Otyłość jest chorobą cywilizacyjną, która pociąga za sobą wiele negatywnych konsekwencji zdrowotnych, a nierzadko bywa przyczyną śmierci.

Transkrypt

1 WSTĘP Otyłość jest chorobą cywilizacyjną, która pociąga za sobą wiele negatywnych konsekwencji zdrowotnych, a nierzadko bywa przyczyną śmierci. Oprócz następstw stricte medycznych, przejawiających się w sferze fizycznej, powoduje nie mniej poważne skutki w funkcjonowaniu psychicznym. Osoby doświadczające nadwagi lub otyłości często oceniają siebie przez pryzmat własnego wyglądu, a ciągłe porównywanie się z innymi ludźmi prowadzi niekiedy u nich do nerwic i depresji, skutkując dystansowaniem się, wycofywaniem z kontaktu i alienacją. Zaniżona samoocena i zaburzone poczucie własnej wartości u tych osób pogłębia się w miarę stygmatyzującego oddziaływania środowiska społecznego. Funkcjonują w nim liczne stereotypy dotyczące osób z otyłością, przypisujące im takie piętnujące cechy, jak: lenistwo, obżarstwo, niezaradność, niesamodzielność czy brak decyzyjności i stanowczości działania. Nie sposób nie zauważyć, iż postawy otoczenia społecznego wobec osób z otyłością zdeterminowane są nie tylko jej trzema podstawowymi dyspozycjami, jak: wiedza, emocjonalność i zachowania, ale przede wszystkim ich emanacją w sensie otwartości lub zamknięcia się na zarysowane tutaj zjawisko. Tak często zauważalny niedostatek wiedzy na temat przyczyn występowania otyłości może być swoistą przeszkodą w pojmowaniu, że nie zawsze nadmierna masa ciała jest bezpośrednią konsekwencją niewłaściwych nawyków żywieniowych oraz stylu życia, ale może mieć również podłoże genetyczne, hormonalne oraz psychiczne. Także częstość oraz intensywność interakcji z osobami z otyłością powodują zmianę postaw otoczenia społecznego wobec nich. Owe dwa czynniki, wiedza oraz kontakt osobisty i odwrotnie niewiedza oraz brak relacji z osobami otyłymi wpływają na wytwarzanie się dystansu między obydwiema grupami. Oczywiste jest, że oprócz zewnętrznych zasobów osób z otyłością, tkwiących w otoczeniu społecznym, istotną rolę odgrywają ich zasoby wewnętrzne,

2 8 Wstęp indywidualne, pomocne w radzeniu sobie z tak ważnym problemem zdrowotnym. Podstawowym zasobem osobistym wydaje się zjawisko, które jak dotąd dość enigmatycznie określa się mianem przystosowania lub adaptacji. U podstaw genezy przystosowania leżą trzy grupy czynników i w oparciu o nie należy pojmować ten proces. Człowiek to istota biopsychiczna, przebywająca w grupie społecznej, ujawniająca szereg mechanizmów będących rezultatem interakcji pomiędzy biologiczną sprawnością jednostki, jej sprawnością psychologiczną oraz wymaganiami środowiska społecznego (J. Kirenko 1991). Przystosowanie jest więc procesem, dzięki któremu jednostka osiąga stan względnej równowagi między własnymi potrzebami, pragnieniami, możliwościami a warunkami i wymaganiami zewnętrznymi (J. Kirenko 1998, s. 50). Przez stosunkowo długi czas problematykę przystosowania osób przewlekle chorych i niepełnosprawnych analizowano jako stan lub proces osiągnięty dzięki dokonującym się przemianom (zob. Z. Sękowska 1991; J. Kirenko 1991, 1998). Określenie stan odnosi się przede wszystkim do tych postaci przystosowania, w których istnieje potrzeba określenia i scharakteryzowania zastanej sytuacji przystosowawczej (J. Kirenko 1991, 1998). Konieczne jest wówczas sformułowanie kryteriów przystosowania, na których podstawie można powiedzieć, jakie zachowania są, a jakie nie są przejawami właściwego przystosowania. Znajdowało to odzwierciedlenie m.in. w obszarze takich modeli przystosowawczych, jak: stadialno-fazowy (linearny lub temporalny), wahadłowy (cykliczny, powracający), ekologiczny czy indywidualny (idiosynkratyczny), który nie podlegał uogólnieniu (S. Byra 2006, 2012). Stosunkowo rzadko natomiast dociekano mechanizmów tego procesu. Zagadnieniem tym szerzej zajęli się H. Livneh i R. F. Antonak (1997, 2005), którzy stworzyli model psychospołecznej adaptacji do życia z chroniczną chorobą i niepełnosprawnością, określany mianem interakcyjnego. Punktem wyjścia do opracowania tego modelu było rozróżnienie pojęć: adaptacja i przystosowanie 1. Zdaniem autorów adaptacja jest pojęciem szerszym niż przystosowanie. Przy tym właściwe rozumienie procesów adaptacji nie jest możliwe, jeśli nie przeanalizuje się wszystkich zjawisk i procesów związanych ze stanem funkcjonowania człowieka chorego lub niepełnosprawnego, do których zaliczyć możemy m.in.: stres, żal, kryzys, depresję, obraz własnego ciała, strategie radzenia sobie, niezależność czy jakość życia. Zdaniem H. Livneha i R. F. Antonaka (1997, 2005) adekwatny opis procesu adaptacji wymaga uwzględnienia wielu czynników, takich jak np.: rodzaj choroby lub 1 W niniejszym opracowaniu będziemy zamiennie używać obu tych pojęć.

3 Wstęp 9 niepełnosprawności, czas i sposób ich nabycia, konsekwencje psychiczne bycia przewlekle chorym lub niepełnosprawnym, stałość lub zmienność choroby i niepełnosprawności itp. (zob. S. Byra 2012). Adaptacja jest procesem, który ma charakter psychospołeczny. Wymiar psychologiczny wiąże się z ogólną akceptacją swojego stanu, zmaganiem się z następstwami choroby czy niepełnosprawności, większą otwartością na doświadczenie, wyższą samooceną i samoświadomością. Wymiar społeczny ujawnia się w pozytywnym uczestnictwie w życiu społecznym, rodzinnym i zawodowym, kontaktach z innymi ludźmi oraz zdobywaniu nowych umiejętności interpersonalnych (por. S. Byra 2006, 2008, 2012). Model procesu adaptacji H. Livneha i R. F. Antonaka (1997, 2005; zob. S. Byra 2006, 2008, 2012) stanowi podłoże wielu rozważań teoretycznych oraz planowania i projektowania badań służących wielowymiarowej terapii i rehabilitacji. Większość założeń modelu podlegała weryfikacji empirycznej, co umożliwiało przewidywanie zachowań osób przewlekle chorych i niepełnosprawnych. Mnogość i różnorodność zmiennych kształtujących proces adaptacji pozwoliły na szersze spojrzenie na stan osób niepełnosprawnych lub chronicznie chorych i dokładniejsze jego odzwierciedlenie. Pojęcie adaptacji określane jest tu w oparciu o analizę życia i funkcjonowania osoby z przewlekłą chorobą lub z niepełnoprawnością na wielu płaszczyznach życia. Siłami wewnętrznymi jednostki są również takie zmienne, jak: poczucie koherencji, samoocena i system wartości. Pozostają one w ścisłym związku i zależnościach od istniejącego bytu osobowego. Ścisłość tych związków zmienia się w zależności od wielu uwarunkowań egzo- i endogennych. Problematykę niniejszej pracy stanowi zatem funkcjonowanie psychospołeczne osób z otyłością, u których poszukiwanie zależności między przystosowaniem a poczuciem zrozumiałości, sensowności i zaradności, wymiarami składającymi się na ogólne poczucie koherencji; samooceną w aspekcie koncepcji samego siebie oraz preferowanymi wartościami, ich kategoriami i metatypami jawi się jako interesujący i wartościowy obszar badawczy. Tak postawiony przedmiot badań spełnia wymogi poznawczego kierunku działania. W strukturze pracy jedynie rozdział pierwszy ma charakter teoretyczny, pozostałe zaś, oprócz rozdziału drugiego, są w zasadzie prezentacją przeprowadzonych badań. Każdy z nich rozpoczyna się od syntetycznie ujętego teoretycznego wprowadzenia w eksplorowaną problematykę, a kończy podsumowaniem opartym na konfrontacji uzyskanego materiału z wynikami innych badań zawartych w literaturze przedmiotu.

4 10 Wstęp Rozdział pierwszy stanowi ogólne wprowadzenie w problematykę otyłości. Kolejno poświęcony jest takim zagadnieniom, jak definicje i kryteria diagnostyczne otyłości, typologie, częstość występowania, czynniki sprzyjające oraz medyczne i psychospołeczne konsekwencje, a także wybrane metody leczenia. Natomiast w rozdziale drugim przedstawiono program badań własnych. Zawiera on również wykaz zastosowanych narzędzi badawczych oraz charakterystykę badanych osób z otyłością w odniesieniu do takich m.in. wskaźników, jak: płeć, wiek, środowisko zamieszkania, stan cywilny, wykształcenie, percepcja obrazu ciała, heterostereotyp oraz ich stosunek do operacyjnego leczenia otyłości. Potraktowane zostały one w kategoriach opisowych, bez szczegółowych analiz i dociekań przyczyn występowania określonych zjawisk, ponieważ wykraczałoby to poza ramy niniejszego opracowania. W przypadku osób w normie wagowej szczegółowe dane dotyczyły: płci, wieku, środowiska zamieszkania, stanu cywilnego i poziomu wykształcenia. Treścią pozostałych czterech rozdziałów uczyniono problematykę psychospołecznego funkcjonowania osób z otyłością. Uściślono jego podstawowe składowe, jak: przystosowanie, poczucie koherencji, samoocena i system wartości. Sformułowano problemy szczegółowe i weryfikujące je hipotezy. Dokonano tego na podstawie prawidłowości występujących zarówno na gruncie ogólnych teorii przystosowania lub adaptacji, poczucia koherencji, samooceny i teorii aksjologicznych, jak i psychologii rehabilitacyjnej i pedagogiki specjalnej w odniesieniu do problematyki przewlekłej choroby i niepełnosprawności. Pomocne tu było uwzględnienie odpowiednich analogii do osób z niepełnosprawnością, w szczególności w odniesieniu do tych wybranych aspektów przystosowania, w których dane z piśmiennictwa z tego zakresu były fragmentaryczne lub śladowe (por. J. Kirenko 2002). Zastosowane analizy porównawcze, z wyjątkiem zmiennej przystosowania, dotyczyły natężenia przejawów wybranych zmiennych. Za pomocą analizy dyskryminacyjnej wyodrębniono zaś te zmienne, które wskazywały ich indywidualny wkład w przewidywaniu przynależności do grupy oraz klasyfikowały przypadki do różnych grup z większą niż przypadkową trafnością. Natomiast dzięki użyciu procedur korelacyjnych do poszukiwania złożonych współzależności między przystosowaniem badanych osób z otyłością a ich funkcjonowaniem w wymiarach: poczucia koherencji, samooceny i systemu wartości, dokonano interpretacji postawionego problemu badawczego. Zaprezentowane analizy pozwoliły w podsumowaniach do każdego z czterech ostatnich rozdziałów zająć stanowisko wobec przedstawionych problemów badawczych oraz zweryfikować przyjęte hipotezy.

5 Wstęp 11 Książka adresowana jest do wszystkich zainteresowanych problematyką terapii i rehabilitacji, a także edukacji i psychologii oraz pomocą i wsparciem osób z otyłością. Pragniemy serdecznie podziękować Panu Profesorowi dr. hab. Mieczysławowi Radochońskiemu za życzliwą przychylność oraz sformułowanie cennych uwag zawartych w recenzji niniejszej pracy. Szczególne podziękowania kierujemy również do Pani Profesor dr hab. Stanisławy Byry, pierwszego czytelnika pracy, której opinie i sugestie przyczyniły się do istotnego udoskonalenia opracowania.