UMYSŁ SPOŁECZNY. dr Mateusz Hohol Wykład 12: Psychologia moralności a emocje

Transkrypt

1 UMYSŁ SPOŁECZNY dr Mateusz Hohol Wykład 12: Psychologia moralności a emocje

2 CZY ISTNIEJE GRAMATYKA MORALNA? Rodzimy się z abstrakcyjnymi regułami lub zasadami; kiedy wkracza wychowanie, ustawia ono odpowiednie parametry i prowadzi nas do przyswajania poszczególnych systemów moralnych. Gdy przyswoimy już specyficzne dla naszej kultury normy moralne a proces ten przypomina bardziej rozwój kończyny, niż siedzenie w szkółce niedzielnej i naukę o cnotach i skazach bez świadomego rozumowania i bez wyraźnego dostępu do podstawowych zasad możemy ocenić, czy działania są dopuszczalne, obowiązkowe czy zakazane. Nasze zdolności moralne wiążą się z uniwersalną gramatyką moralności, czyli zestawem narzędzi do budowy konkretnych systemów moralnych. Nasze instynkty moralne są odporne na przykazania wypowiadane wprost przez religie i rządy.

3 J. Haidt, Prawy umysł. Dlaczego dobrych ludzi dzieli religia i polityka?, Smak Słowa, Sopot J. Haidt, The Emotional Dog and Its Rational Tail: A Social Intuitionist Approach to Moral Judgment, Psychological Review 2001, 108, 4, s (PDF)

4

5 racjonalizm natywizm/intuicjonizm vs. Immanuel Kant David Hume

6 RACJONALIZM W PSYCHOLOGII MORALNOŚCI Jean Piaget Lawrence Kohlberg

7 Model neo-kohlbergowski ==>

8 tabela za: Epa, Czyżowska, Siwek, Dudek, Siwek & Gierowski, 2014

9 RACJONALIZM W PSYCHOLOGII MORALNOŚCI Turiel (1983) dzielił reguły postępowania na: konwencjonalne i moralne reguły konwencjonalne: jednolite wzor y behawioralne, które służą koordynowaniu interakcji społecznych i są osadzone w kontekście określonych systemów społecznych ; są arbitralne i zmienne reguły moralne: sprowadzają się do maksymy krzywdzenie jest złe; dotyczą sprawiedliwości, osobistych praw i ogólnego dobrostanu, odnoszą się do tego, w jaki sposób ludzie powinni się wzajemnie traktować ; są uniwersalne i stałe Elliot Turiel

10 racjonalizm natywizm/intuicjonizm vs. Lawrence Kohlberg Jonathan Haidt

11 ROLA EMPATII Simon Baron-Cohen: Dzięki empatii (zdolności do przyjęcia cudzej perspektywy i współodczuwania cudzych emocji) możemy postrzegać innych podmiotowo jako istoty obdarzone umysłem i uczuciami, podobne do nas. Osoby empatyczne nie wyrządzają innym krzywdy ponieważ automatycznie współodczuwają cudze emocje (m.in. ból, strach, przerażenie). Brak empatii sprawia, że traktujemy innych przedmiotowo i możemy ich krzywdzić. Brakuje nam emocjonalnych hamulców (teoria erozji empatii) Empatia ma jednak swoje ograniczenia (por. uwagi Paula Blooma)

12 DYLEMATY MORALNE A EMPATIA (GREENE, 2003) dylemat zwrotnicy (nieosobisty) dylemat mostka (osobisty)

13 grzbietowo- boczna kora przedczołowa (dlpfc) - racjonalne działanie, procesy pamięciowe, rachunek zysków/strat - dylematy nieosobiste (dylemat zwrotnicy) brzuszno- przyśrodkowa kora przedczołowa (vmpfc) - jedna ze struktur emocjonalnych - dylematy osobiste (dylemat mostka)

14 WCZESNY MODEL DECYZJI MORALNYCH HAIDTA Emocje i rozumowanie są niezależnymi drogami podejmowania sądów/decyzji moralnych Emocjonalne oceny moralne mogą prowadzić do rozumowania post hoc

15 ( ) pacjenci Damasia powinni sobie dobrze radzić w tej połowie życia, którą zawsze rządziła głowa. Tymczasem wszyscy badani utracili zdolność podejmowania decyzji - nawet w wypadku zadań czysto analitycznych i organizacyjnych (Haidt, 2015) vmpfc

16 CZY REGUŁY MORALNE WSZĘDZIE NA ŚWIECIE SĄ TAKIE SAME?

17 Zachowania, które zarówno Hindusi, jak i Amerykanie ocenili jako złe: Pewien mężczyzna zauważył psa śpiącego przy drodze. Podszedł do niego i go kopnął. Ojciec powiedział do syna: jeśli dobrze zdasz egzamin, kupię ci pióro do pisania. Syn zdał egzamin z dobrym wynikiem, ale ojciec niczego mu nie dał. Zachowania, które Amerykanie ocenili jako złe, a Hindusi uznali za dopuszczalne: Młoda mężatka poszła sama do kina, nie mówiąc o tym mężowi. Kiedy wróciła do domu, jej mąż powiedział: Jeśli zrobisz to jeszcze raz stłukę cię na kwaśne jabłko. Kobieta zrobiła to jeszcze raz, a wtedy mąż sprawił jej lanie (oceń postępowanie męża). Pewien mężczyzna miał żonatego syna i zamężną córkę. Po jego śmierci większości jego majątku zażądał syn. Córka dostała niewiele (oceń postępowanie syna). Zachowania, które według Hindusów są złe, a w ocenie Amerykanów - dopuszczalne: W pewnej rodzinie dwudziestopięcioletni syn zwraca się do swojego ojca po imieniu. Pewna kobieta ugotowała ryż i chciała zjeść posiłek razem ze swoim mężem i jego starszym bratem. Zjadła z nimi (oceń postępowanie kobiety). Po wypróżnieniu się pewna kobieta nie zmieniła ubrania przed przyrządzeniem posiłku. Shweder et al, 1987, cytuję za: Haidt, 2014 (s. 44)

18 Zachodnia koncepcja osoby jako ograniczonego, wyjątkowego, mniej lub bardziej zintegrowanego uniwersum motywacyjnego i poznawczego, dynamicznego ośrodka świadomości, emocji, ocen i działań, stanowiącego odrębną całość i wyraźnie się odróżniającego zarówno od innych, podobnych całości, jak i od swego otoczenia społecznego i naturalnego jest - jakkolwiek może nam się do wydawać niepoprawne - ideą wyjątkową pośród kultur świata. (Geertz, 1984)

19

20 Julia i Marek są rodzeństwem, oboje studiują. Razem wyjechali na wakacje do Francji. Pewnej nocy zostają sami w domku na plaży. Po namyśle uznali, że mogliby spróbować uprawiać wspólnie seks. Zarówno dla Julii, jak i Marka byłoby to nowe doświadczenie. Dla pewności zastosowali podwójną antykoncepcję Julia połknęła pigułkę, Marek założył prezerwatywę. Obojgu bardzo się to spodobało, ale postanowili, że nigdy więcej tego nie powtórzą, a ta noc stanie się ich wspólnych sekretem, który ostatecznie poprawił relacje między nimi, bardzo ich do siebie zbliżył. Haidt, 2001 Czy postępowanie rodzeństwa było właściwe?

21 Marysia chciała posprzątać toaletę. Nie miała niczego innego pod ręką, więc wzięła flagę Polski, pocięła na kawałki i użyła ich do umycia podłogi oraz muszli klozetowej. Czy Marysia postąpiła właściwie?

22 Pewna rodzina bardzo troszczyła się o swojego psa. Niestety, jednego dnia pies uciekł za ogrodzenie i zginął pod kołami samochodu. Wszyscy członkowie rodziny nigdy wcześniej nie jedli mięsa z psa i wszyscy uznali, że to odpowiednia okazja, by go spróbować. Ugotowali więc potrawę z psa i zjedli ją na kolację. Czy postępowanie rodziny było słuszne?

23 Uświadomienie sobie braku r acjonalnych ar gumentów przemawiających za przyjęciem danej opinii może prowadzić do osłupienia moralnego.

24 SPOŁECZNEGO-INTUICYJNY MODEL DECYZJI MORALNYCH główne połączenia: 1. intuicyjna ocena 2. rozumowanie post hoc 3. perswazja rozumowa 4. perswazja społeczna rzadko używane: 5. ocena rozumowa 6. osobista refleksja

25 SPOŁECZNEGO-INTUICYJNY MODEL DECYZJI MORALNYCH Moralność poprzedza religię i prawo: normy religijne i prawne wzmacniają konkretne matrixy moralne Sądy moralne oparte są na emocjonalnej intuicji, nie na racjonalnym rozumowaniu Rozumowanie wykorzystywane jest ex post: przy próbie uzasadnienia intuicyjnej decyzji moralnej Teoria Haidta wspiera tezę Hume a: Rozum jest i winien być tylko niewolnikiem uczuć

26 To wcale nie wymagało wielkiego charakteru nasza odmowa niezgoda i upór mieliśmy odrobinę koniecznej odwagi lecz w gruncie rzeczy była to sprawa smaku Tak smaku w którym są włókna duszy i chrząstki sumienia ( ) Zbigniew Herbert, Potęga smaku

27 Wszyscy ludzie odczuwają pięć różnych smaków (słodki, słony, kwaśny, gorzki, unami), ale stworzyli wiele różnych kuchni.

28 TEORIA FUNDAMENTÓW MORALNYCH HAIDTA Istnieje przynajmniej pięć fundamentów moralnych (krzywda-troska, sprawiedliwość-oszustwo, lojalność-zdrada, autorytet-bunt, świętość-upodlenie). Z różnego stosunku tych fundamentów tworzone są konkretne rodzaje moralności (matriksy moralne). Być może lista fundamentów moralnych powinna zostać rozszerzona o kilka kolejnych (Haidt rozważa m.in. fundamenty wolności/ucisku; szczerości/fałszu; efektywności/marnotrawstwa; własności)

29

30

31

32

33

34 Haidt Churchland vs.

35 Chociaż ambicja projektu Haidta jest godna pochwały, sposób wykonania niestety nie jest w stanie sprostać wysoko postawionej poprzeczce nauk empirycznych ( ). Wnioskowanie na temat tego, które cechy behawioralne zostały bezpośrednio wyselekcjonowane w ewolucji człowieka, nie może opierać się na bujnych wyobrażeniach dotyczących warunków życia naszych przodków oraz wybranych dowodach związanych z międzykulturowymi podobieństwami. Dzieje się tak dlatego, że dowody te mogą być interpretowane na wiele różnych sposobów. (Churchland, 2013)

36 PODSUMOWANIE: TRZY ZASADY PSYCHOLOGII MORALNOŚCI HAIDTA Intuicje pojawiają się pierwsze, strategiczne myślenie - drugie. Moralność to coś więcej niż tylko krzywda i sprawiedliwość. Moralność wiąże i zaślepia.

37 PROSZĘ PRZECZYTAĆ Mateusz Hohol Genealogia emocji, Charaktery wrzesień 2014, no. 57 (213), ss : wp-content/uploads/2012/12/hoholcharaktery_09_2014.pdf

38 PROSZĘ OBEJRZEĆ Jonathan Haidt The moral roots of liberals and conservatives, wykład na TED (dostępne polskie napisy): jonathan_haidt_on_the_moral_mind