Wprowadzenie do prawoznawstwa

Transkrypt

1

2 Wprowadzenie do prawoznawstwa Adam Jamróz Wydanie 2 Warszawa 2011

3 Redaktor prowadzący: Grażyna Polkowska-Nowak Opracowanie redakcyjne: Agata Raczkowska Opracowanie techniczne: Krzysztof Koziarek Projekt okładki i stron tytułowych: Agnieszka Tchórznicka Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autora i wydawcy. ISBN LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, Warszawa tel , faks Infolinia: Redakcja: tel , , , faks biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony

4 Spis treści Wykaz skrótów i przywoływanych aktów prawnych Przedmowa do wydania drugiego Przedmowa do wydania pierwszego ROZDZIAŁ I. Społeczeństwo. Państwo. Prawo Normy prawne na tle innych norm społecznych Prawo a państwo ROZDZIAŁ II. Hierarchiczny porządek prawny prawa stanowionego w państwie demokratycznym Kształtowanie się modelu prawa stanowionego w państwie demokratycznym Hierarchiczna struktura porządku prawnego prawa stanowionego ROZDZIAŁ III. Pozioma struktura przepisów prawa stanowionego (porządku prawnego) Prawo publiczne i prawo prywatne Prawo materialne i prawo proceduralne (prawo postępowania) Główne gałęzie prawa publicznego Prawo cywilne główna gałąź prawa prywatnego ROZDZIAŁ IV. Instrumenty pojęciowe analizy prawniczej Dogmatyka prawa centralna sfera rozważań prawoznawstwa Podmiotowość prawna prawa prywatnego Osoby prawne prawa publicznego Zagadnienie praw podmiotowych ROZDZIAŁ V. Przepis prawny a norma prawna. Konstruowanie norm prawnych Język prawny jako język przepisów prawnych. Język prawniczy

5 6 Spis treści 2. Przepis prawny. Rodzaje przepisów prawnych Normy prawne. Rodzaje norm prawnych Wykładnia prawa a konstruowanie norm prawnych ROZDZIAŁ VI. Stosowanie prawa Pojęcie stosowania prawa. Rozdzielność sfer stanowienia prawa i stosowania prawa Typy stosowania prawa. Zasady i modele procedur prawnych Fazy (etapy) stosowania prawa Subsumcja jako faza stosowania prawa. System norm prawnych ROZDZIAŁ VII. Prawo wewnątrzpaństwowe a prawo międzynarodowe publiczne i prawo Unii Europejskiej System prawa wewnątrzpaństwowego a prawo międzynarodowe publiczne System prawa wewnątrzpaństwowego a prawo Unii Europejskiej ROZDZIAŁ VIII. Praworządność Pojęcie praworządności. Spory wokół rozumienia praworządności Praworządność w sferze stanowienia prawa oraz w sferze stosowania prawa Formalne (prawne) gwarancje praworządności Indeks

6 Wykaz skrótów i przywoływanych aktów prawnych Skróty k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm. k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm. k.p. ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm. k.p.a. ustawa z 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania admini stracyjnego, tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz ze zm. k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm. k.p.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego, Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm. k.r. i o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm. k.s.h. ustawa z 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych, Dz.U. Nr 94, poz ze zm. OTK ZU Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego RP Rzeczpospolita Polska w.s.a. wojewódzki sąd administracyjny Przywoływane akty prawne ustawa z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, Dz.U. Nr 102, poz. 643 ze zm. ustawa z 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne, tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 89, poz. 625 ze zm.

7 8 Wykaz skrótów i przywoływanych aktów prawnych ustawa z 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji, tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 43, poz. 226 ze zm. ustawa z 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich, tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 ze zm. ustawa z 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli, tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 321, poz ze zm. uchwała Sejmu RP z 30 lipca 1992 r. Regulamin Sejmu, tekst jedn. M.P. z 2009 r. Nr 5, poz. 47 ze zm. uchwała Senatu RP z 23 listopada 1990 r. Regulamin Sejmu, tekst jedn. M.P. z 2010 r. Nr 39, poz. 542 ze zm. ustawa z 25 lipca 2002 r. Prawo o ustroju sądów administracyjnych, Dz.U. Nr 153, poz ze zm. ustawa z 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, Dz.U. Nr 153, poz ze zm. ustawa z 30 sierpnia 2002 r., Przepisy wprowadzające ustawę Prawo o ustroju sądów administracyjnych i ustawę Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, Dz.U. Nr 153, poz ustawa z 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, Dz.U. Nr 164, poz ze zm. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ (1948). Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, uchwalona w Rzymie 4 listopada 1950 r., Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm. Konwencja o przywilejach i immunitetach organizacji wyspecjalizowanych, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 21 listopada 1947 r., Dz.U. z 1970 r. Nr 4, poz. 25 ze zm. Karta Narodów Zjednoczonych, Dz.U. z 1947 r. Nr 23, poz. 90 ze zm.

8 Przedmowa do wydania drugiego Drugie wydanie tego podręcznika ukazuje się w trzy lata po wydaniu pierwszym. Zasadnicza koncepcja, a w związku z tym także struktura pracy nie uległy zmianie. Nie zmieniły się także podstawowe założenia i cele podręcznika. Przede wszystkim związane z podstawowym jego założeniem: podręcznik ten nie jest wstępem do nauk prawnych ani też wprowadzeniem do teorii prawa, lecz syntetycznym wprowadzeniem do prawoznawstwa; wprowadzeniem do podstaw kultury prawnej Rzeczypospolitej Polskiej jako państwa demokratycznego. W stosunku do wydania pierwszego dokonano jednak kilku istotnych, z punktu widzenia jasności wykładu, zmian. Dotyczą one zwłaszcza problemu relacji między przepisem prawnym a normą prawną, a także, co jest z tym problemem związane, przedstawienia Czytelnikowi dwu podstawowych koncepcji (teorii) wykładni prawa, a mianowicie: klaryfikacyjnej (semantycznej) oraz derywacyjnej. Istotnym zmianom i uzupełnieniom uległo omówienie relacji między prawem europejskim a prawem wewnątrzpaństwowym (R. VII, 2) co jest konsekwencją wydarzeń, jakie zaszły po ukazaniu się pierwszego wydania podręcznika (ratyfikacja przez Polskę Traktatu z Lizbony, wejście w życie tego Traktatu). Ponadto poczyniono wiele drobnych zmian w tekście, głównie stylistycznych w celu poprawienia jasności wykładu. Jak wspomniano w przedmowie do wydania pierwszego, praca ta ma służyć przede wszystkim jako podręcznik dla studentów prawa. Trzy lata doświadczeń dydaktycznych w wykorzystywaniu tego podręcznika to okres stosunkowo krótki dla wniosków o bardziej rozległym charakterze. Dlatego również, mimo wielu eksperymentalnych zmian

9 10 Przedmowa do wydania drugiego dostrzegalnych w edukacji prawniczej, nie dokonałem radykalnej przebudowy strukturalnej. Nie ukrywam też, że przy pisaniu tego podręcznika kierowałem się daleko posuniętą ostrożnością w prezentowaniu współczesnych, ciekawych z punktu widzenia filozoficznoprawego, poglądów. Dydaktyka prawnicza, zwłaszcza wprowadzająca na obszary prawoznawstwa, musi kierować się pewnym nieuchronnym i potrzebnym konserwatyzmem. Warszawa 25 sierpnia 2011 roku. Adam Jamróz

10 Przedmowa do wydania pierwszego Wprowadzenie do prawoznawstwa, do którego piszę tę przedmowę, jest wynikiem wielu lat doświadczeń zdobywanych podczas prowadzenia wykładów z zakresu wstępu do prawoznawstwa oraz wstępu do nauk prawnych, przede wszystkim na studiach prawniczych. Jest to, rzecz jasna, również rezultat pewnych przemyśleń wynikających zarówno ze wspomnianych doświadczeń dydaktycznych, jak i lektury innych podręczników dotyczących tej, tradycyjnie wykładanej na pierwszym roku studiów prawniczych, dyscypliny dydaktycznej. Tytuł tego opracowania nie jest przypadkowy. Celem nie było bowiem napisanie syntetycznego, teoretycznego wstępu do teorii państwa i prawa, wykładanej z reguły na czwartym lub piątym roku studiów prawniczych. Tego rodzaju podręczniki, pisane tradycyjnie pod tytułem wstęp do nauk prawnych lub wstęp do prawoznawstwa, okazywały się trudne w odbiorze na pierwszym roku studiów, a ponadto do wielu zagadnień należało i tak powrócić, w sposób poszerzony oraz pogłębiony, w ramach teorii państwa i prawa. Taki tradycyjny model miały dwa poprzednie podręczniki, których byłem współautorem 1, i znakomita większość wartościowych podręczników będących dziełem innych Autorów. Walor poznawczy i dydaktyczny tych podręczników jest bezdyskusyjny nieprzypadkowo większość z nich jest często cytowana i polecana Czytelnikom tego Wprowadzenia, przede wszystkim w celu pogłębienia pewnych wątków problemowych, ale czasem także po to, aby przedstawić pogląd inny od prezentowanego w niniejszej książce. Takie podejście jest konieczne, 1 A. Jamróz (red. i współautorstwo), A. Breczko, S. Oliwniak, Wstęp do nauk prawnych, Białystok, kilka wydań; A. Jamróz (red. i współautorstwo), A. Breczko, S. Oliwniak, Wstęp do prawoznawstwa, Białystok.

11 12 Przedmowa do wydania pierwszego aby wraz z przekazywaniem określonej wiedzy z zakresu prawoznawstwa uczyć również metody myślenia prawniczego: krytycznej i zracjonalizowanej analizy, służącej także sferze praktyki prawniczej, celom społecznie ważnym i użytecznym. Wprowadzenie do prawoznawstwa ma być podręcznikiem, który wprowadzi Czytelnika do pogłębionych studiów nie tylko w zakresie ogólnej teorii prawa, ale również w zakresie innych przedmiotów prawniczych i różnych gałęzi prawa. Duże znaczenie przywiązuje się tutaj do ukazania miejsca i roli prawa w państwie demokratycznym; stąd porządek prawa stanowionego ukazywany jest jako funkcja wartości i zasad państwa demokratycznego, przejawianych w postaci zasad prawa dotyczących całego porządku prawnego oraz systemu norm prawnych, a następnie zasad prawa dwóch wielkich działów prawa (prawo publiczne i prawo prywatne) oraz poszczególnych gałęzi prawa. Większość z tych zasad, trafnie czasem nazywanych zasadami prawnymi narodów cywilizowanych, ma swoją długą historię. Dlatego tak ważne jest ukazanie ich genezy na tle kształtującego się modelu państwa demokratycznego i prawnego. Oprócz powyższych założeń, dotyczących celów i metodologii tego podręcznika, należy jeszcze wspomnieć o kilku innych kwestiach natury metodologicznej związanych z konstrukcją i zakresem treściowym tego opracowania. Szczególną rolę dla modelu struktury podręcznika odegrało przyjęcie dwu podstawowych założeń, spełniających zarówno funkcje poznawcze, jak i dydaktyczne. Chodzi mianowicie o podział porządku prawnego, a w konsekwencji także systemu norm prawnych, na prawo publiczne i prawo prywatne oraz wyodrębnienie dwóch oddzielnych sfer społecznego funkcjonowania prawa: sfery stanowienia i sfery stosowania prawa. Mimo pojawiających się nowych przesłanek, które mogą modyfikować powyższe założenia (np. wstąpienie Polski do Unii Europejskiej), pozostają one nadal aktualne. Obydwa powyższe podziały to w przyjętej przeze mnie konstrukcji zasadnicze klucze poznawcze systemu prawa stanowionego (w szerokim sensie) państwa demokratycznego. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej wywołuje określone konsekwencje dla prawa polskiego, zarówno w sferze stanowienia prawa,

12 Przedmowa do wydania pierwszego 13 jak i w sferze jego stosowania. Było więc rzeczą konieczną poświęcenie tym zagadnieniem nieco miejsca w podręczniku. Nie jest to łatwe, gdyż literatura dotycząca tej problematyki jest już dość obszerna i należało dokonać syntetycznego wyboru zagadnień dla celów tego opracowania. Mam nadzieję, że podręcznik będzie przydatny (w różnym zakresie) nie tylko dla studentów studiów prawniczych czy administracyjnych, ale też dla wszystkich, którzy chcą poznać podstawy kultury prawnej państw demokratycznych. Dla tych, którzy chcieliby pogłębić wiedzę z zakresu prawoznawstwa, książka ta powinna stanowić wprowadzenie o charakterze metodologicznym, a także wprowadzenie do poszczególnych gałęzi prawa. Przyszłość pokaże, czy moje nadzieje są uzasadnione, a także czy podręcznik ten spełni określone wymagania co do jasności i spójności wykładu, wymagania dotyczące każdego podręcznika, a zwłaszcza wprowadzającego w daną dziedzinę nauki lub wiedzy. Warszawa, 28 kwietnia 2008 roku Adam Jamróz

13 Rozdział I Społeczeństwo. Państwo. Prawo 1. Normy prawne na tle innych norm społecznych Wszelkie istoty żyjące gromadnie rządzą się określonymi, stałymi regułami. Reguły te obowiązują każdą z istot żyjących w danej społeczności, w określonych sytuacjach; wyznaczają w pewien sposób jej zachowanie; można powiedzieć, że normują jej zachowanie. Dotyczy to także społeczności ludzkich zachowanie każdego człowieka (każdej jednostki) w społeczeństwie normowane jest przez sieć różnego rodzaju reguł. Zasadne jest wszakże, gdy czyni się porównanie świata społecznego ludzi ze światem zwierząt, podkreślenie w tej kwestii istotnych różnic nie tylko tego, że reguły (normy) dotyczące zachowań ludzkich są o wiele bardziej skomplikowane i jest ich znacznie więcej. Należy przede wszystkim podkreślić, iż źródłem reguł w świecie zwierząt jest naturalny instynkt, a reguły są w zasadzie niezmienne, podczas gdy w odniesieniu do społeczności ludzkich to sami ludzie, żyjący w społecznościach, ewoluujących w toku rozwoju historycznego, są twórcami norm funkcjonujących w społeczeństwie, tzn. norm społecznych. Nie znaczy to, że istota biologiczna człowieka (w sensie filogenetycznym) nie wpływa na kształtowanie się norm społecznych; jest ona także ważną przesłanką ich powstawania. Normy społeczne zbiorowości ludzkich mają więc, na tle reguł rządzących innymi istotami żywymi, charakter szczególny. W toku rozwoju historycznego ich twórcami były zbiorowości ludzkie pojmowane abstrakcyjnie. 1 2 Normy społeczne kształtowały się stopniowo, ewolucyjnie. W tym sensie można mówić o ich naturalnym sposobie powstawania. Jednostki rozpoczynające życie wspólnotowe w społeczeństwie musiały