PSZCZELARSKA I ROLNICZA WARTOŚC FACELII BŁĘKITNEJ

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXVII 1983 PSZCZELARSKA I ROLNICZA WARTOŚC FACELII BŁĘKITNEJ (PHACELIA TANACAETIFOLIA BENTH.) I GORCZYCY BIAŁEJ (SINAPIS ALBA L.) W SIEWACH POPLONOWYCH B o l e s ł a w J a b ł o ń s k i, J a d w i g a S k o w r o n e k Oddział Pszczelnictwa ISK w Puławach WSTĘP Jedną z możliwości poprawy pożytków pszczelich jest wysiew roślin miododajnych w poplonach. Stosowanie na poplony ścierniskowe takich gatunków, jak facelia błękitna czy gorczyca biała, jest korzystne nie tylko dla pszczelarstwa, ale i dla rolnictwa. Stwierdzono bowiem (m.in. J e l i n o w s c y, S Y P n i e w s k i , B o c h n i a r z , L e- wa n d o w s k i 1980), że dają one wyższe nieco plony zielonej masy, niż tradycyjnie stosowane rośliny strączkowe czy słonecznik, zaś koszt obsiewu nimi jednostki powierzchni jest wielokrotnie niższy. Zaoszczędzone natomiast nasiona strączkowych można wykorzystywać na cenną paszę dla zwierząt. Ponieważ facelia znana jest ogólnie jako roślina wysoce miododajna, zaś gorczyca biała jako mniej miododajna ale o bardzo szybkim wzroście i krótkim okresie wegetacji, przeto stawiane jest często przez pszczelarzy pytanie, którą z nich korzystniej jest uprawiać na poplony ścierniskowe, wysiewane w dość zróżnicowanych terminach. Odpowiedzi na to pytanie powinna dostarczyć niniejsza praca. METODYKA Badania przeprowadzono w Puławach, w latach , na lekkiej glebie bielicowej klasy IV. Zdecydowano się wysiewać facelię błękitną i gorczycę białą w dwutygodniowych odstępach, od 15 kwietnia do 15 sierpnia, aby przy sposobności porównać te dwie rośliny także przy wcześniejszych niż poplonowe terminach siewu. W latach bezpośrednio poprzedzających wysiew gorczycy i facelli pole było utrzymywane w czarnym ugorze uprawianym, po wykarczowanym sadzie jabłoniowym. 111

2 Na powierzchni, przeznaczonej pod omawiane doświadczenie, wczesme wiosną stosowano nawożenie mineralne w ilości około 100 kg na 1 ha soli potasowej 40010i tyleż superfosfatu granulowanego. Nawóz azotowy, saletrę amonewa 36010w ilości około 100 kg na 1 ha, stosowano pogłównie, mniej więcej w okresie gdy rośliny poszczególnego terminu siewu ukazywały drugi liść. Dla każdego terminu siewu obu gatunków roślin wyznaczano obok siebie po dwa poletka o wymiarach 10 m X 3 m. Siew wykonywano jednorzędowym siewnikiem ogrodniczym, w rzędy co 30 cm, stosując w przeliczeniu na 1 ha około 15 kg nasion gorczycy i około 10 kg nasion facelii. Pislęgnacja ograniczała się do jednorazowego motyczenia międzyrzędzi, które wykonywano zaraz po wysiewie nawozów azotowych, to jest około 2 tygodnie po wschodach. W okresie wegetacji, począwszy od dziesiątego dnia po wschodach, w odstępach l O-dniowych mierzono na każdym poletku wysokość 30 losowo branych roślin, w celu określenia tempa wzrostu badanych gatunków w poszczególnych terminach siewu. Z chwilą rozpoczęcia kwitnienia wycinano na każdym poletku jeden skrajny rządek roślin sierpem, a następnie ważono ich zieloną masę. Dla określenia powietrznie suchej masy brano z każdego poletka po 1 kg zielonki, suszono ją w zadaszonym pomieszczeniu, po czym ponownie ważono. W okresie kwitnienia roślin badano intensywność oblotu ich przez pszczoły. Wówczas to wzdłuż poszczególnych poletek, od strony wyciętego rzędu roślin, wyznaczano przy pomocy sznurka i palików pasy obserwacyjne szerokości 1 m dla gorczycy i 0,5 m dla facelii. Na pasach tych przez cały okres kwitnienia, codziennie około godziny 10, 12 i 14, liczono wszystkie pszczoły miodne oraz trzmiele i występujące ewentualnie inne owady. W celu określenia obfitości nektarowania obu gatunków roślin, w ciągu czterech pogodnych dni okresu pełni kwitnienia poszczególnych terminów siewu brano po 2-3 próby nektaru, z 10 kwiatów każdą. Posługiwano się przy tym znaną metodą pipetową, w zmodyfikowanym wariancie (J a b ł o ń s k i, S z k l a n o w s k a ). Dla określenia wydajności miodowej ustalono liczbę kwiatów na 1 m", biorąc pod koniec kwitnienia, w 3 miejscach na poszczególnym poletku, próby roślin z 1 m bieżącego rządka. Dla uzyskania przy sposobności bardziej pełnego obrazu rolniczopszczelarskiej wartości gorczycy białej i facelii błękitnej przy różnych terminach ich wysiewu, po dojrzeniu zbierano skrupulatnie nasiona i ważono je. Przedstawione doświadczenie od początku traktowano jako orientacyjne i nie planowano bardziej ścisłych porównań (z zastosowaniem analizy statystycznej). 112

3 WYNIKI PRZEBIEG POGODY W LAT ACH BADAN W sezonie wegetacyjnym 1980 r. pogoda była przeważnie pochmurna, deszczowa i chłodna (tab. 1). W roku następnym średnie miesięczne temperatury, z wyjątkiem kwietnia i sierpnia, przewyższały nieco war- Tabela l Niektóre dane meteorologiczne z okresu wegetacji w latach (Stacja Meteorologiczna w Puławach) Some meteorological data of vegetatino period in the years of Meteorological Station in Pulawy) Rok Miesiące - Months Year IV V VI VII VIII I IX X Średnie temperatury w "C - Average temperaturę in C ,6 10,0 15,6 16,8 16,3 12,7 8, ,0 14,3 17,5 18,8 16,9 14,0 9,2 x 7,7 13,6 17,1 18,7 17,5 13,6 8,1 Sumy opadów w mm - Total rainfall in mm x Suma godzin usłonecznienia - Time of insolation in hours x x - Srednie wieloletnie - Averagę ot many years tości średnich wieloletnich. Opady natomiast były dość bliskie normy, a jedynie w czerwcu wyraźniej wyższe. Liczba godzin usłonecznienia tylko w lipcu i we wrześniu osiągała normę. Ogólnie biorąc, pierwszy rok badań był bardzo niesprzyjający, zarówno normalnemu kwitnieniu i obfitemu nektarowaniu roślin, jak też dobremu wzrostowi ich masy wegetatywnej. O wiele korzystniejsze warunki pogody panowały w roku PRZEBIEG WAŻNIEJSZYCH FAZ ROZWOJOWYCH ROŚLIN Wschody i pojawianie się pąków kwiatowych. Na przestrzeni 2 lat badań, przy 18-krotnym w Rumie wysiewie badanych roślin, wschody gorczycy pojawiały się po 4-6 dniach od daty siewu, a facelii po 4-19 dniach (tab. 2). Najdłużej zawsze leżały w glebie nasiona z najwcześniejszego terminu siewu. Decydowała o tym oczywiście niska temperatura, na którą wrażliwsza od gorczycy okazała się facelia i dawała wschody 8 - Pszczelnicze Zeszyty Naukowe - r. XXVII 113

4 o 3 dni później. Przy wysiewie w maju i później facelia wschodziła bądź razem z gorczycą, bądź o 1-2 dni później. Średnio od maja do sierpnia wschody gorczycy pojawiały się szóstego dnia po zasiewie, a facelii siódmego. Data pojawiania się pąków kwiatowych może być interesująca ze względu na potrzebę przewidywania początku kwitnienia roślin. Długość okresu od chwili pojawienia się pąków kwiatowych do początku kwitnienia zależy również od warunków meteorologicznych, a zwłaszcza od temperatury. Toteż gorczyca z siewów do połowy lipca zakwitała w chłodniejszym roku 1980 przeciętnie po 10 dniach od ukazania się pąków kwiatowych, a w drugim roku - w 13 dni. Rośliny z późniejszych terminów siewu, gorczyca z końca lipca a facelia nawet z początku lipca, przedłużały ten okres o dalsze 6-8 dni. Pora i długość okresu kwitnienia. Pora kwitnienia roślin zależała przede wszystkim od terminu siewu (tab. 2). Zależała ona także od temperatury i wilgotności gleby w czasie wschodów oraz w ogóle od układu czynników pogody w okresie przed kwitnieniem. Na przykład rośliny z pierwszego terminu siewu w 1980 r., które powschodziły je- Tabela 2 Pora kwitnienia gorczycy białej i facelii błękitnej z różnych terminów siewu T'irne of flowering of mustard and phacelia with relation to the term of sowing Ukazywanie się Daty Daty wschodów pąków kwiatowych Okres kwitnienia Rok siewu Date ofrise Ąppear offlower Flowering period badań Date buds Year of sowing gorczycy I faceli gorczycy I facelii gorczycy facellii mustard phacelia mustard phace\ia mustard phacelia 15.IV 24.IV 27.IV 3.VI 8.VI 14.VI -lo. VII 21 VI-lOVIII l.v 7.V 8.V 9.VI 15.VI 18.VI -15.VI 29 VI-lO VlII 15.V 21.V 2l.V 15.VI 24.VI 26.VI -26.VII 9.VII-20.VlII l.vi 7.VI 8.VI 27.VI 8.VII 7.VII - 8.VIII 23.VII-20.IX VI 23.VI 24.VI lo.vii 18.VII 20.VII -20.VIll 3.VIII-25.IX* l.vii 4.VII S.VII 24.VII l.viii 30.VII - 9.IX ls.viii-25.ix* 15.VII 20.VII 2l.VII 6.VIII 28.VIII 18.VIII-25.IX* 17.IX -25.IX* l.viii 4.VIII 4.VIII 28.VIII 20.IX 16.IX -25.IX 15.VIII 2l.VIII 22.VlII 24.IX 15.IV l.v 4.V 26.V 3.VI 6.VI-5.VII 13.VI-28.VII l.v 8.V 10.V 2.VI 12.VI 7.VI-7.VII 27.VI-2l.VIll 15.V 2l.V 22.V 10.VI 26.VI 18.VI-16.VII 9.VII-27.VIII l.vi 5.VI 7.VI 25.VI 7.VII 3.VII-2.VIII 19.VII-2UX VI 24.VI 26.VI 12.VII 28.VII 17.VII-14.VIII 10.VIII-9.X* l.vii 7.VII 8.VII 24.VII 7.VIII l.viii-1ux 25.VIII-9.X* 15.VII 19.VII 20.VII 7.VIII 26.YIIl 16.VIII-26.IX 12.IX-9.X* l.viii 4.VIII 6.VIII 27.VIII 26.IX 9.IX-9.X* 15.YIII 19.VIII 2l.VIII 21.1X Przymrozek zniszczył kwiaty i pąki kwiatowe Frost was destroyed flowers and flower buds \ 114

5 szcze w kwietniu, z powodu majowych chłodów zakwitły dopiero około połowy czerwca lub później. Natomiast w roku 1981 kwietniowe chłody przesunęły wschody roślin na początek maja, ale stosunkowo wysoka temperatura tego miesiąca zadecydowała, że gorczyca zakwitała już 6 czerwca, a facelia 13 czerwca, czyli o cały tydzień wcześniej niż w roku poprzednim. Ogólnie biorąc należy stwierdzić, że okres od siewu do początku kwitnienia skracał się w miarę przechodzenia od siewów wczesnowiosennych do późnowiosennych, a przy siewach w drugiej połowie lipca znowu u- legał wydłużeniu (tab. 3). Warto zauważyć, że opóźnienie kwitnienia roślin z późnych siewów dotyczyło bardziej facelii niż gorczycy. Jeżeli facelia z siewu 15.1V zakwitała tylko o 7 dni później od gorczycy, to z siewów majowych i czerwccwych zakwitała ona o kilkanaście dni później, zaś z siewów w drugiej połowie lipca, kiedy sieje się poplony ścierniskowe - o ponad 20 dni później od gorczycy. Przeciętna długość o- kresu od siewu do początku kwitnienia gorczycy wynosiła około 6 tygodni, przy wahaniach od 5 do 8 tygodni, a dla facelii 8 tygodni, przy wahaniach od 6 do 9 tygodni. Długość okresu od siewu do kwitnienia The length ofthe period from sowing to flowering Tabela3 Termin siewu Date of sowing Liczba dni od daty siewu do kwitnienia Number of days frorn sowing flowering Liczba dni okresu kwitnienia * Number of days offlowering period Gorczyca Facelia Gorczyca Facelia Mustard Phacelia Mustard Phacelia 1980 I I I I IV (3) 29 (3) 48 (1) 45 (3) l.v (1) 30 (3) 42 (O) 55 (3) 15.V (1 ) 28 (2) 42 (3) 49 (5) l.vi (O) 30 (6) 59 (12) 64 (12) 15.VI (2) 28 (1) 53 (11) 60 (12) l.vii (7) 42 (6) 41 (9) 45 (9) 15.VII (8) 40 (8) 8 (O) 27 (6) l.viii (3) 29 (7) 'rednio 15.IV-15.V,I Liczby w nawiasach oznaczają dni, w których pszczoły nie mogłyby latać z powodu złej pogody w czasie kwitnienia roślin. Przeciętna długość okresu kwitnienia gorczycy, z siewów do połowy czerwca, wynosiła blisko 30 dni, a facelii ponad 50 dni (tab. 3). Przy wysiewie w pierwszej połowie lipca gorczyca wydłużała okres kwitnienia do blisko 6 tygodni, natomiast kwitnienie facelii z tych terminów siewu trwało krócej niż z terminów wcześniejszych, ponieważ z powodu S' 115

6 późniejszej pory kwitnienia przymrozki niszczyły pąki kwiatowe. Facelia wysiewana na przełomie lipca-sierpnia nie zdążała już zakwitać przed przymrozkami, zaś gorczyca z tego terminu siewu kwitła przez okres od kilkunastu do ponad 20 dni. Oczywiście zgodnie z ogólnie znaną prawidłowością, chłodna deszczowa pogoda przedłużała okresy kwitnienia obu gatunków roślin, zaś ciepła słoneczna i sucha - skracała. CHARAKTERYSTYKA POROSTU GORCZYCY I FACELII Gęstość i wysokość porostu. Pomimo mniej więcej jednakowej ilości wysiewu nasion VI poszczególnych terminach, o podobnej wartości siewnej, liczba roślin na jednostce powierzchni wahała się znacznie - od 7f1:do 210 na 1 m" dla gorczycy i od 24 do 230 na 1 m" dla facelii (tab. 4). Zależała ona oczywiście głównie od warunków wilgotności gleby w czasie wschodów. Gęstość i wysokość porostu gorczycy białej i facelii błękitnej Density and height of plants of mustard and phaczlia Tabela 4 Liczba roślin na l m' Wysokość roślin w cm Number ofplants per l m' Height of plants in cm Termin siewu Date of sowing Gorczyca Facelia Gorczyca Facelia Mustard Phacclia Mustard Phacelia 1980 I I I I IV l.v V l.vi VI l.vii VII l.viii VIII 110 1) óśrednio Ąverage Również wysokość roślin zależała bardzo od terminu siewu. Pomijając siew 15 sierpnia, który nie stwarzał już warunków do normalnego wyrosmęcia roślin, wysokość gorczycy z pozostałych terminów wahała się' od 9)Z do 120 cm, a facelii od 61 do 101 cm. Warto zauważyć, że rośliny z siewów w drugiej połowie lipca, a więc typowych dla poplonów ściermskowych, nie wyrastały na ogół niższe od roślin z siewów wcześniejszych. Srednio biorąc, gorczyca osiągała o około 30 1 % wyższy wzrost od facelii. Tempo wzrostu roślin. Ze względu na podobny charakter tempa wzrostu roślin w obu latach badań,cechę tę przedstawiono na podstawie średnich z dwu lat, przy tym dla większej przejrzystości, połączo- 116

7 cm a b c i 40 sa 60 Liczba dni od dalij wschodów Namber ot deus after rise Ryc. 1. Tempo wzrostu gorczycy białej (l) i facelii błękitnej (2) wysiewanej w różnych terminach: a - 15.IV-1.V, b - 15.V-1.VII, c - 15.VII--<1.VIII, d 15.VIII Ryc. 1. The gr owth of mustard (l) and phaceha (2), sowing in the term: a - 15.IV-1.V, b - 15.V-1.VII, c - 15.VII-.l.VIII, d - 15.VIII no również niektóre terminy siewu (ryc. 1). Przy wszystkich terminach gorczyca odznaczała się szybszym tempem wzrostu od facelii. Średnio biorąc, przez pierwszy miesiąc wegetacji rośliny gorczycy z siewów do końca lipca były o około 100% wyższe od roślin facelii. Dopiero w następnym miesiącu różnica ta coraz bardziej malała, zatrzymując się pod koniec okresu kwitnienia na poziomie około 301)/0. Natomiast przy wysiewie w sierpniu facelia do końca wegetacji, to jest do przymrozków, nie zdoł-ała wiele przekroczyć połowy wysokości gorczycy. Zarówno gorczyca, jak i facelia z siewu 15 sierpnia rosły na wysokości tylko przez okres około 50 dni, licząc od daty wschodów, które pojawiały się po tygodniu od daty siewu. 117

8 OBFITOŚC KWITNIENIA I PLONOWANIE Plony zielonej i powietrznie suchej masy. Oceniane plony zielonej masy w początkowej fazie kwitnienia roślin wykazują, że facelia była lepsza od gorczycy pod tym względem średnio o ponad 60 0 /0 (tab. 5). Jeżeli zaś wziąć pod uwagę powietrznie suchą masę, różnica na korzyść Tabela 5 Plon zielonej i powietrznie suchej rmsy określany w początkowej fazie kwitnienia roślin Green crops and dried crops investigated in beginning of flowering period Zielona masa q/ha Powietrznie sucha masa q/ha Green crops q/ha Dried crops q/ha Termin siewu Date od sowing Gorczyca Facelia Gorczyca Facelia Mustard Phacelia Mustard Phacelia 1980 I I I \ IV V V VI VI VII VII VIII VIII Średnio Average facelii wynosiła tylko około 15()/.,. Świadczy to, że w początkowej fazie kwitnienia zielonka z facelii była bardziej soczysta od zielonki z gorczycy. Z myślą o poplonach ścierniskowych warto zauważyć, że przy późnych siewach gorczyca może przewyższać facelię plonami masy organicznej. W 1981 r. facelia z siewu na przełomie lipca i sierpnia wydała 34 q powietrznie suchej masy, w przeliczeniu na 1 ha, gorczyca zaś 53 q. Liczba wytwarzanych kwiatów i plony nasion. Średnie z 5 porównywalnych terminów siewu wykazują, że facelia wytwarzała o około 70'% więcej kwiatów na jednostce powierzchni niż gorczyca (tab. 6). Jednakże począwszy od terminu siewu na przełomie czerwca i lipca facelia wykazała spadek liczby wytwarzanych kwiatów. Praktycznie biorąc facelia z siewu w połowie lipca wytwarzała tylko około 25% tej liczby kwiatów co przy siewach wcześniejszych, zaś z siewów w końcu lipca nie zdążała właściwie zakwitać. Gorczyca natomiast nie reagowała tak silnym spadkiem liczby wytwarzanych kwiatów na opóźnienie terminu siewu. Wysiewana w połowie lipca kwitła niewiele słabiej niż przy siewach wcześniejszych, a wysiewana 1 sierpnia wytwarzała jeszcze około 60'% tej liczby kwiatów, co przy siewach wczesnych. Najwyższe plony nasion oba badane gatunki roślin wydawały przy wczesnych, kwietniowych terminach siewu (tab. 6). Przy wysiewie w połowie maja gorczyca prawie w ogóle nie reagowała obniżką plonu na- 118

9 Obfitość kwitnienia roślin i plony nasion Abundance offlowering and seed yield Tabel~ 6 Liczba kwiatów w tys. na 1 m' Number of flowers in thous. Termin siewu per 1 m 2 Date of sowing Gorczyca I Plon nasion w kg/ha Seed yield in kg/ha Facelia Gorczyca Facelia Mustard Phacelia Mustard Phacelia 1980 l 1981 I 1980 l I I IV 24,3-26,0 51,5 49, V 28,4 24,6 46,3 48, V 20,8 31,4 41,9 44, VI 22,0 22,8 35,9 32, VI 18,8 20,1 20,4 33, VII 17,6 21,0 8,5 28, VII 18,9 20,8 4,6 16,1 121 l.vlii 6,9 13,2 1,8 Średnio - Average 15.IV-15.V 24,5 27,3 46,6 47, sion, ale facelia wydawała ich JUZ o ponad 30 /0 mniej. Przy wysiewie w połowie czerwca gorczyca wydawała jeszcze ponad 500 kg nasion z 1 ha, a facelia zaledwie 10% tej ilości. Z siewów gorczycy w początku lipca zbierano jeszcze po około 300 kg nasion, w przeliczeniu na 1 ha, podczas gdy facelia z tego terminu siewu nie dojrzewała w ogóle. NEKT AROWANIE I WYDAJNOśC MIODOWA Obfitość nektarowania i koncentracja cukrów w nektarze. Długość nektarowania poszczególnych kwiatów obu badanych gatunków roślin trwa w zasadzie jeden dzień. Kwiaty gorczycy, które rozkwitają głównie rano (ryc. 2), wkrótce po rozwinięciu płatków pylą i nektaru ją tylko w dniu rozkwitnięcia. Kwiaty facelii natomiast rozkwitają równomiernie w ciągu całego dnia i również wkrótce po rozwinięciu płatków pylą. Nawet te, które rozkwitają późnym popołudniem zdążą przeważnie wypylic jeszcze tego samego dnia. Nektarowanie ich przeciąga się jednak na dzień następny. Średnio kwiat facelii wydziela ponad 2 razy tyle cukrów, co kwiat gorczycy (tab. 7). Jeżeli jednak wziąć pod uwagę rośliny z siewów 15.VII, a więc właściwych terminów poplonowych, różnice te są nieduże. Wynika to z faktu, że facelia w miarę późniejszego siewu nektaruje coraz słabiej, gorczyca natomiast odwrotnie. Poszczególne jej kwiaty z późniejszych terminów siewu wydzielały blisko 2 razy tyle cukrów, co kwiaty roślin z terminów wcześniejszych i prawie tyle, co kwiaty facelii z tychże późnych siewów. Możliwe, że niższe temperatury nocne w końcu lata sprzyjają mniejszemu zużyciu asymilatów na oddychanie 119

10 % Kwiatów i owadów Howel's and insects ł Godziny - Hours II t'//i/i/lwia Ryc. 2. Dzdenna dynamika rozkwitania kwiatów gorczyy białej) i fac eli i błękitnej oraz oblotu ich przez owady zapylające. l (gorczyca), 2 (facelia) - liczba kwiatów rozkwitających na jednostce powierzchni w jednogodzinnych odcinkach 'czasu, wyrażona w procentach w stosunku do ogólnej liczby kwiatów rozkwitłych w ciągu dnia, 3 (gorczyca), 4 (facelia) - liczba pszczół miodnych obserwowana w poszczególnych godzinach dnia, wyrażona w procentach, w stosunku do ogólnej liczby osobników zaobserwowanych w ciągu całego dnia Ryc. 2. Daily dynamie of the flowering of mustard and phacelia and insect foraging: l - (mustard), 2 (phacelia) - number of flowers blooming on unit area in one hour intervals, in % of the to tal blooming flowers during 24 hour s, 3 (mustard), 4 (phacelia) - the number of honey bees observed in each hour of the day, in % of the total number of respective insects noted during 24 hours i gorczyca może dzięki temu lepiej nektarować. Możliwe też, że w końcu lata jest mniej drobnych owadów, jak na przykład przylżeńców, spijających łatwo dostępny nektar gorczycy. Podane w tabeli 7 wartości dotyczące procentu cukrów w nektarze gorczycy i facelii, należy traktować jako orientacyjne. Wiadomo bowiem że cecha ta zależy bardzo od wilgotności względnej powietrza i ulega znacznym wahaniom w ciągu dnia. Koncentracja cukrów w nektarze pobieranym przez pszczoły bywa właściwie zwykle niższa od tej, którą określa się w nektarze zalegającym przez pewien czas w kwiecie, czyli zwykle mniej lub bardziej zagęszczonym. Wydajność miodowa. Analizując wyniki zestawione w tabeli 8 stwierdzić należy, że najwięcej surowca miodowego, w przeliczeniu na substrat zawierający 80% cukrów, dostarczają wczesnowiosenne wysiewy gorczycy i facelii, wykonane jeszcze do połowy maja. Wydajność miodowa z tego wysiewu gorczycy w omawianym doświadczeniu wynosiła 120

11 Obfitość nektarowania i koncentracja cukrów w nektarze Abundance of nectar secretion and eoncentrarion of sugars in nectar Tabela 7 Termin siewu Date of sowing Ilość cukrów z 10 kwiatów w mg Quantity of sugars from 10 f'lowers in mg Procent curków w nektarze Percent of sugars in nectar Gorczyca Faacelia Gorczyca Facelia Mustard Phacelia Mustard Phacelia 1980 I l I I IV 1,17 2,94 5,93 6,20 42,3 40,7 37,9 37,5 1.V 1,33 2,48 5,97 5,63 4'1,4 36,7 34,4 44,3 15.V 1,94 2,19 6,05 5,56 48,3 43,8 48,4 51,7 1.VI 1,54 1,79 3,44 5,62 41,1 31,6 30,9 52,2 15.VI 1,61 1,67 3,07 4,70 33,8 31,2 4C,9 51,4 1.VII 2,15 1,29 4,19 5,15 37,3 24,2 50,8 41,0 15.VII 2,04 3,28 2,93 2,91 52,7 46,8 52,0 43,8 1.VIII 2,07 3,21 53,0 30,9 Średnio Averag-e 15.IV-15.VII 1,68 2,32 4,40 5,11 42,9 35,7 42,2 46,0 średnio około 65 kg z 1 ha, a facelii 350 kg z 1 ha. W miarę dalszego opóźniania siewu facelia wykazywała już silniejszy spadek wydajności miodowej, a jej ostatni dający kwitnące rośliny termin siewu, z połowy lipca, dostarczał zaledwie 30 kg surowca miodowego z 1 ha. Gorczyca natomiast tylko z siewów czerwcowych wykazała niższą wydajność miodową w porównaniu z siewami do połowy maja, ale z siewów wykonanych w połowie lipca znowu dorównywała terminom wiosennym, przewyższając wydajność miodową facelii o około 7rJl/o. Gorczyca wysiewana jeszcze w końcu lipca dawała średnio około 30 kg surowca miodowego z 1: ha, podczas gdy facelia z tego terminu siewu w ogóle nie zakwitała. Nie badano wprawdzie wydajności pyłkowej, ale dla orientacji obliczono ją, posługując się danymi z literatury (Warakomska 1972). Z braku danych dla gorczycy białej, przyjęto wyniki dla gorczycy polnej, które są bardzo bliskie danym dla rzepaku ozimego, wobec czego gorczyca biała nie powinna się różnić od gorczycy polnej. Analizując te orientacyjne dane, zamieszczone w tabeli 8, widać że w wydajności pyłkowej nie ma tak dużych różnic między gorczycą i facelią, jak w wydajności miodowej. Przy wczesnych terminach siewu gorczyca dostarczała średnio około 180 kg pyłku z 1 ha, czyli ponad 5(JJ/o tej ilości co facelia, zaś z siewów w połowie lipca - około 140 kg z 1 ha, czyli blisko 2 razy tyle co facelia z tego samego terminu siewu. Jeszcze z siewów w końcu lipca, z których to facelia już nie zakwitała, gorczyca dostarczała przeciętnie 65 kg pyłku z 1 ha. W tabeli 9 podano obliczone średnie dzienne wydajności miodowe i pyłkowe. Jak widać, przy wczesnych terminach siewu facelia wyraźnie 121

12 Wydajność miodowa i pyłkowa Honey and pollen productivity Tabela 8 Wydajność miodowa w l g/ha Wydajność pyłkowa w kg/h" Honey yield in kg/ha Pollen yield in kg/ha Termin siewu Date of sowing Gor.;zyca Facelia Gorczyca Facelia Mustard Phacelia Mustard Phacelia 1980 I I I l IV l.v V l.vi VI l.vii VII l.viii Średnio Average 15.IV-15.V Tabela9 Obliczone średnie dzienne porcje dostarczanego owadom surowca miodowego i pyłku Daily average portlon of honey and pollen afford to insects Wydajność miodowa w kg/ha Wydajność pyłkowa w kgfha Honey yie1d in kg/ha Pollen yield in kg/ha Termin siewu Date of sowing Gorczyca Facelia Gorczyca Facelia Mustard Phacelia Mustard Phacelia 1980 I I I I S.IV 1,4 3,3 8,0 8,6 6,5 6,3 7,4 7,2 l.v 1,7 2,5 S,9 6,2 7,4 S,7 7,2 tj,7 15.V 1,8 3,1 7,5 6,4 5,0 5,8 6,5 6,0 l.vi 1,3 1,7 2,6 3,6 4,8 5,3 3,9 3,3 15.VI 1,2 1,5 1,5 3,3 4,2 5,0 2,5 3,6 l.vii 1,5 1,2 1,1 4,0 3,0 3,5 1,3 4,0 15.VII 1,3 2,1 1,6 2,2 3,5 3,7 3,8 3,9 l.viii 1,6 1,8 3,6 1,4 Średnio - Averagę 15.IV-15.V 1,6 3,0 7,1 7,1 6,3 5,9 7,0 6,3 przewyższała gorczycę dziennymi porcjami dostarczanego surowca miodowego, natomiast przy póżnych siewach gorczyca przewyższa facelię dziennymi porcjami dostarczanego pyłku. OBLOT GORCZYCY I FACELII PRZEZ PSZCZOL Y Dzienna dynamika oblotu. Kwitnące łany gorczycy i facelii pszczoły zaczynają odwiedzać przed godziną 7 (czasu rśrodkowo europejskiego), a kończą odwiedzanie pierwszej około godziny 17, drugiej zaś około 122

13 Intensywność oblotu roślin przez pszczoły w godzinach południowych Intensity of visiting flower by honeybees during the noon hours Liczba pszczół pracujących na l m' w dniu najintensyw- niejszego oblotu Number of bees wórking on l m' during the day the best foraging Średnia w okresie kwitnienia liczba pszczół pracujących na l m' Termin siewu Average number of bees wor- Date of sowing king on l m' I Ta b e l a 10 Gorczyca Facelia Gorczyca Facelia Mustard Phacelia Mustard Phacelia 1980 I 1981 r 1980 I I IV 3,94 4,98 9,86 9,25 10,3 11,6 28,6 29,9 l.v 4,50 4,73 8,18 6,49 14,3 15,5 28,0 19,5 15.V 4,81 6,13 5,30 4,53 10,9 14,7 24,6 13,5 l.vi 4,26 5,93 3,48 3,85 11,0 14,6 15,1 9,0 15.VI 4,70 4,99 3,73 3,48 9,6 13,6 9,4 7,6 l.vii 2,65 3,38 3,78 3,17 6,3 12,1 7,9 6,9 15.VII 1,92 3,34 0,40 2,88 4,6 9,9 0,7 7,1 l.viii 0,47 1,94 1,0 5,4 Średnio - Average 15.IV-15.V 4,42 5,28 7,78 6,76 11,8 13,9 27,1 21,0 godz. 19 (ryc. 2). Największe nasilenie oblotu gorczycy w ciągu dnia przypada między godziną 8 a 14, ze szczytem około godz. 11, a facelii - między godziną 10 a 16, ze szczytem około godziny 14. Różnica w charakterze dziennej dynamiki oblotu przez pszczoły obu roślin wynika z różnicy w dziennej dynarnice ich rozkwitania, którą na rycinie 2 przedstawiają słupki. Intensywność oblotu gorczycy i facelii przez owady. Wśród owadów odwiedzających kwiaty gorczycy, pszczoły miodne stanowiły około 9fłl/. liczebności, resztę zaś głównie muchówki. Na fecalii natomiast pszczół miodnych było 99,5%, a resztę stanowiły głównie trzmiele. Udział muchówek na gorczycy był dość równomierny w ciągu całego sezonu. Natomiast trzmieli w 1980 r. nieco więcej było na facelii z wcześniejszych siewów, a w roku z siewów późniejszych. Srednie w okresie kwitnienia zagęszczenie pszczół na gorczycy z siewu do połowy maja wynosiła blisko 5 tys. na 1 ha, zaś w dniu najlepszego oblotu około 3 razy tyle (tab. 10). Odpowiednie zagęszczenie na facelii przekraczało 7 tys. oraz ponad 20 tys. na 1 ha. Zagęszczenie pszczół dla późniejszych terminów siewu układało się odwrotnie, gdyż nieco więcej zbieraczek notowano w godzinach południowych na 1 m" gorczycy niż facelii. Oznacza to, że chociaż gorczyca dostarczała mniejszych ogólnych ilości surowca miodowego i pyłku z jednostki powierzchni, to jednak w krótszym niż facelia czasie (znacznie krócej kwitła od facelii), wobec czego dzienne porcje pożytku mogła dawać niewiele mniejsze niż facelia. Wskazują na to wyniki podane w tabeli 9. Możli- 123

14 we też, że Eacelia z póżnych terminów siewu dostarcza mniej pyłku niż to wylicżono, czego nie można powiedzieć o gorczycy, ponieważ pszczoły do końca sezonu zbierały z niej dużo pyłku. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Przy wysiewie do połowy maja, czyli jako plon główny lub wtóry, facelia błękitna w omówionym doświadczeniu przewyższała gorczycę białą plonami zielonej masy, zbieranej w początku kwietnia, o około 100 %, powietrznie suchej masy - o około 20 %, obfitością nektarowania poszczególnych kwiatów - o blisko 200 %, ogólną wydajnością miodową ponad 400%, ogólną wydajnością pyłkową - blisko 80 1%, dzienną, wydajnością miodową - blisko 200 %, dzienną wydajnością pyłkową - około 10 % i intensywnością oblotu przez pszczoły - blisko 50 % Natomiast gorczyca wydawała blisko 4 razy wyższe od facelii plony nasion. Przy wysiewie w czerwcu, a więc w okresie siewu poplonów po zbiorach roślin jarych na zielcnkę, facelia również przewyższała gorczycę plonami zielonej i powietrznie suchej masy o około /0, obfitością nektarowania poszczególnych kwiatów - o blisko 100 o /:t, wydajnością miodową do /0, wydajnością pyłkową - zero do ponad 40 % i dzienną wydajnością miodową - około 100 % Słabszą natomiast miała dzienną wydajność pyłową od gorczycy o blisko 20"/0 i słabiej też była oblatywana przez pszczoły o około 60 %, zaś nasion wydawała tylko kg z l ha, podczas gdy gorczyca do 700 kg z l ha. Przy wysiewie od pierwszej dekady lipca do połowy sierpnia, czyli w okresie siewu poplonów ścierniskowych, obie badane rośliny nie wydawały już nasion, a facelia z końca lipca nawet nie zakwitała. Poza tym facelia prawie żadną L badanych cech nie przewyższała jużgorczycy, jedynie plony zielonej masy wykazywała większe, ale tylko dzięki wyższej zawartości wody. Wydajnością miodową i pyłkową, a także. intensywnością oblotu przez pszczoły, gorczyca przewyższała facelię. Ostatecznie należy stwierdzić, że stosując na poplony ścierniskowe zamiast facelii błękitnej gorczycę białą, można uzyskiwać większe korzyści gospodarcze, ponieważ wydaje ona wtedy podobnie wysokie jak facelia plony substancji organicznej, a dzięki krótkiemu okresowi wegetacji dostarczyć może pszczołom kg surowca miodowego z 1 ha i kg pyłku z 1 ha, podczas gdy facelia wielokrotnie mniej lub prawie wcale, ponieważ nic zdąża zakwitać. Nie bez znaczenia też jest fakt, że obsiew jednostki powierzchni gorczycą jest 4-krotnie tańszy niż obsiew facelią. LITERATURA B o c h n i a r z J. (1977) - Warunki i możliwości uprawy poplonów ścierniskowych w Polsce, Wydawnictwa Naukowe IUNG w Puławach, (R(125): J a b ł o ń s k i B. (1960). - Wpływ termmów i gęstości siewu na zmianę wartości 124

15 cech użytkowych facelii błękitnej (Phacelia tanacaetifolia Benth.). Pszczelno Zesz. Nauk., 4(1) : J a b ł o ń s k i B., S z kl a n o w s k a K. (1979) - Propozycje zmiany metody badań nektarowania roślin. Pszczelno Zesz. Nauk., J e l i n o w s k a A., J e l i n o w s k i S., S y P n i e w s kij. (1966) - Uprawa i użytkowanie poplonów. PWRiL, Warszawa. L e w a n d 'J W s k i A. (1980) - Rzodkiew oleista, gorczyca, rzepak, rzepik, facelia i prawoślaz na zielonkę. COBORU - Słupia Wielka, Zesz. 488: K u s z n i r L. G. (1976) - Pożniwnaja gorczica. Pczelowodstwo (5): 17. War a k o m s k a Z. (1972) - Badania nad wydajnością pyłkową roślin. Pszczelno Zesz. Nauk., 26: AGRONOMIC _~ND BEEKEEPING VALUE OF PHACELIA (PHACELIA TANACAETIF'OLIA BENTH.) AND MUSTARD (SINAPIS ALBA L.) SOWN AS AN AFTERCROP J a b ł o ń s k i B., S k o W T o n e k J. Summary Some charactetistics of phacelia and mustard, import ant from the standpoint of agronomy and beekecping were investigated at Puławy over the years l. The objective of the nudy was to determine which of the two cr ops is a more pr ofitable afterorop. With seedings made by the end of June phacelia was f ound to be more advantageous of the two, especially as a honey crop. With later seedings, in J'uly, mustar d paid off bet ter than phacelia. The vegetative matter yields of July-sown mustard are similar to those of phacelia but due to a shorter growing period, mustard can yield 20~0 kg of honey (containing 80 u /o of sugars) and kg of pollen fr om one hectar of the crop. Under the same conditions little or no horiey and póllen can be gathered from phacelia. The cost of seeding a unit area of the mustard crop were lover. n~e~obo~~eckah M CE~bCKOX03HfiCTBEHHAH CTOMMOCTM IlM)KMO~MCTHOfi <I>AUMMM (PHACELIA TANACEATIFOLIA BENTH.) M BMOfi rop~mubi (SINA PI S ALBA L.) B rro)khmbhbix CEBAX B. H 6 JIo H b CKH, r. C K o B P o H e K Pe310Me B rozrax B Tlynaaax HCCJle~OBaHoCTOHMOCTbnexoropsrx CeJlbCKOX03-1II1CTBeHHbIXH rrsenonozrsecxnx notpe6htejl:ckhx CBOi1CTBm1:1KMOJlHCTHOH ct:>a~ejlhh H 6eJlOH rop-rausr ~JlH OIIpe~eJleHHH, xoropaa H3 3THX xyrn.ryp 60Jlee perrraóerrsua npa no:1khhbhbixrrocenax. KOHcTaTHpoBaHO.'lTO npn nsrceae zto KOHua HIOHIł, 60JlbWe norrsasr, OC06eHIIO n'lejlobo,l\ctbyzraer ct:>a~ejihił.3ato rop-urna aanaerca fiozree pehta6ejlbhbim pacre- HHeM npn no:1khhbhbixnoceaax - B HIOJle. Top-rana Tor,l\a zraer no,l\06hbie ypoacan OpraHH'leCKOH MaccbI, KaK cpauenxa, a xposre Toro, 6J1aro,l\aplł 60Jlee KOpOTKOMy nepxony aereraumr, MO:1KeT,l\ocTaBJlIłTb rrse nasa xr/ra Me,l\OBorOnpoztyxra (coztepacanrero 8OU/o CaXapH,l\OB)H Kr/ra nsrm.usr, TaK:1Kezreureane 06ceB e,l\h- HHUbInnomana rop'lhuei1: 'lem cpa~ejlheh.