Filozofia umysłu i kognitywistyka I Wykład 10: Racjonalność w świetle psychologii eksperymentalnej

Transkrypt

1 Filozofia umysłu i kognitywistyka I Wykład 10: Racjonalność w świetle psychologii eksperymentalnej Mateusz Hohol

2

3 Daniel Kahneman ur. 1934, Tel Awiw Psycholog kognitywny i ekonomista behawioralny wykłada w Princeton (i na wielu innych uczelniach w USA) oraz w Jerozolimie Laureat Nagrody Nobla z ekonomii (2002) Amos Tversky ur. 1937, Haifa, zm wykładał na wielu amerykańskich uniwersytetach (m.in. Stanford i Columbia) jeden z pionierów zmatematyzowanej psychologii i kognitywistyki

4 WIELKIE R RACJONALNOŚĆ

5 Racjonalność modne słowo Kim jest człowiek? Człowiek jest zwierzęciem rozumnym (Arystoteles)

6 Czym jest racjonalność? ( ) to po prostu postulat, żądanie, aby człowiek postępował zawsze rozsądnie, zarówno w wyborze zdań, które uznaje za prawdziwe, jak i w decyzjach dotyczących jego działalności. A rozsądnie znaczy tu tyle, co spójnie, w sposób niesprzeczny i zarazem w sposób zgodny z przyjętymi w danej dziedzinie dyrektywami. Mówimy więc, że człowiek, który chce się udać z Krakowa do Zurychu, postąpi racjonalnie, jeśli wybierze drogę na Wiedeń, a postąpiłby nieracjonalnie, nierozsądnie, gdyby jechał do Gdańska, bo ten ostatni wybór stoi w sprzeczności z jego celem. o. Józef Maria Bocheński

7 Racjonalność praktyczna: Kant Racjonalne są wszystkie sądy praktyczne, które nie naruszają imperatywu kategorycznego: Postępuj tylko według takiej reguły, co do której mógłbyś chcieć, aby stała się prawem powszechnym. Działanie racjonalne, to tylko takie, które jest zgodne z uniwersalnymi regułami.

8 Racjonalność praktyczna: Hobbes Mówi się, że ludzie kochają to, czego pożądają, a nienawidzą tych rzeczy, wobec których czują awersję. A zatem pożądanie i miłość są tym samym, z tą różnicą, że przez pożądanie pokazujemy brak jakiejś rzeczy, zaś przez miłość, zwykle, jej obecność. Podobnie awersja wskazuje na brak, zaś nienawiść na obecność przedmiotu. Czymkolwiek jest czyjś przedmiot pożądania, jest on tym, co osoba ta nazywa dobrym; tak jak przedmiot nienawiści bądź awersji złem. ( ) Albowiem słów dobro i zło używa się zawsze w odniesieniu do osób, które z nich korzystają. Nie ma zatem niczego po prostu i absolutnie dobrego czy złego ( ). T. Hobbes, Lewiatan W języku Teorii Racjonalnego Wyboru: czyn dobry to taki, który prowadzi do maksymalizacji użyteczności.

9 Homo oeconomicus racjonalność w ekonomii Homo sapiens = Homo oeconomicus: jedno podstawowych założeń ekonomii Element formalny: człowiek jest racjonalny w sensie instrumentalnym (tj. dąży do maksymalizacji użyteczności, wybiera odpowiednie środki do realizacji swoich celów). Element materialny: cele, które sobie stawia są egoistyczne (nastawione na pomnożenie własnych dóbr). Homo oeconomicus kieruje się regułą prawdopodobieństwa, wybiera bardziej prawdopodobne opcje.

10

11 Czy nasze decyzje są racjonalne? Mamy do wyboru dwie oferty pracy: Oferta A: 50% pewności podwyżki pensji o 20% w ciągu roku. Oferta B: 90% pewności podwyżki o 10% w ciągu roku. Wybór której z opcji jest bardziej racjonalny? Idealny racjonalny decydent dokona obliczeń: A = 0,20 x 0,50 = 0,10 B = 0,10 x 0,90 = 0,09 Czy ludzie faktycznie są racjonalnymi decydentami?

12 Czy nasze decyzje są racjonalne? Mamy do wyboru dwie oferty pracy: Oferta A: 50% pewności podwyżki pensji o 20% w ciągu roku. Oferta B: 90% pewności podwyżki o 10% w ciągu roku. Wybór której z opcji jest bardziej racjonalny? Idealny racjonalny decydent dokona obliczeń: A = 0,20 x 0,50 = 0,10 B = 0,10 x 0,90 = 0,09 Czy ludzie faktycznie są racjonalnymi decydentami?

13 BŁĘDY POZNAWCZE I BEZMYŚLNE DECYZJE

14 Monika lubi czytać. Jest sympatyczna i uczynna. Kontakt z ludźmi nie jest dla niej problemem. Dobrze wykonuje swoją pracę. Co jest bardziej prawdopodobne: czy Monika jest (1) kasjerką czy też (2) bibliotekarką?

15 Linda często nosi jaskrawe koszulki z napisem >>mężczyźni na Madagaskar<<, w miejscu pracy, gdzie ma styczność głównie z kobietami, akcentuje solidarność ze swoją płcią, zależy jej na tym, by kobiety dbały o siebie i dobrze wyglądały Co jest bardziej prawdopodobne, że Linda: (1) jest kosmetyczką-feministką, czy (2) jest feministką?

16 Jeśli twierdzisz, że jest bardziej prawdopodobne, że Monika jest bibliotekarką mylisz się w Polsce jest zdecydowanie więcej kasjerek niż bibliotekarek, zatem prawdopodobieństwo, że jest bibliotekarką nie może być większe, od tego, że jest ona kasjerką Jeśli twierdzisz, że jest bardziej prawdopodobne, że Linda jest kosmetyczką-feministką mylisz się uległeś tzw. błędowi koniunkcji; nie jesteś sam/a (ludzie bardzo często zawyżają prawdopodobieństwa posiadania przez obiekt jakiejś cechy, jeśli występuje ona w koniunkcji z inną cechą)

17 Tendencyjność sądów Jedno z najważniejszych odkryć psychologii i kognitywistyki XX i XXI wieku (Amos Tversky i Daniel Kahneman Nagroda Nobla w 2002 r.): Tendencyjność (cognitive bias) ludzie mają skłonność do systematycznego odstępowania od reguł racjonalnego rozumowania, a co za tym idzie, mają skłonność popełniania błędów. Błędy popełniane przez ludzi nie są chaotyczne są one charakterystyczne, uniwersalne, da się odkryć w nich prawidłowości Hipoteza Kahnemana i Tversky ego: ludzie na co dzień podejmują decyzje kierując się nie racjonalnymi przesłankami i ścisłymi regułami rozumowania, ale tzw. heurystykami: Heurystyki = uproszczone reguły wnioskowania, pozwalają szybko formułować sądy, sądy te charakteryzują się dużym stopniem subiektywnej pewności, ale niekoniecznie są prawdziwe Najważniejsze heurystyki: reprezentatywności, dostępności, zakotwiczenia i dopasowania.

18 Który ciąg liczb obstawisz w totolotku: 2,9,34,13,19,29 czy 1,2,3,4,5,6? Wylosowanie którego z tych ciągów jest bardziej prawodpodobne?

19 Heurystyka reprezentatywności Który ciąg liczb obstawisz w totolotku: 2,9,34,13,19,29 czy 1,2,3,4,5,6? Wylosowanie którego z tych ciągów jest bardziej prawodpodobne? Z matematycznego punktu widzenia jest zupełnie obojętne prawdopodobieństwo wylosowania każdego z tych ciągów jest identyczne Jeśli wybrałeś drugi z ciągów w Twoim umyśle zadziałała heurystyka reprezentatywności Polega na tym, że wydajemy sądy i podejmujemy decyzje w oparciu o to czy dany obiekt / zdarzenie jest z naszego punktu widzenia charakterystycznym przedstawicielem szerszego zbioru obiektów/zdarzeń Totolotek to gra losowa: pierwszy ciąg wydaje się nam bardziej losowy niż drugi, zatem mamy przeświadczenie, że prawdopodobieństwo wygrania miliona jest większe, gdy go wybierzemy Konsekwencja: drugi z ciągów jest systematycznie niedoszacowywany przez graczy w totolotka. Heurystyka działała także w przypadkach Moniki i Lindy

20 Jak oceniamy reprezentatywność? Obiekt reprezentatywny = ma dużą liczbę cech wspólnych z innymi obiektami kategorii (1) uwzględniamy podobieństwo obiektu/zdarzenia do innych obiektów/zdarzeń tej samej klasy/kategorii (2) bierzemy pod uwagę, jak obiekt/zdarzenie został wybrany z uniwersum (np. wylosowany przez maszynę totalizatora)

21 Heurystyka reprezentatywności Złudzenie hazardzisty (efekt Monte Carlo): Grasz monetą. 5 razy pod rząd wypadła reszka. Czy bardziej prawdopodobne jest to, że w kolejnym rzucie wypadnie orzeł czy reszka? W tym wypadku zwykle przeceniamy prawdopodobieństwo wyniku, który jeszcze nie padł wybieramy zwykle orła Jest to błąd, gdyż poszczególne zdarzenia nie są ze sobą powiązane, wynik kolejnego rzutu nie zależy od wyniku poprzedniego, prawdopodobieństwo dla każdego rzutu = 0,5

22 Heurystyka reprezentatywności Złudzenie hazardzisty: Grasz monetą. 5 razy pod rząd wypadła reszka. Czy bardziej prawdopodobne jest to, że w kolejnym rzucie wypadnie orzeł czy reszka? W tym wypadku zwykle przeceniamy prawdopodobieństwo wyniku, który jeszcze nie padł wybieramy zwykle orła Jest to błąd, gdyż poszczególne zdarzenia nie są ze sobą powiązane, wynik kolejnego rzutu nie zależy od wyniku poprzedniego, prawdopodobieństwo dla każdego rzutu = 0,5

23 Heurystyka reprezentatywności Adam Małysz wygrał 3 konkursy w Turnieju Czterech Skoczni? Czy postawisz 100 zł., że wygra także czwarty konkurs? Większość ludzi sądzi, że tak w przeciwieństwie do rzutu monetą, sporty uznawane są przez ludzi za zależne od przygotowania zawodnika do sezonu (zdarzenie nielosowe)

24 Jak często w polskich nazwiskach przedostatnią literą jest K?

25 Jak często polskie nazwiska kończą się na SKI?

26 Heurystyka dostępności Podczas badań pytani zwykle szacowali, że częściej niż K na przedostatnim miejscu występuje końcówka SKI. A przecież K zawiera się też w SKI! Efekt ten powstaje, gdyż najłatwiej dostępne w pamięci są typowo polskie nazwiska, jak np. KOWALSKI. Heurystyka dostępności: kierujemy się przesłankami, które są łatwo dostępne, utrwalone i łatwe do wydobycia z pamięci, a zaniedbujemy te, które są trudno dostępne.

27 Heurystyka dostępności

28 Oszacuj iloczyn 1 x 2 x 3 x 4 x 5 x 6 x 7 x 8 =

29 Heurystyka zakotwiczenia (A) 8 x 7 x 6 x 5 x 4 x 3 x 2 x 1 = (B) 1 x 2 x 3 x 4 x 5 x 6 x 7 x 8 = Badania: w przypadku (A) mediana wynosiła 2250, zaś w przypadku (B) tylko 512 (prawdziwy wynik to 40320) Różnica szacunków związana jest z zakotwiczeniem umysłu na większych (8, 7) lub mniejszych (1, 2) liczbach Heurystyka zakotwiczenia odpowiedzialna jest za powstawanie błędu proporcji podstawowej błędne oszacowanie prawdopodobieństwa wystąpienia pewnego zdarzenia ze względu na nieuwzględnienie jego ogólnej częstości.

30 Przyjrzyj się dokładnie danym: Nosicielem pewnego wirusa jest co 15 osoba na , a więc prawdopodobieństwo, że jest się nosicielem wirusa wynosi 0,0015. Dokładność testu na obecność wirusa wynosi 99% (czyli 99% przebadanych, którzy uzyskali pozytywny wynik testu jest faktycznie nosicielami wirusa), a więc prawdopodobieństwo bycia nosicielem wirusa po pozytywnym wyniku wynosi 0,99. Prawdopodobieństwo, że nie jest się nosicielem wirusa pomimo pozytywnego wyniku testu to 0,10 (test skonstruowano w ten sposób dla zachowania bezpieczeństwa). Biorąc pod uwagę powyższe dane, oceń jakie jest prawdopodobieństwo, że po pozytywnym wyniku testu jest się rzeczywiście nosicielem wirusa?

31 Przyjrzyj się dokładnie danym: Nosicielem pewnego wirusa jest co 15 osoba na , a więc prawdopodobieństwo, że jest się nosicielem wirusa wynosi 0,0015. Dokładność testu na obecność wirusa wynosi 99% (czyli 99% przebadanych, którzy uzyskali pozytywny wynik testu jest faktycznie nosicielami wirusa), a więc prawdopodobieństwo bycia nosicielem wirusa po pozytywnym wyniku wynosi 0,99. Prawdopodobieństwo, że nie jest się nosicielem wirusa pomimo pozytywnego wyniku testu to 0,10 (test skonstruowano w ten sposób dla zachowania bezpieczeństwa). Biorąc pod uwagę powyższe dane, oceń jakie jest prawdopodobieństwo, że po pozytywnym wyniku testu jest się rzeczywiście nosicielem wirusa? Większość ludzi: OGROMNE!

32 Mimo subiektywnego przeświadczenia o ogromnym prawdopodobieństwie, że przy pozytywnym wyniku testu jest się nosicielem wirusa, w rzeczywistości prawdopodobieństwo to jest niewielkie. Ocenia się je wzorem Bayesa:

33 Efekt obramowania Kahneman i Tversky przedstawili członkom dwóch badanych grup następującą sytuację: Wyobraź sobie, że twój kraj przygotowuje się na wybuch epidemii, która może zabić 600 osób. Masz do wyboru dwa plany. Pierwszej grupie przedstawiono takie ewentualności: Jeśli wcielony w życie zostanie plan (A), to uda się uratować 200 osób. Jeśli wcielony w życie zostanie plan (B), prawdopodobieństwo, że wszystkie 600 osób zostanie uratowanych wynosi 1/3, natomiast prawdopodobieństwa, że nie uda się uratować nikogo wynosi 2/3. Który wybierzesz plan?. Druga grupa otrzymała natomiast informacje, że: Jeśli wcielony w życie zostanie plan (C), to umrze 400 osób. W przypadku realizacji planu (D), prawdopodobieństwo, że przeżyją wszyscy z 600 osób wynosi 1/3, natomiast prawdopodobieństwo, że zginą wszyscy, wynosi 2/3.

34 Efekt obramowania W pierwszej grupie badanych, aż 72% wybrało plan (A), z kolei w drugiej grupie tylko 22% badanych wybrało plan (C). Łatwo zauważyć, że skutki wyborów planów (A) i (C) są identyczne (przeżyje 200 osób, zginie 400), zresztą tak samo jak identyczne są skutki planów (B) i (D). Jedyna różnica polega na sposobie przedstawienia informacji: w planach (A) i (B), akcentowane jest to, ile osób uda się na pewno uratować (wybieramy więc pewniaka ), natomiast w planach (C) i (D) akcent pada na liczbę ofiar (wolimy więc zaryzykować )

35 Efekt obramowania

36 Które słowo: KADIGRA czy DYLIKALI, w języku tureckim ma znaczenie pozytywne, a które negatywne?

37 Znane jest lepsze badania Roberta Zajonca Które słowo: KADIGRA czy DYLIKALI, w języku tureckim ma znaczenie pozytywne, a które negatywne? Badani nie wiedzieli, że słowa te nie znaczą zupełnie nic ani po turecku, ani w żadnym innym języku. Okazało się, że im częściej dane słowo było powtarzane, tym bardziej przypisywano mu pozytywny wydźwięk.

38 Co omówione eksperymenty mówią o ludzkiej racjonalności? (1) Eksperymenty pokazują, że ludzie są nieracjonalni. (2) Ludzie są racjonalni, a wyniki eksperymentów są błędne lub uproszczone. (3) Ludzie są trochę racjonalni, a trochę nieracjonalni

39 Ludzie są trochę racjonalni, a trochę nieracjonalni Być może ludzie są racjonalni w dwóch niezależnych znaczeniach: (1) Racjonalność praktyczna (społeczna) (2) Racjonalność teoretyczna (abstrakcyjna)

40 Leda Cosmides i John Tooby (wariant zadania Wasona): Uczestnikowi eksperymentu przedstawia się 4 karty: A B 2 3 A także regułę: Jeśli karta ma samogłoskę na jednej stronie, wtedy musi mieć liczbę parzystą na drugiej. Zadania: ile i jakie karty należy odwrócić, aby określić prawdziwości reguły?

41 Leda Cosmides i John Tooby (wariant zadania Wasona): Odpowiedź: Należy odwrócić karty A i 3, odwrócenie karty z 2 nic nam nie da, bo reguła nic nie mówi o tym, że jeśli karta ma liczbę parzystą na jednej to musi mieć samogłoskę na drugiej stronie, odwrócenie karty z B również nic nie daje, bo reguła nie mówi nic, co dzieje się jeśli karta ma spółgłoskę Zadanie to sprawia problem większości ludzi (wybierają tylko kartę A albo karty A i 2) Zadanie sprawia ogromną trudność nawet wykształconym w logice studentom najlepszych amerykańskich uniewersytetów

42 Leda Cosmides i John Tooby (wariant zadania Wasona): Zadaniem barmana jest przestrzegać reguły kupujący alkohol musi mieć co najmniej 18 lat. Którego z klientów należy skontrolować: (1) kupującego piwo (2) kupującego oranżadę (3) dwudziestopięciolatka (4) szesnastolatka Dla większości ludzi odpowiada poprawnie: (1) i (4) Zdaniem Cosmides i Tooby ego rozumujemy poprawnie w sytuacjach, gdy ktoś łamie umowę społeczną. Odpowiedziany jest za to ewolucyjnie wykształcony moduł wykrywania oszustów.

43 Leda Cosmides i John Tooby (wariant zadania Wasona): Zadaniem barmana jest przestrzegać reguły kupujący alkohol musi mieć co najmniej 18 lat. Którego z klientów należy skontrolować: (1) kupującego piwo (2) kupującego oranżadę (3) dwudziestopięciolatka (4) szesnastolatka Większości ludzi odpowiada poprawnie: (1) i (4) Zdaniem Cosmides i Tooby ego rozumujemy poprawnie w sytuacjach, gdy ktoś łamie umowę społeczną. Odpowiedziany jest za to ewolucyjnie wykształcony moduł wykrywania oszustów.

44 Jeden mózg dwa umysły System 1 działa szybko z przybliżoną dokładnością nieświadomie ma pierwszeństwo System 2 działa wolno precyzyjnie świadomie

45 Proszę obejrzeć Wykład Daniela Kahnemana na TED: erience_vs_memory.html