Adwokat z urzędu Podstawowe zagadnienia prawne

Transkrypt

1

2 Adwokat z urzędu Podstawowe zagadnienia prawne Robert Rynkun-Werner Wydanie 1 Warszawa 2011

3 Opracowanie redakcyjne: Robert Stępień Redakcja techniczna: Agnieszka Szeszko Projekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autora i wydawcy. ISBN LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, Warszawa tel , faks Infolinia: Redakcja: tel , , , faks biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony

4 Spis treści Wykaz skrótów Wstęp ROZDZIAŁ I. Demokratyczne państwo prawne Wybrane zasady demokratycznego państwa prawnego Konstytucyjna zasada demokratycznego państwa prawnego Konstytucyjne prawo do obrony i zasada domniemania niewinności Konstytucyjne prawo do sądu Funkcjonowanie międzynarodowych źródeł praw człowieka w polskim systemie prawnym Uwagi ogólne Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności Zasady Skarga indywidualna Bezpłatna pomoc prawna Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych.. 34 ROZDZIAŁ II. Adwokatura gwarantem demokratycznego państwa prawnego Podstawy działalności Tajemnica adwokacka Immunitet adwokacki Etyka adwokacka i odpowiedzialność dyscyplinarna ROZDZIAŁ III. Adwokat z urzędu w postępowaniu sądowoadministracyjnym Pojęcie sprawy sądowoadministracyjnej Powołanie adwokata z urzędu prawo pomocy

5 Spis treści 3. Prawa i obowiązki adwokata z urzędu Czynności przed sądem pierwszej instancji Czynności w postępowaniu odwoławczym Skarga kasacyjna Zażalenie Wznowienie postępowania Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia Wynagrodzenie adwokata z urzędu ROZDZIAŁ IV. Adwokat z urzędu w postępowaniu cywilnym Pojęcie sprawy cywilnej Pomoc prawna z urzędu ustanowienie pełnomocnika z urzędu Uprawnienia i obowiązki pełnomocnika z urzędu Postępowanie przed sądem pierwszej instancji Czynności w postępowaniu odwoławczym i po uprawomocnieniu się orzeczenia Zwyczajne środki zaskarżenia Nadzwyczajne środki zaskarżenia Skarga kasacyjna Wznowienie postępowania Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia Wynagrodzenie pełnomocnika z urzędu ROZDZIAŁ V. Adwokat z urzędu w postępowaniu karnym Ustanowienie obrońcy i pełnomocnika w postępowaniu karnym Obrońca z urzędu Pełnomocnik z urzędu Uprawnienia i obowiązki obrońcy i pełnomocnika z urzędu w postępowaniu przygotowawczym Subsydiarny akt oskarżenia Uprawnienia i obowiązki obrońcy i pełnomocnika z urzędu przed sądem pierwszej instancji Dobrowolne poddanie się karze Udział w rozprawie i posiedzeniu Kary porządkowe Głosy stron Postępowania szczególne

6 Spis treści 5. Adwokat z urzędu w postępowaniu odwoławczym Wymogi formalne wniesienia środka zaskarżenia Apelacja Zażalenie Nadzwyczajne środki zaskarżenia Kasacja Wznowienie postępowania Wyrok łączny Postępowanie wykonawcze Wynagrodzenie adwokata z urzędu ROZDZIAŁ VI. Adwokat z urzędu w postępowaniu karnoskarbowym Pojęcie przestępstwa i wykroczenia skarbowego Postępowanie przygotowawcze Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności Postępowanie sądowe Postępowanie w stosunku do nieobecnych ROZDZIAŁ VII. Adwokat z urzędu w postępowaniu w sprawach o wykroczenia Pojęcie wykroczenia i wybrane zasady odpowiedzialności Postępowanie w sprawach o wykroczenia Zasady ogólne Ustanowienie adwokata z urzędu Wynagrodzenie adwokata z urzędu ROZDZIAŁ VIII. Adwokat z urzędu w postępowaniu w sprawach nieletnich Wzory pism Wzór skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Wzór wniosku o przyznanie prawa pomocy osobie prawnej w postępowaniu sądowoadministracyjnym Wzór wniosku o przyznanie prawa pomocy osobie fizycznej w postępowaniu sądowoadministracyjnym

7 Spis treści 4. Wzór oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania dla osoby fizycznej ubiegającej się o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego w postępowaniu cywilnym Wzór wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym Wzór wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu

8 Wykaz skrótów EKPCz Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) ETPCz Europejski Trybunał Praw Człowieka k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze sprost. i zm.) k.k.s. ustawa z 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765 ze zm.) k.k.w. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) k.p.a. ustawa z 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze sprost. i zm.) k.p.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) k.p.w. ustawa z 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 ze zm.) k.w. ustawa z 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275 ze zm.) Kodeks europejski Kodeks etyki adwokatów Unii Europejskiej, przyjęty przez 18 delegacji narodowych reprezentujących adwokatury i stowarzyszenia prawnicze Unii Europejskiej podczas sesji plenarnej CCBE 28 października 1988 r., ze zm. z 28 listopada 1998 r. i 6 grudnia 2002 r. Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.) Lex system informacji prawnej Wydawnictwa Wolters Kluwer LexPolonica Serwis Prawniczy LexisNexis MPPOP Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167) NRA Naczelna Rada Adwokacka NSA Naczelny Sąd Administracyjny ORA Okręgowa Rada Adwokacka OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych 9

9 Wykaz skrótów OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego zbiór Prokuratury Generalnej OSNwSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego seria A p.p.s.a. ustawa z 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. Nr 153, poz ze zm.) p.u.s.p. ustawa z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz ze zm.) pr.adw. ustawa z 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 146, poz ze zm.) reg. ETPCz regulamin Europejskiego Trybunału Praw Człowieka ( echr.coe.int) reg. WSA rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 18 września 2003 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania wojewódzkich sądów administracyjnych (Dz.U. Nr 169, poz. 1646). reg.rzecz.dysc. uchwała Naczelnej Rady Adwokackiej nr 9/2008 z 15 marca 2008 r. Regulamin działania rzeczników dyscyplinarnych ( Palestra 2008, nr 3 4) reg.sąd. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 23 lutego 2007 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. Nr 38, poz. 249 ze zm.) rozp.opł.adw. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz ze zm.) SA sąd apelacyjny SN Sąd Najwyższy TK Trybunał Konstytucyjny u.k.s.c. ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm.) u.p.n. ustawa z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 ze sprost. i zm.) WKD Wyższa Komisja Dyscyplinarna 10

10 Wstęp Pojęcie adwokata z urzędu jako synonim tzw. prawa ubogich, oznaczającego zapewnienie biedniejszej części społeczeństwa profesjonalnej pomocy prawnej w realizacji dzisiejszego konstytucyjnego prawa do sądu, znane jest w Polsce od wieków. Już Bolesław Chrobry w 1016 r. wydał polecenie zapewnienia wdowom i małoletnim sierotom oraz ludziom ubogiego stanu prawa do obrońców z urzędu, opłacanych przez kasę królewską, której funkcję pełni obecnie Skarb Państwa. W nowoczesnej demokracji, chociaż obywatel ma zdecydowanie większe możliwości w zakresie dostępu do wymiaru sprawiedliwości, niż bywało to dawniej, wciąż istnieje znaczna grupa obywateli, która z powodu swojego statusu majątkowego czy ułomności ma ograniczone możliwości pełnej realizacji swoich uprawnień przed sądem. Stąd też istnieje, jak podkreślono na wstępie, znana od dawna zarówno w międzynarodowym, jak i w polskim prawie instytucja pomocy prawnej udzielanej ze strony państwa z urzędu. Pomoc ta przejawia się przede wszystkim w możliwości ustanowienia dla strony profesjonalnie przygotowanego obrońcy czy pełnomocnika w procesie karnym, jak też pełnomocników w sprawach administracyjnych i cywilnych, spośród ogółu adwokatów i radców prawnych wykonujących zawód w okręgu działania właściwego sądu. Zarówno Konstytucja, jak i międzynarodowe konwencje, których Polska jest stroną, wprost nakazują takie działanie organów państwa, aby podstawowe prawa i wolności człowieka były w pełni respektowane. Do tych podstawowych praw należą m.in. prawo do obrony, prawo do sądu i prawo do rzetelnego procesu sądowego. 11

11 Wstęp Obywatel na różnych etapach postępowania sądowego, a także w trakcie początkowych czynności postępowania karnego może zwrócić się ze stosownym wnioskiem do sądu o ustanowienie dla siebie adwokata z urzędu, jeżeli należycie wykaże, iż samodzielnie nie jest w stanie ponieść kosztów jego pomocy. Brak środków finansowych czy też różnego rodzaju ułomności nie mogą same w sobie stanowić granicy, która oddzielałaby obywatela od prawa do rzetelnego procesu sądowego. Intencją niniejszej pracy jest wskazanie podstawowych regulacji w zakresie ustanowienia adwokata z urzędu w postępowaniach sądowych. Publikacja nie ma na celu oceny tych regulacji i ewentualnego wskazania nowych, być może lepszych rozwiązań. Ideą naczelną jest natomiast pokazanie obywatelowi aktualnego stanu prawnego w tym zakresie, ze szczególnym uwzględnieniem uprawnień i obowiązków pełnomocnika z urzędu. Chociaż samo wyznaczenie adwokata z urzędu, co trzeba jasno podkreślić, nie gwarantuje skuteczności podejmowanych czynności procesowych, zapewnia obywatelowi przynajmniej minimum gwarancji, że działania, które podejmuje, będą profesjonalne, a w rezultacie mogą przynieść oczekiwany efekt. Dlatego też tak ważne jest, aby obywatel miał pełną możliwość zapoznania się ze swoimi prawami, mógł skutecznie domagać się ich od państwa, a w konsekwencji mógł z nich realnie korzystać. Niestety, często niewiedza lub brak chęci poznania stosownych uregulowań w tym zakresie powodują, że wiele osób traci realną możliwość dochodzenia swoich racji czy też obrony swoich interesów przed sądami i innymi organami państwa. Z pomocą w tym zakresie może przyjść lektura niniejszej publikacji, której intencją była próba stworzenia pewnego rodzaju kompendium podstawowej wiedzy o instytucji adwokata działającego z urzędu w polskim systemie prawnym jako pełnomocnik i obrońca. Zasadniczo uwaga autora skupiła się na uprawnieniach adwokata, a nie również radcy prawnego, co przede wszystkim wynika z nadal szerszych uprawnień procesowych adwokata z urzędu jako przedstawiciela strony w porównaniu z uprawnieniami radcy prawnego. Chociaż, co trzeba podkreślić, znaczna część uprawnień radcy prawnego pokrywa się z uprawnieniami adwokata. 12

12 Wstęp Publikacja rozpoczyna się od omówienia w sposób ogólny systemu zasad demokratycznego państwa prawnego ze szczególnym uwzględnieniem zasady prawa do sądu i prawa do obrony. Z uwagi na fakt, że Polska jest stroną wielu konwencji i umów międzynarodowych, które są obowiązującą częścią polskiego systemu prawnego, omówiono podstawowe regulacje związane z prawami człowieka i obywatela. Trudno bowiem nie zauważyć, iż mimo stosunkowo długiego okresu funkcjonowania prawa europejskiego w polskiej przestrzeni prawnej adwokaci nie zawsze powołują się w swoich wystąpieniach na to właśnie źródło oraz opierające się na nim orzecznictwo. Następnie przedstawiono ramy prawne działania instytucji adwokata i korporacji adwokackiej, ze szczególnym uwzględnieniem praw i obowiązków adwokata, oraz samorządu adwokackiego w kontekście sprawowania pomocy prawnej z urzędu, w tym kontroli nad jej prawidłowym wykonywaniem przez organy samorządu adwokackiego. W dalszej kolejności przedstawione zostały najważniejsze polskie procedury sądowe, a więc administracyjna, cywilna oraz karna, ze szczególnym uwzględnieniem funkcjonowania instytucji adwokata z urzędu. Procedury te opisano jednak w sposób ogólny, podstawowy, tak aby tylko zasygnalizować czytelnikowi specyfikę danego postępowania, gdyż w innym wypadku praca niniejsza musiałaby liczyć przynajmniej kilka tomów, a nie takie było założenie autora. Szczegółowo natomiast opisano funkcjonowanie adwokata z urzędu w tych postępowaniach, podkreślając sposób i tryb ustanowienia adwokata z urzędu, jego prawa i obowiązki czy też zasady wynagradzania na różnych etapach danego postępowania. Publikacja zawiera również powołania wielu orzeczeń sądowych przybliżających istotę działania oraz specyfikę roli obrońcy lub pełnomocnika z urzędu. Na końcu pracy załączono wybrane wzory urzędowych formularzy i wniosków, których przedłożenie w sądzie inicjuje procedurę ustanowienia adwokata z urzędu dla strony. Publikacja uwzględnia stan prawny na dzień 1 listopada 2011 r. Robert Rynkun-Werner 13