This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów. Powikłania ostrego zapalenia wyrostka sutkowatego u dzieci Complications of acute mastoiditis in children Jerzy Kuczkowski, Waldemar Narożny, Czesław Stankiewicz, Bożena Kowalska, Wojciech Brzoznowski, Mirosława DubaniewiczWybieralska 1 Katedra i Klinika Chorób Uszu, Nosa, Gardła i Krtani AM w Gdańsku Kierownik: prof. dr hab. med. C. Stankiewicz 1Zakładu Radiologii AM w Gdańsku Kierownik: prof. dr hab. med. M. Studniarek Summary Objective. The incidence of complications resulting from acute otitis media has significantly decreased since the introduction of antibiotics. The use of antibiotics has lead to decrease in the complications of acute mastoiditis as well as the mortality of the disease. The purpose of the study was to review our experience in the diagnosis and treatment of complications of acute mastoiditis in children. Study design. Retrospective clinical study. Material and methods. We present a retrospective study of 70 children with extracranial and intracranial complications of acute mastoiditis who were treated in the period from 1968 to 2006 at Department of Otolaryngology, Medical University of Gdansk. Their treatment has been documented with long period of otologic followup. Results. Extracranial complications occurred in 41 (30,4%) of treated acute mastoiditis cases, and subperiostal abscess was the commonest one in 37 (90,2%) patients. Intracranial complications occurred in 29 (21,4%) of acute mastoiditis cases and facial paralysis was the commonest one in 14 (40,0%) cases, followed by sigmoid sinus thrombosis and perisinus abscess. Ear cultures grew in patients with otogenic complications, the most often Staphylococcus aureus, Streptococcus sp. and Pseudomonas aeruginosa were found. Mastoidectomy with myringotomy resolved the disease in 46 (65.7%) children, only myringotomy in 6 (8.6%) and canal wall down mastoidectomy in 18 (25.7%) children. Complete resolution was achieved in all cases. Conclusion. The persistent othorrea, otalgia and headache, prolonged high fever, neurological signs were the most common symptoms associated with the development of intracranial complications of acute mastoiditis in children. Computed tomography and MRI are necessary tools for diagnosis and surgery planning in every case of latent mastoiditis. Antibiotic treatment of acute mastoiditis does not prevent otogenic complications. Extracranial or intracranial complications of acute mastoiditis need surgical treatment and prolonged antibiotic therapy. The present study found evidence for decreased incidence of mastoiditis and their suppurative complications during last years. Hasła indeksowe: ostre zapalenie ucha środkowego u dzieci, zapalenie wyrostka sutkowatego, powikłania, diagnostyka, leczenie Key words: acute otitis media in children, mastoiditis, extracranial and intracranial complications, diagnosis, treatment Otolaryngol Pol 2007; LXI (4): by Polskie Towarzystwo Otorynolaryngologów Chirurgów Głowy i Szyi Ostre zapalenie wyrostka sutkowatego (acute mastoiditis AM) u dzieci jest często następstwem ostrego zapalenia ucha środkowego (acute otitis media AOM) [1 3]. Powikłania AM rozwijają się częściej u dzieci [4, 5,]. W ostatnich 30 latach częstość powikłań wewnątrzczaszkowych AM zmniejszyła się z 16,6% do 4% [2, 4, 6, 7]. W czasach Friedricha Bezolda ( ) u 20% pacjentów z ostrym zapaleniem wyrostka sutkowatego stwierdzano ropień podokostnowy, aktualnie jest on obecny niemal u 50% tych chorych [6]. W ostatnich latach nowe techniki obrazowania i leczenia zmniejszyły częstość występowania powikłań AM do 0,04% [6, 8, 9]. Objawy ropnia podokostnowego, porażenia nerwu twarzowego, zapalenia opon mózgowordzeniowych, zapalenia błędnika, zakrzepowego zapalenia zatoki esowatej, ropnia nadoponowego manifestują się dość wcześnie [2, 10, 11, 12]. Trudności w rozpoznaniu 445

2 J. Kuczkowski i inni Tabela I. Powikłania zewnątrzczaszkowe ostrego zapalenia wyrostka sutkowatego u dzieci (n=41) Powikłanie N (%) Ropień podokostnowy 37 (90,2) Ropień Citellego 2 (4,9) Ropień Bezolda 1 (2,4) Ropień jarzmowy 1 (2,4) Razem 41 (100,0) Tabela II. Powikłania wewnątrzskroniowe i wewnątrzczaszkowe ostrego zapalenia wyrostka sutkowatego u dzieci (n=29)* Powikłanie N (%) Zakrzepowe zapalenie zatoki esowatej 5 (14,4) Ropień okołozatokowy 5 (14,3) Zespół Symondsa 3 (8,6) Ropień nadtwardówkowy 3 (8,6) Zapalenie opon mózgowordzeniowych 2 (5,7) Niedowład nerwu twarzowego 14 (40,0) Zapalenie błędnika 3 (8,6) Razem 35 (100,0) *Dwoje dzieci miało ropień okołozatokowy i zakrzepowe zapalenie zatoki esowatej; dwoje innych miało ropień nadtwardówkowy i zakrzepowe zapalenie zatoki esowatej; jedno miało zapalenie opon mózgowordzeniowych i ropień okołozatokowy; jedno miało porażenie nerwu twarzowego i zapalenie błędnika powikłań AM wynikają z maskującego działania antybiotyków, którymi leczone jest chore dziecko. Tomografia komputerowa wysokiej rozdzielczości (TK HR) oraz naczyniowy rezonans magnetyczny (MRI) pozwalają na wczesne rozpoznawanie powikłań wewnątrzskroniowych lub wewnątrzczaszkowych [13 15]. Leczenie powikłań AM polega na wczesnym opanowaniu zakażenia za pomocą dożylnej antybiotykoterapii, wykonaniu mastoidektomii z paracentezą oraz drenażu ropnia [3, 5, 16, 17]. Celem niniejszej pracy była analiza epidemiologiczna i kliniczna oraz ocena wyników leczenia dzieci z powikłaniami ostrego zapalenia wyrostka sutkowatego. MATERIAŁ I METODA Retrospektywnej ocenie poddano dokumentację dzieci w wieku od 6 miesięcy do 16 lat, z rozpoznaniem ostrego zapalenia wyrostka sutkowatego, leczonych w Klinice Otolaryngologii AM w Gdańsku w okresie od r. do roku. Do badania włączono chorych, u których powikłanie rozwinęło się z ostrego lub utajonego zapalenia wyrostka sutkowatego w związku z przebytym ostrym zapaleniem ucha środkowego. Z badań wyłączono chorych, u których rozpoznano zapalenie ucha zewnętrznego, przewlekłe zapalenie ucha środkowego, stany po operacji ucha środkowego oraz urazy ucha środkowego. Zidentyfikowano chorych z powikłaniami zewnątrz i wewnątrzczaszkowymi AM (ropień podokostnowy, ropień Bezolda lub Citelliego, ropień jarzmowy, zapalenie błędnika, porażenie nerwu twarzowego, ropień nadoponowy lub okołozatokowy, zakrzepowe zapalenie zatoki esowatej, łagodne nadciśnienie wewnątrzczaszkowe). Kryterium rozpoznawczym ostrego zapalenia wyrostka sutkowatego były: obraz kliniczny ostrego lub podostrego zapalenia ucha środkowego, obrzęk okolicy zausznej, rumień skóry, odstawanie małżowiny usznej, zacienienie komórek powietrznych wyrostka sutkowatego na radiogramach. Utajone zapalenie wyrostka sutkowatego rozpoznawano, gdy pacjent przebył ostre zapalenie ucha środkowego a objawy ostrego zapalenia wyrostka sutkowatego wystąpiły przynajmniej na 7 dni przed przyjęciem do szpitala. Zebrano dane na temat wieku, płci, przebytych chorób uszu, objawów chorobowych, wyników badań laboratoryjnych, radiologicznych i bakteriologicznych, zastosowanego uprzednio leczenia i jego wyników. Do porównania zmiennych kategoryzowanych zastosowano test chikwadrat, natomiast do porównania zmiennych ciągłych testu tstudenta. Poziom istotności wyniósł p<0,05. WYNIKI W okresie 38 lat leczono 135 dzieci z ostrym zapaleniem wyrostka sutkowatego, spośród nich u 70 (51,9%) doszło do powikłania, a u 65 (48,1%) powikłań nie było. Wiek chorych wahał się od 6 miesięcy do 16 lat (średnio 6,4 lat); w tym 17% dzieci było w wieku od 6 miesięcy do 3 lat, natomiast 83% 446

3 w wieku od 4 do 16 lat. Średni czas, jaki upłynął od wystąpienia objawów choroby do rozpoczęcia leczenia, wynosił 6 dni. Ostre zapalenia ucha środkowego w wywiadzie występowały u 62 (88,6%) dzieci, w tym 27 przebyło 2 lub więcej epizodów, natomiast u 8 chorych (11,4%) wywiad był negatywny. W grupie chorych z powikłaniami stwierdzono 7 przypadków (5,2%) utajonego zapalenia wyrostka sutkowatego. Leczenie zachowawcze przed przyjęciem do szpitala podjęto u 61 dzieci (87,1%) (tab. I, tab. II). W chwili przyjęcia do szpitala u 55 dzieci (78,6%) stwierdzono cechy ostrego zapalenia ucha środkowego, w tym samoistną perforację i wyciek z ucha u 19 (27,1%) chorych. U wszystkich dzieci z AM wykonano paracentezę oraz podano dożylnie lub domięśniowo antybiotyki. Badania bakteriologiczne wydzieliny z ucha wykonano u 47 (67,1%) dzieci. Wyizolowano: Staphylococcus aureus u 18 (38,3%), koagulazoujemny Staphylococcus u 7 (14,9%), Streptococcus pneumonie u 7 (14,9%), Pseudomonas aeruginosa u 5 (10,6%), Enterobacter sp. u 3 (6,4%), Haemophilus infuenzae u 2 (4,3%), Corynebacterium sp. u 3 (6,4%) oraz Proteus mirabilis u 2 (4,3%) (tab. III). U 64 chorych (91,4%) stwierdzono jedno powikłanie, natomiast u 6 (8,6%) rozpoznano jednoczasowo dwa powikłania. Wśród powikłań zewnątrzczaszkowych były: ropień podokostnowy zauszny u 37 Ostre zapalenie wyrostka sutkowatego Tabela III. Izolacje bakteryjne u chorych z powikłaniami ostrego zapalenia wyrostka sutkowatego (n=47) Drobnoustroje Liczba izolatów (%) Brak wzrostu bakterii 23 32,9 Staphycococcus aureus 18 38,3 Staphylococcus epidermidis 7 14,9 Streptococcus pneumoniae 7 14,9 Pseudomonas aeruginosa 5 10,6 Proteus mirabilis 2 4,3 Haemophilus infuenzae 2 4,3 Corynebacterium 3 6,4 Enterobacter sp. 3 6,4 Razem 47 61,8 Tabela IV. Leczenie chirurgiczne chorych z powikłaniami ostrego zapalenia wyrostka sutkowatego Sposób leczenia Liczba chorych (%) Mastoidektomia + paracenteza +drenaż ropnia zausznego 37 (52,9) Mastoidektomia + paracenteza 9 (12,9) Paracenteza 6 (8,6) Mastoidoepitympanektomia otwarta + drenaż ropnia nadtwardówkowego 3 (4,3) Mastoidoepitympanektomia otwarta +odsłonięcie zatoki esowatej+trombektomia 5 (7,1) + podwiązanie żyły szyjnej wewnętrznej Mastoidoepitympanektomia otwarta +odsłonięcie zatoki esowatej+ drenaż ropnia na szyi 4 (5,7) Mastoidoepitympanektomia otwarta +odsłonięcie zatoki esowatej 6 (8,6) (90,3%), ropień szyi u 3 (7,3%) oraz ropień jarzmowy u 1 (2,4%) chorego. Wśród powikłań wewnątrzskroniowych i wewnątrzczaszkowych stwierdzono: porażenie nerwu twarzowego u 14 (40,0%), zapalenie błędnika u 3 (8,6%) zakrzepowe zapalenie zatoki esowatej u 5 (14,3%), ropień okołozatokowy u 5 (14,3%), ropień nadoponowy u 3 (8,6%), zapalenie opon mózgowordzeniowych u 2 (5,7%) oraz łagodne nadciśnienie wewnątrzczaszkowe u 3 chorych (8,6%). Najczęstszymi objawami powikłań AM były: gorączka, ból ucha, bóle głowy, porażenie nerwu twarzowego, objawy zakażenia górnych dróg oddechowych oraz zawroty głowy. Zaburzenia świadomości obserwowano u 8 dzieci (11,4%), objawy oponowe u 6 (8,6%), wzmożone ciśnienie wewnątrzczaszkowe u 3 (4,3%), porażenie nerwu odwodzącego u 3 (4,3%), objawy piramidowe u 2 (2,9%). Radiogramy w projekcji Schüllera wykazały różnego stopnia zacienienie komórek powietrznych wyrostka, u części destrukcję beleczek kostnych. U 13 dzieci (18,6%) wykonano badanie TK. Badanie MRI oraz ultrasonografię wykonano u 5 chorych (7,1%%), które okazały się przydatne w rozpoznaniu zakrzepowego zapalenia zatoki esowatej i zespołu łagodnego nadciśnienia wewnątrzczaszkowego. W pierwszym etapie leczenia chorych z powikłaniami AM wykonywano paracentezę i podawano dożylnie lub domięśniowo antybiotyki. Najczęściej 447

4 us al on pe rs op y is for Ryc. 1. A. Badanie TK głowy okno kostne. Proces zapalny w całym układzie pneumatycznym, zniszczenie przegródek kostnych wyrostka sutkowatego, (dziecko lat 7, ostre zapalenie wyrostka sutkowatego). B. Badanie TK głowy z podaniem kontrastu okno mózgowe. Naciek zapalny w wyrostku sutkowatym, przetoka kostna oraz ropień podokostnowy (dziecko lat 13, ostre zapalenie wyrostka sutkowatego z ropniem zausznym). C. Badanie TK głowy z podaniem kontrastu okno mózgowe. Naciek zapalny przewodu słuchowego zewnętrznego i okolicy zausznej z tworzeniem się ropnia (dziecko 14 miesięczne, ostre zapalenie wyrostka sutkowatego). D. Badanie TK głowy okno kostne. Wyrostek sutkowaty bezpowietrzny z zalegającą treścia ropną (dziecko 14miesięczne, ostre zapalenie wyrostka sutkowatego). is c stosowanymi antybiotykami były: penicylina, ampicylina, erytromycyna, amoksycyllina z kwasem klawulanowym, cefuroksym, klindamycyna, linkomycyna, ceftriakson, ceftazydym, kotrimoksazol, azytromycyna, wankomycyna oraz metronidazol. Ropnie podokostnowe zauszne nacinano i drenowano oraz wykonywano mastoidektomię z paracentezą. Mastoidektomię z paracentezą i drenażem ropnia zausznego wykonano Th eo nly d istr ibu tio np roh ibit ed. J. Kuczkowski i inni 448

5 Ostre zapalenie wyrostka sutkowatego Ryc. 2. A. Badanie MRI głowy, sekwencja FLAIR. Podwyższony sygnał z zatoki esowatej oraz opuszki żyły szyjnej wewnętrznej (dziecko lat 12, ostre zapalenie wyrostka sutkowatego, zakrzepowe zapalenie zatoki esowatej). B. Badanie MRI głowy naczyniowe. Brak sygnału z zatoki esowatej oraz żyły szyjnej wewnętrznej upośledzenie przepływu w tych naczyniach. (dziecko lat 12, ostre zapalenie wyrostka sutkowatego z zakrzepowym zapaleniem zatoki esowatej). C. Badanie TK głowy z podaniem kontrastu okno mózgowe. Ropień podskroniowy (dziecko lat 5, ostre zapalenie wyrostka sutkowatego). D. Badanie TK głowy okno kostne. Przetoka kostna w wyrostku jarzmowym na poziomie ropnia podskroniowego (dziecko lat 5, ostre zapalenie wyrostka sutkowatego). u 37 dzieci (52,9%), u 9 (12,9%) mastoidektomię z paracentezą oraz u 6 (8,6%) paracentezę. U 3 chorych z ropniem Citellego lub Bezolda wykonano drenaż na szyi. U 18 dzieci (25,6%) z zakrzepowym zapaleniem zatoki esowatej, z ropniem nadoponowym, okołozatokowym lub zespołem Symondsa wykonywano mastoidoepitympanektomię otwartą z odsłonięciem zatoki esowatej, drenażem ropnia nadoponowego lub okołozatokowego, wycięciem zakrzepu z zatoki esowatej, usunięciem ziarniny i zmienionej zapalnie 449

6 J. Kuczkowski i inni kości wyrostka sutkowatego. U 5 chorych (17,2%) z powikłaniem wewnątrzczaszkowym wykonano podwiązanie żyły szyjnej wewnętrznej. Całkowite wyleczenia uzyskano u wszystkich dzieci z powikłaniami usznopochodnymi bez następstw neurologicznych. DYSKUSJA Powikłania ostrego zapalenia wyrostka sutkowatego u dzieci występują obecnie rzadko [1, 2, 7, 17, 18]. Antybiotyki stosowane w ostrych stanach zapalnych ucha radykalnie zmniejszyły liczbę powikłań usznopochodnych [1, 4, 6, 19 21]. Antybiotyki niewłaściwie stosowane mogą prowadzić do utajonego zapalenia wyrostka sutkowatego [22, 23]. Stwierdzono, że w ostrym zapaleniu wyrostka sutkowatego występuje najczęściej niszczenie beleczek kostnych, natomiast w przewlekłym najczęściej dochodzi do zapalenia kości. Powstanie ropnia podokostnowego zausznego, ropnia okołozatokowego lub zakrzepowego zapalenia zatoki esowatej jest wynikiem bezpośredniego przejścia zakażenia z kości lub procesu zakrzepowozapalnego naczyń śródkościa [7, 8, 24, 25]. Zakrzepowe zapalenie zatoki esowatej może być wynikiem przejścia zakażenia przez wrodzone ubytki kostne lub zaburzenia układu krzepnięcia [3, 8, 18, 25, 26]. Antybiotyki podawane dożylnie ograniczają liczbę powikłań usznopochodnych powstających na drodze zakrzepowego zapalenia żył śródkościa lub żył mózgowych. [9, 12, 13, 27]. Kangensarak i wsp. [6] w materiale chorych z chorobami ucha środkowego w okresie od 1978 do 1990 roku stwierdzili, że częstość powikłań wewnątrzczaszkowych wynosiła 0,36%, w tym dla ostrego zapalenia ucha 0,02%, a dla przewlekłego 0,34% [6]. Gower i McGuirit's w materiale 73 chorych z powikłaniami wewnątrzczaszkowymi AOM stwierdzili, że najczęstszym było zapalenie opon mózgowo rdzeniowych oraz ropniak podoponowy [8]. Leskinen i Jero [2] w grupie 33 chorych z powikłaniami AOM obserwowali w 97% powikłania zewnątrzczaszkowe, a jedynie w 3% wewnątrzczaszkowe. Zanetto i Nassif [16] u 45 dzieci z zapaleniem wyrostka sutkowatego stwierdzili 11 przypadków powikłań, które były następstwem AOM [16]. W naszym materiale za okres roku częstość powikłań była cztery razy niższa aniżeli w okresie (p=0,0004). Obraz kliniczny powikłań wewnątrzczaszkowych uległ zmianie na skutek leczenia antybiotykami w pierwszym etapie choroby ucha. Najczęściej spotykanymi objawami ropnia podokostnowego były: obrzęk za uchem, odstawanie małżowiny usznej, opadanie tylnogórnej ściany przewodu słuchowego zewnętrznego, ból ucha oraz podwyższona ciepłota ciała. U dzieci z zakrzepowym zapaleniem zatoki esowatej występowały bóle ucha i głowy, często gorączka oraz objaw Griesingera. Bóle głowy, gorączka, sztywność karku oraz objawy ogniskowe z CUN były najczęstszymi objawami zapalenia opon mózgowordzeniowych. Leczenie niektórych powikłań usznopochodnych może być opóźnione przez utajony przebieg zapalenia wyrostka sutkowatego. U tych chorych objawy są mało charakterystyczne, przejawiające się podwyższoną ciepłotą ciała, nasilającymi bólami ucha i głowy [22, 23]. Leczenie chirurgiczne powikłań AM należy wdrożyć, jeśli po 48 godzinach leczenia antybiotykami ostrego zapalenia wyrostka sutkowatego nie uzyskuje się zdecydowanej poprawy [4, 12, 17]. Powikłania zapalenia wyrostka sutkowatego są wywołane najczęściej przez drobnoustroje ostrych stanów zapalnych ucha środkowego. W naszym materiale u 61,8% dzieci z powikłaniami AM uzyskano pozytywne posiewy bakteriologiczne. Do najczęściej wyizolowanych należały: Staphylococcus aureus, Streptococcus sp. i Pseudomonas aeruginosa oraz Haemophilus infuenzae. Natomiast w materiale OstreicherKadema i wsp. [26] aż w 36,8% izolatów z ucha stwierdzano Pseudomonas aeruginosa. Rozpoznanie powikłania AM opiera się na podstawie obrazu klinicznego, badań laboratoryjnych oraz TK i MRI. Według Migirova [14], czułość diagnostyki TK w powikłaniach zapalenia wyrostka sutkowatego wynosi ponad 90%. W utajonych, długo trwających zapaleniach wyrostka sutkowatego bez objawów neurologicznych i okulistycznych należy zawsze wykonać badanie naczyniowe MRI. Podwyższona leukocytoza krwi obwodowej jest czynnikiem wskazującym na obecność powikłania wewnątrzczaszkowego AM [3, 4, 9, 11, 18 27]. U naszych chorych stwierdzono, że podwyższona liczba leukocytów była wyższa w grupie chorych z powikłaniami zapalenia wyrostka sutkowatego w porównaniu z chorymi bez powikłań (p=0,007). Wysoka ciepłota ciała, bóle głowy, ropień podokostnowy oraz objawy neurologiczne mogą być objawami wskazującymi na obecność powikłania wewnątrzczaszkowego. U chorych z ropniem podokostnowym wykonano drenaż ropnia, mastoidektomię, paracentezę oraz stosowano dożylnie antybiotyki przez dni. Dzieci z niedowładem nerwu twarzowego leczono antybiotykami i steroidami dożylnie oraz wykonywano paracentezę. U 18 chorych (25,7%) z powikłaniami wewnątrzczaszkowymi wykonano paracentezę, mastoidoepitympanektomię otwartą, odsłaniano zatokę esowatą, drenowano ropień, w niektórych przypadkach wycinano zakrzep 450

7 i podwiązywano żyłę szyją wewnętrzną. Wyleczenie uzyskano u wszystkich dzieci z powikłaniami, bez ubytków neurologicznych. WNIOSKI 1. Leczenie antybiotykami ostrego zapalenia ucha środkowego może prowadzić do powstania utajonego zapalenia wyrostka sutkowatego. 2. Badania TK i MRI ułatwiają rozpoznanie powikłania wewnątrzczaszkowego AM. 3. Chorzy z powikłaniami zewnątrz i wewnątrzczaszkowymi AM wymagają wczesnego leczenia chirurgicznego oraz dożylnej antybiotykoterapii. PIŚMIENNICTWO 01. Albers FWJ. Complications of otitis media. The importance of early recognition. Am J Otol. 1999; 20: Leskinen K, Jero J. Complications of acute otitis media in children in southern Finland. Int J Pediatr Otorhinolaryngol. 2004; 68: Zapalac JS, Billings KR, Schwade Nd i wsp. Suppurative complications of acute otitis media in era of antibiotic resistance. Arch Otolaryngol Head Neck Surg. 2002; 128: Dhooge IJM, Albers FWJ, Van Cauwenberge PB. Intratemporal and intracranial complications of acute suppurative otitis media in children: renewed interest. Int J Pediatr Otorhinolaryngol 1999; suppl 49: Go C, Bernstein JM, de Jong AL, Sulek i wsp. Intracranial complications of acute mastoiditis. Int J Pediatr Otorhinolaryngol. 2000; 52: Kangsanarak J, Nauvacharoen N, Faoanani S i wsp. Intracranial complications of suppurative otitis media: 13 years' experience. Am J Otol. 1995; 16: Leskinen K, Jero J. Acute complications of otitis media in adults. Clin Otolaryngol. 2005; 30: Gower D, McGuirt WF. Intracranial complications of acute and chronic infections ear disease: a problem still with us. Laryngoscope 1983; 93: Migirov L. Computet tomographic versus surgical findings in complicated acute mastoiditis. Ann Oto Rhinol Laryngol. 2003; 112: Kuczkowski J, DubaniewiczWybieralska M, Przewoźny i wsp. Otitic hydrocephalus associated with lateral sinus thrombosis and acute mastoiditis in children. Int J Pediatr. Otorhinolaryngol. 2006; 70: Harley EH, Sdralis T, Berkowitz RG. Acute mastoiditis in children: a 12 year retrospective study. Otolaryngol Head Neck Surg. 1997; 116: Ostre zapalenie wyrostka sutkowatego 12. Redaelli de Zinis LO, Gasparotto R, Campovecchi Ch, MG. Internal jugular vein thrombosis associated with acute mastoiditis in a pediatric age. Otol Neurotol. 2006; 27: Manolidis SJ, Kutz W. Diagnosis and Management of Lateral Sinus Thrombosis. Otol Neurotol. 2005; 26: Migirov L, Douvdevant S, Kronenberg J. Otogenic intracranial complications: A review of 28 cases. Acta OtoLaryngol. 2005; 125: Ömer F, Sennaroğlu L, Saatçi I. Otitic hydrocephalus: Role of radiology for diagnosis. Int J Pediatr Otorhinolaryngol. 2005; 69: Zanetti D, Nassif N. Indications for surgery in acute mastoiditis and their complications in children. Int J Pediatr Otorhinolaryngol. 2006; 70: CohenKerem R, Uri N, Rennert H i wsp. Acute mastoiditis in children: is surgical treatment necessery? J Laryngol Otol. 1999; 113: Agarwal A, Lowry P, Isaacson G. Natural history of sigmoid sinus thrombosis. Ann Otol Rhinol Laryngol. 2003; 12: De S, Makura ZG, Clarke DT. Paediatric acute mastoiditis: the Adler Hey experience. J Laryngol Otol. 2002; 116: Kaplan DM, Kraus M, Puterman M. Otogenic lateral sinus thrombosis in children. Int J Pediatr Otorhinolaryngol 1999; 49: Koitschev A, Simon Ch, Lowenheim H. Delayed otogenic hydrocephalus after acute otitis media in pediatric patients: the changing presentation of a serious otologic complication. Acta OtoLaryngol 2005; 125: Holt GR, Gates GA. Masked mastoiditis. Laryngoscope. 1983; 93: Palva T, Virtanen H, Makinen J. Acute and latent mastoiditis in children. J Laryngol Otol. 1985; 99: Palva T, Pulkinen K. Mastoiditis. J Laryngol Otol 1959; 73: Spiegel JH, Lustig LR, Lee KC, Murr AH, Schindler RA. Contemporary presentation and management of a spectrum of mastoid abscesses. Laryngoscope. 1998; 108: OestreicherKedem Y, Raveh E, Kornreich L. Prothrombotic factors in children with otitis media and sinus thrombosis. Laryngoscope. 2004; 114: Kuczkowski J, Mikaszewski B. Complications of acute and chronic mastoiditis: report of two cases in children. Int J Pediatr Otorhinolaryngol. 2001; 60: Adres autora: Jerzy Kuczkowski Klinika Otolaryngologii AM w Gdańsku ul. Dębinki Gdańsk jerzyk@amg.gda.pl Pracę nadesłano: r. 451