WSKAŹNIKI OCENY EFEKTYWNOŚCI FUNKCJONOWANIA OBIEKTÓW MAGAZYNOWYCH W ŁAŃCUCHACH DOSTAW

Transkrypt

1 PRACE NAUKOWE POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ z. 105 Transport 2015 Ilona Jacyna-Gołda Politechnika Warszawska, Wydział Inżynierii Produkcji WSKAŹNIKI OCENY EFEKTYWNOŚCI FUNKCJONOWANIA OBIEKTÓW MAGAZYNOWYCH W ŁAŃCUCHACH DOSTAW Rękopis dostarczono, kwiecień 2015 Streszczenie: W artykule przedstawiono ogólne podejście do pomiaru efektywności funkcjonowania obiektów magazynowych w łańcuchach dostaw. Wskazano, iż funkcjonowanie łańcuchów dostaw jest podyktowane właściwym dopasowaniem wyposażenia infrastrukturalnego do realizowanych zadań. Omówione zostały uwarunkowania techniczne, organizacyjne i ekonomiczne definiowania wskaźników pomiaru efektywności. Zdefiniowano kryteria klasyfikacji mierników efektywności. Na przykładzie obiektu magazynowego zaproponowano układ wskaźników wraz z zapisem formalnym, pozwalających na pomiar efektywności funkcjonowania magazynów w łańcuchu dostaw. Słowa kluczowe: efektywność łańcucha dostaw, efektywność magazynów, wskaźniki efektywności, łańcuch dostaw 1. WPROWADZENIE Organizacja przepływu ładunków wiąże się z projektowaniem sieci logistycznej. Na ogół sieć logistyczna postrzegana jest, jako konfiguracja połączonych ze sobą obiektów magazynowych, centrów logistycznych itp. za pomocą przepływów materiałowych finansowych i informacyjnych 41. W literaturze przedmiotu 9, 12, 17, 18, 19, 21, 23, 32, 36, 41 pojęcie sieci logistycznej traktowane jest odmiennie ze względu na aspekt przeznaczenia, np. funkcjonalny, techniczny czy ekonomiczny. Dlatego wychodząc z ogólnego pojęcia sieci (ang. network), definiowanej m.in. jako 7, 36, 41: 1. zbiór połączonych ze sobą i wzajemnie uwarunkowanych czynności z wyznaczonym punktem początkowym i końcowym 3, 2. wzajemne zależności między elementami określonego procesu. Sieć przedstawiana jest, w tym przypadku, w postaci grafu, w którym łuki odwzorowują czynności (operacje) procesu, natomiast węzły odwzorowują terminy rozpoczęcia i zakończenia ich realizacji. Przy czym zakłada się, że wyznaczony jest punkt początkowy i końcowy procesu oraz, że terminy rozpoczęcia i zakończenia realizacji poszczególnych czynności powiązane są określonymi zależnościami technologicznymi, 7, 36.

2 36 Ilona Jacyna-Gouda Można zdefiniować sieć logistyczną, jako strukturę podmiotów realizujących przepływy materiałowe od dostawców do odbiorców lub pośredniczące w tych przepływach, powiązanych ze sobą wzajemnymi zależnościami funkcjonalnymi, technologicznymi, ekonomicznymi i informacyjnymi. Sieć logistyczna 5, 7 19, 22 postrzegana jest również jako grupa niezależnych przedsiębiorstw konkurujących lub kooperujących w celu poprawy sprawności i efektywności przepływu produktów oraz towarzyszących im informacji zgodnie z oczekiwaniami klientów. W tym aspekcie autorzy 41 często posługują się pojęciem Network Business, gdzie podkreśla się zintegrowanie i koordynowanie współpracy przedsiębiorstw przez istnienie dominującego podmiotu w sieci. Przy czym zakłada się możliwość dwojakiego rodzaju współpracy 19, 22, 32: pionowej, między różnymi podmiotami tworzącymi sieć logistyczną (np. producent - dystrybutor - detalista, tzw. sieci podłużne); poziomej, między podmiotami, które pełnia podobna funkcję w sieci (np. hurtowni, sklepów detalicznych, tzw. łańcuchy poprzeczne). Często sieć logistyczna utożsamiana jest z siecią dystrybucji czy siecią dostaw 19, 21, 22, 39, 41, 27, 32 lub zamiennie z łańcuchem dostaw 5, 7, 12, 41. Dokonując analizy literatury w tym zakresie trudno jest czasami rozdzielić pojęcie sieci dostaw i łańcucha dostaw. Podkreśla się przy tym, że sieć dostaw jest pojęciem szerszym, natomiast łańcuch dostaw odnosi się bardziej do jednej branży czy jednorodnego rodzaju usług lub też dużego przedsiębiorstwa. Sieć dostaw składa się z dwóch lub więcej prawnie rozdzielonych podmiotów gospodarczych połączonych poprzez przepływ materiałów, informacji i środków finansowych. Jako podmioty funkcjonujące w sieci dostaw wymienia się: producentów części, komponentów lub wyrobów finalnych, dostawców usług logistycznych oraz klientów (konsumentów usług czy wyrobów) 2. Definiując łańcuch dostaw należy wziąć pod uwagę takie czynniki jak: struktura podmiotowa, przedmiot przepływu i cele ich realizacji oraz zakres czynnościowy i obszary współdziałania uczestniczących w łańcuchu podmiotów. Na przykład jeżeli łańcuch dostaw traktowany jest jako proces 1, wówczas analizie poddana będzie sekwencja zdarzeń w przemieszczaniu dóbr, dzięki której dobra te zwiększają swoją wartość 5, 9, 16. Inaczej będzie, jeżeli analizowany jest aspekt strukturalny, który pozwala na wyodrębnienie grupy podmiotów (przedsiębiorstw) realizujących wspólne działania niezbędne do zaspokojenia popytu na określone dobra w całym łańcuchu dostaw od pozyskania surowców do dostarczenia wyrobu (produktu) do ostatecznego odbiorcy. Działania te obejmują procesy związane z produkcją, sprzedażą, serwisem, zaopatrzeniem, dystrybucją, zarządzaniem zasobami oraz działaniami wspierającymi. Mówiąc o łańcuchu dostaw należy podkreślić rolę jego ogniw takich jak: firmy wydobywcze, produkcyjne czy dystrybucyjne. Ich rola i usytuowanie w strukturze łańcuch dostaw wynika z podziału pracy na kolejnych etapach produkcji i sprzedaży wyrobów. Ze względu na występowanie ww. firm w roli nadawców i odbiorców ładunków oraz towarzyszących im strumieni informacyjno-finansowych ich podstawowa rola w funkcjonowaniu łańcuchów dostaw jest niekwestionowana. Wśród ważnych ogniw łańcucha dostaw należy wymienić firmy pełniące funkcje usługowe, np.: 1 Procesem nazywamy zjawisko, którego opis ma postać związków między stanami systemu w czasie.

3 Wskaźniki oceny efektywności funkcjonowania obiektów magazynowych w łańcuchach dostaw 37 firmy logistyczne i transportowo-spedycyjne, obiekty magazynowe, centra dystrybucyjne lub centra logistyczne, firmy brokerskie zajmujące się jedynie pośrednictwem informacyjnym, zakłady utylizacji i składowania odpadów. Rola firm logistycznych czy transportowo-spedycyjnych wynika z realizacji usług logistycznych. Usługa logistyczna w szerokim ujęciu obok czynności transportowospedycyjnych obejmuje usługi terminalowe, począwszy od cross-dockingu, przez magazynowanie po kompletację oraz czynności uszlachetniające takie jak: metkowanie, foliowanie, drobne naprawy, tworzenie zestawów promocyjnych i in. Ponadto firmy logistyczne zarządzają często stanem zapasów swoich klientów, podejmują się kompleksowej obsługi dystrybucji czy doradztwa logistycznego. Zależności między procesami przemieszczania i magazynowania można przedstawić graficznie za pomocą sieci zależności, w której węzły są ze sobą połączone liniami sprzężeń. W obiektach magazynowych produkty są czasowo gromadzone lub przekazywane na inną drogę, prowadzącą przez sieć zależności (rys. 1). Klient Plan sprzedaży Plan mrketingowy Plan dystrybucji Przykłady rozwiązań Zamówienia FAZA 1 Strategia Zarządzanie popytem Zaopatrzenie Etapy procesu FAZA 2 Biznes plan Plan operacyjny/ sprzedaży Harmonogramowanie Szczegółowe planowanie materiałowe/ zdolności produkcyjnych Harmonogramowanie zakładów produkcyjnych i dostawców Plan finansowy Planowanie zdolności produkcyjnych Stanu zapasów Pojemność Produkcja Rozwój/ projektowanie Dostawcy FAZA 3 Rys. 1. Sieć zależności między procesami przemieszczania i magazynowania w łańcuchu dostaw Źródło: opracowanie na podstawie 7, 21, 32, 34. Różne połączenia węzłów determinują różne możliwości poruszania się po sieci dostaw. Wybór odpowiedniego łańcucha dostaw zależy od umiejscowienia popytu i podaży towarów, a czynniki wpływające na strukturę tego łańcucha determinują istnienie struktury jednostopniowej czyli bezpośredniej, wielostopniowej oraz kombinowanej.

4 38 Ilona Jacyna-Gołda 2. EFEKTYWNOŚĆ I MIERNIKI JEJ POMIARU 2.1. POJĘCIE EFEKTYWNOŚCI Ważnym aspektem oceny funkcjonowania łańcucha dostaw jest jego efektywność. Efektywność łańcucha dostaw determinowana jest efektywnością poszczególnych jego ogniw 1, 17, 29, 33. Z punktu widzenia realizowanych zadań i pełnionych funkcji istotne znaczenie ma efektywność obiektów magazynowych. Wynika to z potrzeby wyznaczenia najlepszego sposobu przemieszczania towarów od dostawców do odbiorców poprzez wybór struktury systemu dostaw w taki sposób, aby zaspokoić zapotrzebowania odbiorców oraz zminimalizować koszt dostaw. Jest on wyrażany przeważnie, jako koszt transportu oraz magazynowania. W literaturze przedmiotu efektywność postrzegana jest jako ocena poprawności realizacji celu przez dany system lub jak to jest w teorii systemów jako przystosowanie systemu do realizacji zadań 17, 22. Na ogół, w przypadku analizy systemów uwzględnia się 17, 26, 41, 42: efektywność potencjalną systemu, wyrażającą zdolności systemu umożliwiające osiągnięcie założonych celów funkcjonowania, efektywność zrealizowaną, wyrażającą stopień wykorzystania zdolności systemu w procesie realizowania określonych celów i w określonych warunkach, efektywność uzyskaną, wyrażającą wartość efektów uzyskanych w procesie realizowania określonych celów, w wyniku zrealizowania określonej funkcji systemu. Efektywność postrzegana jest często jako cecha systemowa, która wyraża racjonalne zdolności systemów do zaspokajania określonych potrzeb, tj. osiągania zamierzonych celów, tzw. funkcjonowania zgodnie z przeznaczeniem i wymaganiami 40. W takich przypadkach mówi się efektywności zrealizowanej, która charakteryzuje stopień wykorzystania zasobów do realizacji ustalonej liczby zadań przez użytkowników badanego systemu. Jak pisze autor w pracy 28 efektowność to miara zrealizowania zasady racjonalnego gospodarowania wynikająca z interakcji obejmującej zjawiska wewnątrz organizacji, a także pomiędzy nią a otoczeniem. W odniesieniu do systemu logistycznego efektywność określana jest jako relacje między efektami, celami i nakładami w ujęciu strukturalnym i dynamicznym, przy czym szczególna uwaga zwrócona jest na optymalizację obsługi klienta w aspekcie relacji ekonomicznych między nakładami a kosztami 26. Biorąc pod uwagę powyższe, można stwierdzić, iż efektywność stanowi główne kryterium oceny działalności zarówno na poziomie całego systemu, jak i w jego podsystemach lub poszczególnych elementach. Efektywność postrzegana jest jako racjonalne gospodarowanie zasobami w dążeniu do osiągnięcia założonego celu 17. Dlatego mówiąc o efektywności ocenia się, po pierwsze wydajność systemu, w tym przypadku chodzi o maksymalizację efektu lub po drugie ocenia się oszczędności

5 Wskaźniki oceny efektywności funkcjonowania obiektów magazynowych w łańcuchach dostaw 39 w systemie, co sprowadza się do minimalizacji nakładów 17, 27, 29, 30, 33. Tym samym efektywność, w ujęciu ogólnym rozumiana jest, jako stosunek efektów wynikających z określonego działania do nakładów poniesionych na jego realizację, co można przedstawić następująco: gdzie: = efektywność działania, rezultat działania (efekt), nakłady poniesione na realizację działania. Z powyższego wynika, że do wyznaczenia efektywności niezbędne jest ustalenie składowych zarówno efektów działania jak i nakładów w postaci ilościowej. Efekt będący wynikiem podjętego działania, zależy od rozpatrywanego problemu, np. efektem może być ilość osiągniętego zysku, oszczędność wynikająca z wprowadzonego rozwiązania bądź mierzalna poprawa jakości systemu wyrażona np. procentowo. Natomiast nakład poniesiony na realizację działania jest, na ogół, kosztem związanym z wykonaniem podjętego działania. W powyższym rozumieniu efektywność może być mierzona wszędzie tam, gdzie zachodzi potrzeba wyboru sposobu określonego działania systemu celem oceny jakości i racjonalności jego funkcjonowania. Ocena efektywności może również służyć do podjęcia konkretnej decyzji spośród wszystkich rozpatrywanych. Z punktu widzenia oceny funkcjonowania łańcucha dostaw, wyznaczenie mierzalnych wskaźników oceny efektywności jego funkcjonowania pozwala na wybór rozwiązania przynoszącego najwięcej korzyści spośród wszystkich możliwości WSKAŹNIKI POMIARU EFEKTYWNOŚCI Efektywność funkcjonowania łańcucha dostaw determinowana jest skutecznością jego działania a tym samym stopniem realizacji jego celów. Sprowadza się przede wszystkim do właściwego wykorzystania posiadanego wyposażenia poszczególnych ogniw łańcucha do realizacji celów. Stopień realizacji założonych celów można określić jako efekty łańcucha dostaw, natomiast nakłady to wielkość zaangażowanych zasobów dla realizacji celów 11, 19, 33, 42. Zatem efektywność łańcucha dostaw wyraża również ocenę jego funkcjonowania, a tym samym jest miarą skuteczności określonego jego działania. Większa efektywność oznacza, że przy poniesieniu tego samego kosztu można osiągnąć lepsze rezultaty działania. Określa, z jaką skutecznością i sprawnością wykorzystywane są zasoby przeznaczone na realizację celu danego łańcucha dostaw. Na przykład dobór technologii transportu tj. zastosowanych środków pracy oraz sposobu realizacji procesu transportowego czy procesu magazynowego powinien zapewnić możliwie największą efektywność systemu zapewniającą skuteczne wykonanie ustalonych zadań przy możliwie niskich nakładach.

6 40 Ilona Jacyna-Gołda Pomiaru efektywności dokonuje się w różnym ujęciu, w zależności od zakresu działania danego systemu oraz od ocenianego obszaru działalności. Najczęściej wyróżnia się efektywność 42: organizacyjną, ekonomiczną i techniczną. Czasami mówi się również o efektywności jakościowej. Efektywność organizacyjna dotyczy oceny funkcjonowania systemu. Na ogół, określana jest jako zdolność przystosowania się systemu do zmian otoczenia oraz produktywnego wykorzystania posiadanych zasobów do realizacji ustalonych 17, 26, 42. Natomiast efektywność ekonomiczna dotyczy racjonalnego gospodarowania. W tym przypadku jako mierniki oceny traktuje się zależności między przyrostami efektów i nakładów, lub też całkowite efekty do cząstkowych nakładów 42. W przypadku efektywności technicznej ocenia się wartość wielkości produkcji przy wykorzystaniu ustalonych nakładów na jej prowadzenie. W tym przypadku należy pamiętać, iż na wybór technologii produkcji wpływ mają dwa aspekty: maksymalizowanie wielkości produkcji oraz minimalizacja kosztów wytwarzania. Efektywność jakościowa to pomiar konkurencyjności systemu w stosunku do innych o podobnej lub zbliżonej działalności. Najczęściej jako miary wykorzystuje się procentowy udział w rynku czy też stopień wykorzystania danego środka, zasobu i tp. Ze względu na złożoność problemu orz duże zróżnicowanie systemów i zasad ich działania pomiar efektywności zależy nie tylko od obszaru oceny, ale również branży, w której funkcjonuje dany system. Wychodząc z założenia, że efektywność rozumiana jest jako wzajemne relacje między nakładami i efektami, można ją określić jako 42: 1) różnicę między efektami a nakładami (Present Value, PV): pożądany wynik powinien być większy od zera, co oznacza, że uzyskane efekty są większe od poniesionych nakładów, 2) iloraz efektów do poniesionych nakładów (Benefit-Cost Ratio, B/C ratio): pożądany wynik powinien być większy od jedności, co oznacza, że poniesione nakłady są niższe od uzyskanych efektów, 3) wyrażany procentowo iloraz różnicy między efektami a nakładami do poniesionych nakładów (return on investment ROI) 42. Jak wskazują autorzy pracy 42 miary pomiaru efektywności można sprowadzić do trzech podstawowych grup, tj.: wskaźnikowe - analiza wskaźnikowa sprowadza się do konstruowania relacji pomiędzy różnymi wielkościami. Wybór wskaźników zależy od celu badań. Można stosować pojedyncze wskaźniki lub ich zestaw albo opracować mierniki syntetyczne; parametryczne - metody parametryczne opierają się na rozwiązaniu odpowiedniego zagadnienia optymalizacyjnego. Metody parametryczne stosowane są w przypadku modeli o ściśle określonej strukturze. Od postaci struktury zależy odpowiednio liczba estymowanych parametrów. Do parametrycznego pomiaru efektywności stosowane są zarówno modele deterministyczne jak i stochastyczne; nieparametryczne - metody te, nie wymagają znajomości funkcyjnej zależności między nakładami i wynikami. Cechuje je większa elastyczność, ponieważ struktura modeli nie jest ustalona, lecz jest dostosowywana do danych. W podejściu nieparametrycznym wykorzystuje się procedurę programowania liniowego, nie

7 Wskaźniki oceny efektywności funkcjonowania obiektów magazynowych w łańcuchach dostaw 41 uwzględnia się natomiast wpływu czynnika losowego na efektywność obiektów oraz potencjalnych błędów pomiaru. Opracowywane miary zależą od oceny obszaru oraz rodzaju efektywności. W punkcie 4 niniejszego artykułu wymieniono kilka miar wskaźnikowych funkcjonowania obiektu magazynowego w łańcuchu dostaw. 3. ROLA OBIEKTÓW MAGAZYNOWYCH W ŁAŃCUCHU DOSTAW Obiekty magazynowe, ze względu na realizowane zadania i pełnione funkcje, stanowią istotny element łańcuchów dostaw dedykowanych przedsiębiorstwom różnych branż. Wybór właściwego wariantu rozwiązania projektowego obiektu magazynowego dla danego łańcucha dostaw jest problemem bardzo złożonym. Wynika to przede wszystkim ze względu na różnego typu uwarunkowania np. techniczne, technolog z potrzeby ustalenia szeregu warunków brzegowych oraz z potrzeby dobrej znajomości właściwości poszczególnych elementów całego łańcucha dostaw 1, 11, 19, 20, 25. Jak wcześniej wspomniano łańcuch dostaw może składać się z wielu podmiotów w tym obiektów magazynowych o bardziej lub mniej rozbudowanej strukturze funkcjonalnej. Determinowane jest to zadaniami funkcjonujących w łańcuchu dostaw obiektów magazynowych. Obiekty magazynowe pełnią funkcje gromadzenia, buforowania, przekształcania, rozdziału, kompletacji i konsolidacji potoków ładunków przemieszczanych z punktów nadania do punktów odbioru. Zatem rozwiązanie projektowe dla konkretnego magazynu jest zależne m.in. od branży, charakteru łańcucha dostaw oraz założonych parametrów technicznych, technologicznych, jak i organizacyjnych. Zgodnie z procedurą projektowania obiektów magazynowych kreowanie rozwiązań dla obiektu danej klasy wymaga m.in. 10, 22: 1) sformułowania zadania logistycznego dla danego obiektu uwzględniającego: założenia dotyczące rocznych przepływów ładunków [jłp/rok] na wejściu i wyjściu z obiektu, określenie zadania logistycznego dla poszczególnych elementów danego obiektu, scharakteryzowanie obsługiwanych w obiekcie dóbr materialnych, określenie dobowych natężeń przepływu ładunków dla poszczególnych obszarów. W efekcie uzyskuje się tablicę krzyżową oraz schemat blokowy danego obiektu magazynowego wraz z naniesionymi wielkościami przepływu ładunków, np. w skali roku. 2) ukształtowania obszarów funkcjonalnych obiektu magazynowego w zakresie: stosowanych urządzeń transportowych,

8 42 Ilona Jacyna-Gołda przestrzenno-funkcjonalnych planów ukształtowania obiektu magazynowego, procesu magazynowania realizowanego podczas przepływu ładunków, tj. opracowanie: o karty procesu przepływu ładunków, o karty cykli transportowych, o charakterystyki cykli transportowych. 3) zwymiarowania procesu przepływu ładunków ze względu na: wydajność, nakłady oraz roczne koszty eksploatacyjne, które obejmuje: obliczenie wielkości wymaganego zapasu magazynowego, wyznaczenie dobowych pracochłonności realizacji cykli transportowych, obliczenie potrzebnej liczby urządzeń transportowych i pracowników dla czasu dysponowanego, obliczenie potrzebnej liczby urządzeń transportowych i pracowników z wykorzystaniem ustalonego harmonogramu realizacji procesu transportowego, obliczenie wielkości nakładów na magazyn, obliczenie kosztów magazynowania, obliczenie wybranych parametrów i wskaźników. Przeznaczenie obiektów magazynowych oraz ich funkcje w łańcuchu dostaw 11, podyktowane jest zarówno dążeniem do usprawniania procesów przepływu materiałów na drodze ich przemieszczania, jak i potrzebą zwiększania liczby asortymentów dostępnych w magazynach oraz wzrostu liczby zamówień od odbiorców. Ważnym aspektem, który należy brać pod uwagę przy ocenie efektywności funkcjonowania obiektów magazynowych jest minimalizacja terminów realizacji zamówień i podnoszenia poziomu obsługi klienta. W tym kontekście dużego znaczenia nabiera czas realizacji poszczególnych czynności, który precyzyjnie definiowany jest w opracowywanych kartach procesu przepływu czy cyklach transportowych. Czas realizacji czynności składających się na procesy występujące w procesie magazynowym determinuje efektywność funkcjonowania danego obiektu magazynowego w łańcuchu dostaw. Czas cyklu transportowego w transporcie wewnętrznym przy realizacji przez środek transportu wewnętrznego o przerywanym charakterze pracy, podstawowo obejmuje 10: czas przemieszczania się środka transportu z ładunkiem, czas przemieszczania się środka transportu bez ładunku (powrót), czas potrzebny na pokonanie zakrętów i ew. opóźnienia spowodowane kongestią ruchu, czas operacji załadunkowo/wyładunkowych, adresowania i kontroli, czasy operacji ręcznych.

9 Wskaźniki oceny efektywności funkcjonowania obiektów magazynowych w łańcuchach dostaw 43 Ogólnie czas cyklu t w transporcie wewnętrznym danego obiektu magazynowego można zapisać w postaci wzoru: gdzie: t = mt op + OD 1 t vod + OD 2 t voe + t ZK + nt od + t ad + t kon + t rr m liczba miejsc podjęcia ładunku; top czas trwania operacji podjęcia ładunku [min]; OD1 odległość pokonywana z ładunkiem [m]; tvod czas pokonania 1 m z ładunkiem [min/m]; OD2 odległość pokonywana bez ładunku [m]; tvoe czas pokonania 1 m bez ładunku [min/m]; tzk czas pokonania zakrętów oraz czas ewentualnej kongestii [min]; n liczba miejsc odstawienia ładunku; tod czas trwania operacji odstawienia ładunku [min]; tad czas trwania operacji adresowania [min]; tkon czas trwania operacji kontroli [min]; trr czas reakcji sieci radiowej w przypadku korzystania z systemów informacyjnych [min]. Przekształcając odpowiednio powyższy wzór można policzyć czas cykli transportowych w większości przypadków transportu wewnętrznego (np. po przekształceniach można wyznaczyć czas cyklu komisjonowania, cyklu prostego, cyklu kombinowanego itp.) Przy czym pewne składowe powyższego wzoru mogą być pomijalne np. ze względów technologicznych. Do oceny zastosowanych rozwiązań przestrzenno funkcjonalnych magazynu stosuje się kosztowe mierniki rozwiązań projektowych, które wskazują na opłacalność danego wariantu. W literaturze problemu można znaleźć wiele publikacji opisujących kolejne kroki projektowe w procedurze projektowania obiektów logistycznych 1, 10, 11, 19, 20, 22, 23, 25. Wyznaczenie niezbędnej liczby poszczególnych elementów wyposażenia obiektu magazynowego musi się odbywać przy spełnieniu określonych ograniczeń wynikających między innymi z konieczności realizacji ustalonych zadań logistycznych oraz wydajności elementów wyposażenia magazynowego jak i potrzeb klientów.

10 44 Ilona Jacyna-Gołda 4. MIERNIKI OCENY EFEKTYWNOŚCI FUNKCJONOWANIA OBIEKTÓW MAGAZYNOWYCH W ŁAŃCUCHU DOSTAW 4.1. ZAŁOŻENIA OGÓLNE Aby zdefiniować wskaźniki do pomiaru oceny efektywności funkcjonowania obiektów magazynowych w łańcuchu dostaw, niezbędne jest wskazanie uwarunkowań technicznoorganizacyjnych i ekonomicznych determinujących projektowanie tego typu obiektów. Słownik terminologii logistycznej 27, podaje, iż technika procesów logistycznych to układ posiadanych przez przedsiębiorstwa zasobów technicznych i materialnych (np. obiekty, maszyny, urządzenia, środki transportu), które mogą być użyte do zaspokojenia potrzeb oraz umiejętności i sposobów posługiwania się nimi w celu wykonania określonych prac czy czynności w procesie logistycznym. Najważniejsze z nich zwykle zostają przedstawione w postaci rysunków, schematów, wykresów czy też zestawów parametrów, np.: dla obiektów magazynowych: o rodzaj magazynu, o typ frontu przeładunkowego, o kształt, o wielkość (rozumiana jako pojemność wyrażona zapasem Z oraz jako kubatura V i powierzchnia F), o wymiary zewnętrzne oraz wewnętrzne (wynikające z wielkości oraz rozmieszczenia stref funkcjonalnych27, szerokości i długości korytarzy roboczych i poprzecznych), dla środków transportu: o w odniesieniu do środka transportowego: typ środka transportowego, rodzaj napędu, wymiary wózka oraz minimalnej przestrzeni roboczej, zbiór parametrów charakteryzujących osiągi zarówno jezdne (np. maksymalna prędkość jazdy), jak i te związane z czynnościami manipulacyjnymi (np. maksymalny udźwig czy wysokość podnoszenia), o w odniesieniu do urządzeń do składowania (palety, regały): typ jednostki ładunkowej (paletowa), typ regału - rodzaj konstrukcji, materiał, z którego został wykonany, osprzęt pomocniczy, oznakowanie miejsc paletowych, o w odniesieniu do pozostałych urządzeń: charakterystyka środków do przesyłania i przetwarzania informacji urządzenia systemu informatycznego, system przeciwpożarowy, itp.

11 Wskaźniki oceny efektywności funkcjonowania obiektów magazynowych w łańcuchach dostaw 45 Efektywne wykorzystanie tych zasobów jak również zasobów całego łańcucha dostaw wiąże się z maksymalizowaniem obciążenia pracą przy minimalizacji kosztów tej pracy. W takim ujęcia mierniki efektywności wykorzystania zasobów mogą być rozważone ze względu na: 1. zaangażowanie środków transportu, np.: stopień efektywnej pracy danego urządzenia, środka transportu itp., stopień wykorzystania ładowności środków transportu w przypadku realizacji przewozów w transporcie między poszczególnymi ogniwam łańcucha dostaw, udział danego środka transportu (urządzenia) w wykonanej pracy przewozowej lub pracochłonności ze względu na zaangażowane urządzenia, środki transportu itp, stopień wykorzystania urządzeń transportu wewnętrznego, jednostkowy koszt realizowanej usługi, roczne koszty eksploatacyjne, inne, 2. zaangażowanie obiektów magazynowych, np.: wykorzystanie możliwości składowania (przeciętne zapełnienie obszarów składowania), dobowy czas pracy obiektów, wydajność układów przeładunkowych w porównaniu z wydajnością obszarów (stref) składowania i przetwarzania strumieni materiałów. stosunek wykorzystywanych zdolności przeładunkowych do teoretycznej wydajności przeładunkowej na wejściu i wyjściu z obiektu, koszt przejścia jednej jednostki materiału przez obiekt magazynowy, inne, 3. organizację pracy w danym łańcuchu dostaw, np.: średnia liczba operacji przeładunkowych przypadająca na daną jednostkę ładunkową, stosunek czasu przemieszczania do czasu oczekiwania na operacje przeładunkowe, składowanie, itp. podawany w odniesieniu do jednostki ładunkowej, struktura kosztów, jednostkowy czas realizacji usługi logistycznej z podziałem na poszczególne ogniwa łańcucha dostaw, inne MIERNIKI EKONOMICZNE, TECHNICZNE I JAKOŚCIOWE Najczęściej, jako podstawowy miernik oceny rozwiązania projektowego obiektów magazynowych dla kolejnych wariantów łańcucha dostaw brany jest pod uwagę tzw. syntetyczny koszt przejścia jednostki ładunkowej przez obiekt magazynowy. Wartość liczbowa tego miernika wynika z rozwiązania zadania logistycznego. Przejścia potoków ładunków przez obiekty magazynowe w łańcuchu dostaw, jak

12 46 Ilona Jacyna-Gołda wskazują badania 11 pochłaniają znacznie większe koszty niż przejścia tychże potoków przez elementy liniowe, tj. sieci transportowe. Kosztom przejścia ładunków towarzyszą znaczące koszty gromadzenia i przetwarzania informacji. W niektórych przypadkach, zwłaszcza w obiektach magazynowych realizujących procesy komisjonowania, są one większe. Jak pisze autor 11 w swoich publikacjach, punktem wyjścia dla oceny efektów rozbudowanego o kolejne, wymagające nakładów i kosztów, elementy punktowe jest zazwyczaj bezpośredni (dwuszczeblowy) system dystrybucji. Efekty te mogą być ilościowe, najczęściej jest to obniżenie kosztów, np. rocznych kosztów eksploatacyjnych lub jakościowe, np. podniesienie jakość usług logistycznych. W przypadku obiektów magazynowych zasadniczym problemem jest odpowiednia (sprzyjająca racjonalizacji rozłożenia strumieni logistycznych) organizacja. Jako mierniki oceny efektywności funkcjonowania obiektów magazynowych w łańcuchu dostaw wyróżniono: mierniki techniczne, ekonomiczne i jakościowe. Zakładając, że zdefiniowany jest zbiór łańcuchów dostaw, postaci: LD = {ld: ld = 1, 2,., LD} gdzie ld numer pojedynczego łańcucha dostaw, LD liczba analizowanych łańcuchów dostaw. Dla każdego ld tego łańcucha dostaw ustalono, że liczba funkcjonujących obiektów magazynowych wynosi M(ld), przy czym pojedynczy magazyn dla ld-tego łańcucha dostaw zdefiniowano jako m(ld). Zatem zbiór obiektów magazynowych funkcjonujących w ld tym łańcucha dostaw będzie zbiorem postaci: M(ld) = {m(ld): m(ld) = 1(ld), 2(ld),., M(ld)} Do realizacji zadań, każdy obiekt magazynowy dysponuje zbiorem różnych typów urządzeń nazywanych środkami transportu wewnętrznego 10, 11, 20, 25 oraz zasobami ludzkimi o różnych klasyfikacjach. Zakładając, że pojedynczy typ urządzenia dla m(ld)-tego obiektu magazynowego w ld-tym łańcuchu dostaw będzie oznaczony symbolem u(m(, wówczas zbiór U(m( wszystkich typów urządzeń można zapisać jako zbiór postaci: U(m( = {u(m(: u(m( = 1(m(,. U(m(} Typy środków transportu wewnętrznego wyróżnia się ze względu na jednostkowy koszt pracy, obszar (strefa) pracy, rodzaj realizowanego procesu lub jego fragmentu, zdolność obsługi danego typu jednostek ładunkowych. Podobnie jeśli chodzi o zasoby ludzkie. Każdy obiekt magazynowy ze względu na specyfikę składowanego (przetwarzanego) asortymentu oraz zadań i funkcji jakie realizuje badany (projektowany) magazyn w danym łańcuchu dostaw, dysponuje pracownikami, którzy ze względu na różne kwalifikacje, tworzą tzw. kategorie pracy ludzkiej. Oznaczając symbolem kl(m(, numer pojedynczej kategorii pracy ludzkiej, wówczas zbiór KL(m( wszystkich typów kategorii pracy ludzkiej w danym obiekcie magazynowym można zapisać jako zbiór postaci: KL(m( = {kl(m(: kl(m( = 1(m(,. KL(m(}

13 Wskaźniki oceny efektywności funkcjonowania obiektów magazynowych w łańcuchach dostaw 47 Typy kategorii pracy ludzkiej jakimi dysponuje dany obiekt magazynowy wynikają z jednostkowego kosztu pracy pracownika, zakresu obowiązków pracownika, posiadanych kwalifikacji (uprawnienia do obsługi urządzeń, szkolenia) oraz zakresu odpowiedzialności. Jak już wcześniej wspomniano, w danym obiekcie, można wyznaczyć mierniki techniczne, ekonomiczne i jakościowe oceny funkcjonowania obiektów magazynowych w ld tym łańcucha dostaw. Wśród mierników technicznych tzw. użytkowych można wyróżnić, m.in.: miernik powierzchniowy - określa stopień wykorzystania powierzchni obiektu magazynowego przy zapasie Z p (m(. Brany pod uwagę zwłaszcza w sytuacji ograniczonego terenu: POW(m( 2 δ(m( = [m /mp] Z p(m( gdzie: o Z p (m( - pojemność obiektu magazynowego (stref i obszarów funkcjonalnych, np. składowania, komisjonowania i buforowania). W łańcuchu dostaw parametr ten jest bardzo ważny ze względu na utrzymanie zapasu bezpieczeństwa dla dystrybucji czy produkcji. Wartość tego parametru determinowana jest zasadniczo zastosowaną technologią. Oblicza się go stosując wzór: gdzie: Z p (m( Q(m( N Z p(m( = ζ [mp] d r wymagana pojemność obiektu magazynowego [jednostek]; Q(m( N d r przeładunek roczny na wejściu do magazynu [jłp/rok]; normatyw zapasu [dni]; liczba dni roboczych [dni/rok]; ζ wskaźnik zapasu bezpieczeństwa, najczęściej przyjmuje się ζ [0,5-0,15]; Q(m( wielkość na wejściu zadań logistycznych wyrażona liczbą jłp/rok. miernik kubaturowy - określa stopień wykorzystania przestrzeni obudowanej V(m(, którą trzeba utrzymywać (np. chronić, ogrzewać, oświetlać) przy zapasie Z p (m(, V(m( 3 β(m( = [m /mp] Z (m( p D rzeczywistą pracochłonność dobową Ψ U ( m( realizacji procesu przepływu D materiałów ze względu na pracę urządzeń u(m(-tego typu lub Ψ KL ( m( ze względu na kategorię kl(m(-tej pracy ludzkiej obliczana jest ze wzoru:

14 48 Ilona Jacyna-Gołda D D Ψ ( m( = λ ( m( t ( m( U i ui i urzadzeniogodzin dobe gdzie: D λ i D D Ψ ( mld ( )) = λ ( mld ( )) t ( mld ( )) ( m ( ld )) KL i kli i roboczogodzin dobe liczba czynności (zadań, liczba cykli na dobę) realizowanych przez dane urządzenie lub dana kategorię pracy ludzkiej, i = i,, N numer czynności realizowanej przez dany typ urządzenia/kategorię pracy ludzkiej, [cykli/dobę]; t ui czas trwania i-tej czynności (cyklu transportowego) realizowanego przez urządzenie u-tego typu [h], t kli czas trwania i-tej czynności (cyklu transportowego) realizowanego przez pracowników kl-tej kategorii pracy [h]; liczbę potrzebnych urządzeń i pracowników pracujących w obiekcie - wynika z pracochłonności rzeczywistej procesu oraz z długości czasu dysponowanego przeznaczonego na wykonanie zadań. D ΨU/ KL( mld ( )) ηu/ KL( mld ( )) = u/ kl ι dys φ( mld ( )) u / kl gdzie: u/ kl u/ kl u/ kl φ( mld ( )) u/ kl= φtp φgt φzob u / t kl dys czas dysponowany pracy urządzenia (pracownika ) [h], u / φ kl współczynnik wykorzystania czasu pracy urządzenia (pracownika), tp u / φ kl gt współczynnik gotowości technicznej urządzenia (pracownika), u/ kl φ zob współczynnik zmiany obszaru pracy przez urządzenie (pracownika), Powyższe współczynniki przyjmują wartości z zakresu (0, 1>. Wśród mierników ekonomicznych tzw. kosztowych można wyróżnić, m.in.: statyczny i dynamiczny miernik nakładów, ΞN( m( γ ENmp( m( = [zł/mp] Z p ( m( gdzie: Ξ N ( m( ld )) nakłady na obiekt magazynowy, przy czym: Ξ N(m( = Ξ N B (m(+ Ξ N P (m(+ Ξ N T (m(+ Ξ N S (m( Ξ N B Ξ N P Ξ N T Ξ N S nakłady na infrastrukturę, tj. budynki, place itp. [zł], nakłady na wyposażenie pomocnicze, takie jak regały, rampy, doki przeładunkowe, urządzenia pomocnicze [zł], nakłady na środki transportowe i urządzenia mechaniczne [zł], nakłady na środki sterowania [zł],

15 Wskaźniki oceny efektywności funkcjonowania obiektów magazynowych w łańcuchach dostaw 49 koszt przejścia jednostki ładunku przez obiekt magazynowy: R K KE ( m( ξ kp ( m( = [zł/jłpj] R QWE ( m( K R KE ( m ( roczne koszty eksploatacyjne K R KE ( m ( = K KU ( m ( + K KL ( m ( K KU ( m ( koszty utrzymania środków transportowych, K KL ( m ( koszty robocizny. Q R WE (m( roczny przeładunek na wejściu do magazynu wyrażony liczbą jłp/rok. stopień automatyzacji i mechanizacji procesów przepływu ładunków i informacji (im mniejszy jest ten miernik tym lepsze rozwiązanie projektowe) R K KL( m( ν au ( m( = R R K ( m( - K ( m( K R KL K R KUB ( m( roczne koszty robocizny KE KUB ( m( roczne koszty utrzymania elementów stałych, Wśród mierników jakościowych można wyróżnić m.in. niezawodność funkcjonowania systemu, elastyczność systemu czy też możliwość rozbudowy, itp.. 5. WNIOSKI Efektywność systemu wynika z jednej strony ze skuteczności jego działania, tj. stopnia realizacji celów, a z drugiej strony ze zdolności wykorzystania posiadanych elementów systemu do realizacji celów. Definiując wskaźniki pomiaru oceny efektywności funkcjonowania obiektów magazynowych w łańcuchu dostaw, niezbędne jest wskazanie uwarunkowań techniczno-organizacyjnych i ekonomicznych oraz zasobów z tym związanych, determinujących projektowanie tego typu obiektów, w tym również zasobów technicznych. Efektywne wykorzystanie zasobów wyposażenia infrastrukturalnego obiektów magazynowych jak również zasobów całego łańcucha dostaw wiąże się z maksymalizowaniem obciążenia pracą przy minimalizacji kosztów tej pracy. Efektywność łańcucha dostaw wyraża przede wszystkim ocenę jego funkcjonowania. Tym samym jest ona miarą skuteczności określonego działania oraz określa, z jaką skutecznością i sprawnością wykorzystywane są zasoby przeznaczone na realizację celu danego łańcucha dostaw. Co istotne determinowana jest ona efektywnością poszczególnych ogniw łańcucha dostaw. Z punktu widzenia realizowanych zadań i pełnionych funkcji istotne znaczenie ma efektywność obiektów magazynowych. Wynika to z potrzeby wyznaczenia najlepszego sposobu przemieszczania towarów od dostawców do odbiorców poprzez wybór struktury

16 50 Ilona Jacyna-Gołda systemu dostaw w taki sposób, aby zaspokoić zapotrzebowania odbiorców oraz zminimalizować koszt dostaw. Jest on wyrażany przeważnie, jako koszt transportu oraz magazynowania. Bibliografia 1. Ambroziak T., Lewczuk K.: Miara poziomu dopasowania kanału dystrybucji do strumienia materiałów. Zesz. Nauk. Transport, Politechnika Warszawska, z. 69, Ballou R. H: DISPLAN, A multiproduct plant/warehouse location model with nonlinear inventory cost. Journal of Operations Management 5, vol. 1, Blanchini F., Rinaldi F., Ukovich W.: A network design problem for a distribution system with uncertain demands. J. Optim. Theory Appl., 78, Bodner D., Govindaraj T., Karathur K. N., Zerangue N. F., McGinnis L. F.: A process model and support tools for warehouse design. In: Proceeding of the 2002 NSF Design. Service and Manufacturing Grantees and Research Conference, Brzeziński M.: Wprowadzenie do nauki o przedsiębiorstwie. Difin, Warszawa Campbell, J.F.: Hub Location and the p-hub Median problem. Operations Research, Vol. 44, No. 6, pp , Cecere L.: Conquering the Supply Chain Effective Frontier. A Handbook for the Value Chain Leader to Manage Trade-offs in Defining Supply Chain Excellence. Founder and CEO, Supply Chain Insights LLC, Chen F., Drezner Z.,, Ryan J. K., Simchi-Levi D.: Quantifying the Bullwhip effect in a simple supply chain: the impact of forecasting, lead-times and information. Management Science, vol. 46, no. 3, Coyle J. J., Bardi E. J., Langley C. J.: Zarządzanie logistyczne, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Fijałkowski J.: Transport Wewnętrzny w Systemach Logistycznych, OWPW, Warszawa Fijałkowski J. Wybrane zagadnienia projektowania elementów punktowych systemu logistycznego Polski. [w]: Jacyna M. (red): System logistyczny Polski. Uwarunkowania techniczno-technologiczne komodalności transportu. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa Fretsch M. (red.), Słownik terminologii logistycznej, ILiM, Poznań Gołembska E.: Logistyka jako zarządzanie łańcuchem dostaw. AE, Poznań Govidaraj T., Blanco E., Bodner D., Goetschalckx L., McGinnis L., Sharp G. P.: Design of warehousing and distribution systems: An object model of facilities, functions and information. [In]: Proceeding of the 2000 IEEE International Conference on Systems. Man and Cybernetics October, Nashville, Tennessee, USA, p , Hassan M.: A Framework for the design of warehouse layout. Facilities 20 (13/14), p , Jachimowski R., Szczepański E.: Simulation Analysis of Vehicle Routing Problem Solution, Carpathian Logistics Congress Congress Proceedings. Edition 1st, pp , December 9th - 11th 2013, Cracow, Poland, 17. Jacyna-Gołda I.: Evaluation of operational reliability of the supply chain in terms of the control and management of logistics processes, [w:] Safety and Reliability: Methodology and Applications / Nowakowski T. [i in.] (red.), 2015, CRC Press Taylor & Francis Group, ISBN , ss Jacyna-Gołda I.: Badanie niezawodności i efektywności funkcjonowania łańcuchów dostaw", Logistyka, ISSN , pp , 04/ Jacyna-Gołda I.: Projektowanie sieci logistycznych przedsiębiorstw produkcyjnych z uwzględnieniem lokalizacji obiektów magazynowych [w:] Pazio N. M., Santarek K.: Zarządzanie przedsiębiorstwem przemysłowym w dobie turbulencji rynkowych. Zagadnienia wybrane. OWPW, ISBN , str , Warszawa Jacyna-Gołda I.: Rola obiektów magazynowych w obsłudze logistycznej przedsiębiorstw. [w:] Semanov I.N., Wiktorowska-Jasik A. (red.): Transport w regionie Pomorza Zachodniego. Wyd. Uczelniane Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie, ISBN , str , Szczecin 2013.

17 Wskaźniki oceny efektywności funkcjonowania obiektów magazynowych w łańcuchach dostaw Jacyna-Gołda I.: Chosen aspects of logistics network design method for production service companies. International journal of logistics systems and management.- Inderscience, ISSN , ZDB-ID Vol , 2/3, p Jacyna-Gołda I.: Logistics Network Design for Production Service Companies. Proceedings of International Conference on Industrial Logistics. ICIL 2012, Brazil, Finland, USA, Croatia, UK, Austria, ISSN , str , Zadar Jacyna M.: Distribution Warehouses and Realisation of Logistic Processes in Suply Chains. Oficyna Wydawnicza PW, Warszawa, Jacyna M.: Cargo flow distribution on the transportation network of the national logistic system. International Journal of Logistics Systems and Management, Vol.15, No.2, pp (2013). 25. Kłodawski M., Jacyna M.: Wybrane Aspekty Problematyki Komisjonowania w Funkcji Pracochłonności procesu, Logistyka 3, Kowalska K.: Efektywność procesów logistycznych [w]: Kowalska K., S. Markusik S.: Sprawność i efektywność zarządzania łańcuchem dostaw. WSzB w Dąbrowie Górniczej, Dąbrowa Górnicza Lewczuk K. Organizacja procesu magazynowego a efektywność wykorzystania zasobów pracy. Logistyka 4/2011, p Muślewski Ł.: Podstawy efektywności działania systemów transportowych, Uniwersytet Techniczno- Przyrodniczy, Radom Nowakowski T.: Niezawodność systemów logistycznych. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław Nowakowski T.: Reliability model of combined transportation system. [in:] Probabilistic Safety Assessment and Management. Spitzer C., Schmocker U., Dang V.N. (ed.), Springer, London Oliver R.K., Webber M.D.: Supply-chain management: logistics catches up with strategy, Outlook, Booz, Allen and Hamilton Inc. 1982, reprinted in Logistics: The Strategic Issues, ed. M. Christopher, Chapman Hall, London Pfohl H.-Ch.: Zarządzanie logistyką, ILiM, Poznań Pyza D.: Modelowanie systemów przewozowych w zastosowaniu do projektowania obsługi transportowej podmiotów gospodarczych. Prace Naukowe Politechniki Warszawskiej. Transport, z. 85, OWPW, Warszawa Ruth Banomyong, Vinh V. Thai, Kum Fai Yuen: Assessing the National Logistics System of Vietnam. The Asian Journal of Shipping and Logistics, v.31, is.1 Elsiver Rushton A., Croucher P., Baker P.: The Handbook od Logistics and Distribution Management. Third ed., Kogan Page, London, Rutkowski K.: Logistyka dystrybucji. Wydawnictwa SGH, Warszawa Santarek K.: Integration in Manufacturing Systems. [w:] Koch T.: Lean Business Systems and Beyond. Springer Verlag Silver E. A, Pyke D. F., Peterson R.: Inventory Management and Production Planning and Schedulding. John Wiley & Sons, Śląski P., Giga A.: Zarządzanie procesami logistycznymi w łańcuchu dostaw. Zeszyty Naukowe WAT, nr 95, Warszawa Stephens S.: Supply Chain Council & Supply Chain Operations Reference (SCOR). Model Overview. Supply Chain Management An International Journal, Woropay M.: Metoda oceny realizacji procesu eksploatacji w systemie transportowym, Wydawnictwo Akademii Techniczno-Rolniczej, Bydgoszcz Witkowski J.: Logistyka w organizacjach sieciowych. Gospodarka materiałowa i logistyka, nr 7-8, Żak J., Jacyna-Gołda I., Wasiak M.: Effectiveness evaluation criteria of the functioning of the national transport system and its impact on the enviroment, [w:] Simulation model to support designing a sustainable national transport system / Jacyna M, Wasiak M (red.), 2014, Index Copernicus International.

18 52 Ilona Jacyna-Gołda ASSESSMENT OF THE FUNCTIONING OF EFFICIENCY RATIOS WAREHOUSE FACILITIES IN SUPPLY CHAINS Abstract: This paper presents a general approach to measuring the efficiency of the warehouse facilities in supply chains. It was pointed out that the functioning of the supply chain is dictated by the proper adjustment of infrastructure to tasks. Technical considerations were discussed, organizational and economic defining indicators to measure effectiveness. Defined criteria for classification efficiency measures. For example, a storage facility proposed system of indicators along with the record formal, allowing for the measurement of the effectiveness of the warehouses in the supply chain. Keywords: supply chain efficiency, storage efficiency, performance indicators, supply chain