Ivo Hammer Wiedeń, Austria Vienna, Austria

Transkrypt

1 1 Mteriły powierzchniowe mją znczenie! Wykończeni elewcji wyitnych dzieł rchitektury modernistycznej lt dwudziestych i trzydziestych XX wieku w Europie. Hitchcock-Johnson i osttnie dni Surfcing mterils mtter! Fcde finishes of outstnding modernist rchitecture in the 1920s nd 1930s in Europe. Hitchcock-Johnson nd Recent Studies Ivo Hmmer Wiedeń, Austri Vienn, Austri Z okzji przełomowej wystwy Architektur nowoczesn: wystw międzynrodow w 1932 roku w Museum of Modern Art (MoMA) w Nowym Jorku, Henry-Russel Hitchcock i Philip Johnson opulikowli książkę ztytułowną The Interntionl Style: Architecture Since 1922 (Styl międzynrodowy. Architektur od 1922 r.) 1. Kżdy, kto próuje zrozumieć znczenie mteriłów dl estetyki powierzchni rchitektury nowoczesnej, znjdzie w pulikcji Hitchcock-Johnson godne przypomnieni nietuzinkowe sugestie. Hitchcock i Johnson npisli tm: Chrkter powierzchni i ryły nie wyrż się tylko w ogólnym projekcie nowoczesnego udynku: w istocie mteriły smej powierzchni mją njwyższe znczenie 2. Jednk we współczesnej prktyce dwczokonserwtorskiej wciąż rkuje wiedzy i uwgi n temt mteriłów powierzchni rchitektonicznych. Argumenty Hitchcock i Johnson mogą służyć jko historyczn inspircj dl uświdomieni soie znczeni mteriłów, kolorów i powierzchni elewcji dl estetycznej koncepcji rchitektury ruchu nowoczesnego. Osttnie dni związne z konserwcją i resturcją wżnych dzieł klsycznego modernizmu, zprojektownych przez Wlter Gropius, Josef Frnk, Le Corusier, Ludwig Mies vn der Rohe i innych, ujwniły ogctwo mteriłów i rozwiązń technicznych; ogctwo nie tylko w prostych, ręcznie wykonnych powierzchnich poielonych wpnem. To zróżnicownie mteriłowe i estetyczne wykrczło poz to, co sformułowli Hitchcock i Johnson i, co ciekwe, nie znjduje miejsc w ustnych ni pisemnych koncepcjch współczesnych rchitektów, nie mówiąc już o dnich nd historią rchitektury. 1. Później dzieło to miło jeszcze kilk wydń, w tym osttnie z 1966 r.: Hitchcock Henry-Russell, Johnson Philip, The Interntionl Style, New York London 1966 (przyp. red. MJS). 2. Iidem, s Stuttgrt, Weissenhofsiedlung, dom jednorodzinny i dom liźniczy, proj. Le Corusier i Pierre Jenneret, Wysunięte tylne skrzydł odróżniją się kolorem jsnozielonym (Hitchcock-Johnson 1932, s ) 1. Stuttgrt, Weissenhofsiedlung, single house nd doule house, Le Corusier nd Pierre Jenneret, Projecting rer wings distinguished y eing pinted ple green, (Hitchcock-Johnson 1932, p ) 43

2 2. Grche koło St. Cloude, Will Stein, proj. Le Corusier i Pierre Jenneret, Dominuje kolor kremowoiły. W głęi trsów jedn ścin jest szr drug zielon, co podkreśl te płszczyzny (Hitchock-Johnson 1932, s. 117) 2. Grche ner St. Cloude, Stein House, Le Corusier nd Pierre Jenneret, The previling color is crem-white. At the ck of the terrces one wll is grey nd one green to emphsize the plnes, (Hitchock-Johnson 1932, p. 117) Stiuki (stucco) Hitchcock i Johnson Hitchcock i Johnson piszą dlej n stronie 50 swej książki: Wszechoecne stiuki, które ndl są znkiem rozpoznwczym współczesnego stylu, mją tę estetyczną zletę, że tworzą ciągłe, głdkie pokrycie. Słowo stucco (stiuk) określ w tym kontekście trdycyjny tynk lu orzutkę, skłdjący się z zprwy wpiennej, często pokryty wpnem, zwsze zrwiony, co wyjśnię później. Autorzy krytykują jednk chropowte tynki w swym nieco normtywnym podejściu, jko sprzeczne z celmi stylu międzynrodowego, stwierdzjąc, że: ( ) jeśli tynki są chropowte, wyrzistość projektu, ułtwijąc postrzegnie kutury udynku, jest osłion (...) i kontynuują: Chropowty tynk, ze względu n swoją fkturę i to, że przypomin stre udynki tynkowne, może sugerowć ciężr i msę. 3 Jeśli chodzi o kolory, Hitchcock i Johnson skłdją wżne oświdczenie: Zdecydownie preferowny jest nturlny kolor mteriłów powierzchniowych i nturlny metliczny kolor detli. Tm, gdzie metl jest pomlowny, ciemny neutrlny odcień minimlizuje pozorny ciężr rmy okn. N powierzchnich stiukowych iel lu odcień iłwy, nwet uzyskny z pomocą fry, jest odczuwny jko kolor nturlny 4 (il. 1). Dlsze słow Hitchcock i Johnson krytykują użycie tndetnych kolorów i wyrźnie wyprzedzją krytykę towrowo-estetycznej prezentcji fsd o jsnych, jskrwych kolorch, zwnych Volltonfre (kolor dodtkowy) w metforycznym języku 3. Iidem. 4. Iidem, s (niemieckich) firm, któr jest ktuln do dzisij 5 : W przeszłości użycie jskrwego koloru w Holndii i Niemczech miło zwrócić uwgę n nowy styl, le nie mogło długo pozostwć zdowljącym. Przestło zskkiwć i zczęło się nudzić: jego mechniczn ostrość i świeżość szyko stły się tndetne. Jeśli rchitektur m nie przypominć illordów, kolor powinien yć trwły zrówno pod względem technicznym, jk i psychologicznym. Co więcej, wyrźnie sztuczny kolor zyt ostro kontrstuje z nturlnym otoczeniem. Lepsze są jsne i neutrlne odcienie, które nie kontrstują ndmiernie z nturlnymi. 6 Tutj utorom liżej do trdycji rzemieślniczej niż do Le Corusier. Chociż ten osttni twierdził, że kolorowe mlownie jest zwyczjowe we wszystkich kulturch, jednocześnie wpisywł kolor iły w ideologiczną interpretcję: Bił fr jest solutn, wszystko wyrźnie się wyróżni, jk czerń n iłym, jest uczciw i niezwodn. 7 Chociż Hitchcock i Johnson nigdzie nie piszą o wpnie jko o frie i mterile koloryzującym, w przypdku willi Stein w Grche z 1928 r. wspominją n stronie 117, że dominującym kolorem jest kremowo-iły (il. 2). Nwet jeśli nie wiemy, czy powierzchni elewcji wielorodzinnego udynku mieszklnego Ludwig Mies vn der Rohe zudownego w Weissenhofsiedlung w Stuttgrcie (1927) ył pokryt przetrtym tynkiem wpiennym, to przyglądjąc się zmieszczonej 5. Hmmer 2002, 2003, 2010, Hitchcock Henry-Russell, Johnson Philip, The Interntionl Style, op. cit. s Le Corusier, L rt de cortif d ujourd hui, 1925, s. 193: Le lnc de chux est solu, tout s y de tche, s y e crit solument, noir sur lnc; c est frnc et loyl. 44

3 przez Hitchcock i Johnson n stronie 181 ich książki czrno-iłej fotogrfii możn rozpoznć nieregulrność powierzchni, któr jest wynikiem mteriłu i produkcji rzemieślniczej 8. Przypuszczlnie przedstwiony tmże n stronie 133 podwójny dom Otto Eisler w Brnie (1926) zostł pokryty przetrtym i chropowtym tynkiem z łyszczącymi droinkmi miki. Tynk ten, często używny w Brnie w ltch dwudziestych i trzydziestych, skłdł się z gotowej zprwy o nzwie BŘÍZOLIT 9. Według Hitchcock-Johnson dom dwóch rci Otto i Mořic Eislerów zostł wyłożony czerwonym sztucznym kmieniem, czyli prwdopodonie przetrtym czerwonym tynkiem cementowym 10 (il. 3). Jsne formy rchitektury J.J.P. Oud z jednej strony orz widoczn n przywołnych przez Hitchcock i Johnson zdjęcich nierówność i nieregulrność powierzchni tynku (s ) tworzą ciekwy kontrst. To smo dotyczy elewcji Domu dl Koiet Prcujących w Bzylei, zprojektownej przez Hns Schmidt (1927) (s ) orz Domu Strców we Frnkfurcie nd Menem, zprojektownego przez Mrt Stm, Werner Moser i Ferdynnd Krmer w ltch (s. 215) 11. Inne mteriły Hitchcock i Johnson piszą n stronie 51 swej książki o mlownym drewnie jko mterile do pokryci elewcji: Nie jest tk wytrzymłe jk kmień czy cegł, le (...) może przetrwć cłe stulecie, jeśli ędzie regulrnie mlowne. Nie ez powodu utorzy uwżją kmień nturlny, grnity i mrmur z njlepsze mteriły do okłdzin ściennych, podonie jk w dwnej rchitekturze. N przykłd konstrukcj wspornikow mgzynu Schocken w Chemnitz, zprojektownego przez Erich Mendelson w 1930 r. (s. 177), pozwl uzyskć efekt lekkości kmiennych płyt elewcji. Płyty zestowe, w przykłdzie podnym przez Hitchcock i Johnson n stronie 103, o odcienich złmnej ieli i zieleni, są dziś przestrzłe ze względów ekologicznych. Autorzy zkłdją jednk, że płyty wykonne z metlu i innych mteriłów ędą w przyszłości często wykorzystywne jko mterił do pokrywni elewcji. Postrzegją dekorcyjny efekt cieni drzew n flistych płytch luminiowych jko przyjemny. Jeśli chodzi o cegłę, utorzy zuwżją n stronie 52, że: Cegł jest z prktycznego punktu widzeni njrdziej stysfkcjonującym, niedro- 8. W związku z plnowną Międzynrodową Wystwą Architektury 2027 w Stuttgrcie, Urząd Ochrony Dziedzictw w Bdenii-Wirtemergii prcuje nd nowym dniem konserwtorsko-nukowym powierzchni rchitektonicznych posidłości Weissenhof; z dnych MonArch: (dostęp ), informcj od Dörthe Jkos 9. To optentowny system tynkrski przetrty zewnętrzny tynk wpiennocementowy z iskrzącymi droinkmi miki, stosowny trdycyjnie w ceglnych domch w (yłej) Czechosłowcji. Nzw hndlow (Břízolit) pochodzi od mist Horní Bříz (n północ od Pilzn), gdzie zostł wyprodukowny. Zzwyczj m kolor szrwy, możliwe są też inne kolory, ptrz proz.com/kudoz/czech-to-english/rchitecture/ rizolit.html, dostęp ; zocz tkże Zo. Dnzl Ruggero Tropeno, Structure, Mteril nd Color: The Buhus in Dessu nd the Budge Nursing Home in Frnkfurt m Min, Černá, Hmmer (wyd.) 2008, s (czeski, ng. i niem.). 3. Brno, dom liźniczy, proj. Otto Eisler, Nieregulrny wygląd powierzchni elewcji wskzuje n zstosownie porysownego tynku, prwdopodonie gotowej miesznki zprwy zwnej BŘÍZOLIT, z łyszczącymi droinkmi mik (Hitchcock-Johnson 1932, s. 133) 3. Brno, doule house, Otto Eisler, The irregulr surfce ppernce of the fçde indictes the use of scrtched plster, proly redy-mixed mortr clled BŘÍZOLIT with sprkling flecks of mic. (Hitchcock-Johnson 1932, p. 133) gim mteriłem powierzchniowym w powszechnym użyciu. ( ) Jednk z estetycznego punktu widzeni cegł jest niewątpliwie mniej zdowljąc niż inne mteriły, w tym tynk. I kontynuują dlej: Jeśli kolor zprwy jest zliżony do koloru cegły, cegły są stosunkowo równe pod względem wrtości i fktury, wzór wiązni nie musi yć uderzjąco widoczny (s. 51). Biorąc z przykłd Dom Werner w Hmurgu zprojektowny przez Krl Schneider w 1930 r. (s. 213), krytycznie zuwżją n stronie 53, że Użycie cegły m tendencję do ndwni mlowniczości, któr jest sprzeczn z podstwowym chrkterem stylu nowoczesnego, czyli z estetyką msy, regulrności i rku dekorcji (s. 52). Jednk w przypdku dużych udynków z njrdziej odpowiedni mterił uznją cegły: Poniewż cegł m trwły kolor i nie jest podtn n pęknie i zcieki, n dłuższą metę jest fktycznie lepsz estetycznie niż sztukteri dokonstrukcji wielkogrytowych. N poprcie tych słów odsyłją czytelnik do ilustrcji n stronie 161, przedstwijącej Jko Kol Fctory w Zürichu utorstw zespołu Kellermüller & Hofmnn z 1930 r. orz ilustrcji n stronie 185, przedstwijącej Lnge House w Krefeld, utorstw Ludwig Mies vn der Rohe z 1928 r. i n stronie 145, przedstwijącej Miejski Urząd Prcy w Dessu zprojektowny przez Wlter Gropius w 1928 r. (il. 4). Jednocześnie, w nwiązniu do XVIII-wiecznej rchitektury holenderskiej opowidją się z mniejszymi cegłmi (s. 53). Hitchcock i Johnson szczególnie luią płytki szkliwione. Piszą: W zkresie konstrukcji o średnim koszcie i średniej wielkości płytk szkliwion, ukłdn z ciągłymi łączenimi pionowymi i poziomymi, jest mteriłem mogącym konkurowć pod względem estetyki z pokryciem większymi płytmi (s. 53) i kontynuują dlej n nstępnej stronie: Prwidłowo ułożone płytki rdziej niż cegły ndją ciągły wzór powierzchni, podony do fktury tkniny; unikją wrżeni nośnej ściny murownej. Ich wzór jest rdziej regulrny niż zróżnicownie dwne przez nturlne mteriły stosowne w płytch pokryci (s. 54). 45

4 4. Krefeld, Dom Esters, fsd południow ze schodmi ogrodowymi, proj. Ludwig Mies vn der Rohe, ; ) zdjęcie: Hitchcock-Johnson 1932, s. 185; ) Zgodnie z trdycją rzemieślniczą, spoiny cegieł (wiąznie ngielskie) są zgęszczne do ksztłtu dchu tk, y yły zlicowne z dolną dchówką. Wnioskując z nlizy historycznej zdjęć orz n podstwie (niezfieryfikownych) ustleń wizulnych spoiny pierwotnie pomlowno n szro, dzięki czemu kontrst kolorystyczny między cegłą spoiną ył stonowny, inny np. niż w Domu Wolf w Guen (wiąznie flmndzkie, ptrz Riley- Bergdoll 2001, s. 204, ryc. 80) (fot. Ivo Hmmer, 2014) 4. Krefeld, Esters House, south fçde, with grden stircse, Ludwig Mies vn der Rohe, ; ) photo Hitchcock- Johnson 1932, p. 185; ) In ccordnce with the trdition of crftsmnship, the joints of the ricks (English ond) re compcted in roof shpe so tht they re flush with the lower tile. Due to historicl photos nd (unverified) visul findings, the joints originlly hve een pinted gry, so tht the color contrst etween the rick nd the joint ws sudued, different e.g. to the Wolf House in Guen (Flemish ond, see Riley- Bergdoll 2001, p. 204, fig. 80) (photo Ivo Hmmer, 2014) Autorzy polecją pustki szklne i zwrcją uwgę, że: Kiedy są one tej smej lu podonej wielkości, njlepiej komponują się estetycznie z innymi jednolitymi okłdzinmi, tkimi jk cegł czy płytk. Jko przykłd podją Pwilon Mist Brn n Wystwie w Brnie z 1928 r. zprojektowny przez Bohuslv Fuchs 12. Co się tyczy przezroczystego, półprzezroczystego i nieprzezroczystego szkł tworzącego rzem cłe ściny, utorzy uwżją je z yć może zyt kruche dl trwłej rchitektury (s. 54). Podsumowując swoją ocenę przydtności mteriłów powierzchniowych n elewcje udynków Modern Movement (modernizmu), Hitchcock i Johnson piszą w nstępujący sposó: Cegł wydje się njlepszym mteriłem n duże i niedrogie struktury udowlne, płytki są dore dl oiektów średniej wielkości, pokrycie większymi płytmi jest stosowne dl udynków o wyjątkowym znczeniu (s. 54). Z pewną wrżliwością i poczuciem prktyczności, które dziś postrzegmy jko niezwykłe, omwiją też inne mteriły powierzchniowe, w tym odcień ieli jko kolor mteriłu, nie mówiąc wszelko wyrźnie o wpnie jko jego skłdniku. Przykłdowo, w przypdku Willi Stein w Grche wyrźnie jk już wspomnino - wymieniją kremową iel jko kolor dominujący (s. 117). Niszczycielsk prktyk konserwcji Ale pomimo swojej wrżliwości, Hitchcok i Johnson osttecznie mją normtywne rozumienie powierzchni rchitektonicznych, które opier się n estetycznych ktegorich msy, regulrności i rku 12. Hitchcock Henry-Russell, Johnson Philip, The Interntionl Style, op. cit., s. 140 dekorcji. Nie ierze ono pod uwgę mterilności i dynmicznych elementów rzeczywistego wyglądu powierzchni, minowicie śldów ręcznej produkcji, nturlnego strzeni się i estetycznych konsekwencji nprw i innych ntropogenicznych ziegów. Podonie jk wielu dzisiejszych rchitektów i historyków rchitektury, nie mją oni pojęci o trdycji rzemieślniczej i związnej z nią trdycji renowcji. Ide trwłości jest osttecznie npędzn przekonniem, że współczesn nuk i technologi może rozwiązć wszystkie prolemy techniczne. Do tej pory trwłość tynków elewcyjnych i fr nie ył i nie jest ocenin według kryteriów zrównowżonego rozwoju, le rczej według czsu, w którym nie są zuwżlne żdne zminy w wrstwie powierzchniowej. Hitchcock i Johnson n stronie 50 wskzują n fkt strzeni się tynku i wpn: Wszystkie tynki (stucco), chropowte lu głdkie, są podtne n pęknie i zcieki; pomlowne jeszcze rzdziej zchowują swoją pierwotną powierzchnię i kolor. Tynk, podonie jk odsłonięty eton, nleży uznć z gorszy od rdziej solidnego pokryci, z wyjątkiem przypdków, gdy duż skl konstrukcji sprwi, że wdy, które pojwiją się z czsem, nie rzucją się w oczy. Dlej n tejże stronie zproponowli idelny mterił: Mterił tki jk tynk, le elstyczny i o szerokiej gmie kolorów, który mógły yć kłdziony n różnej zie, yły idelny - sugesti, któr zostł szeroko podjęt w prktyce konserwcyjnej, tkże 46

5 5. Vyorg / Viipuri, Biliotek, proj. Alvr Alto, , detl elewcji: (njprwdopodoniej) oryginln, żółtwoił, wygłdzon powierzchni, jk zweryfikowno wizulnie, zostł zchown pod osttnią gruą wrstwą fry, prwdopodonie zwierjącą iel tytnową i syntetyczną żywicę (1961?), któr tworzy łonę i z tego powodu odpd w postci dużych kwłków. Oryginln powierzchni jest ptynown i prwdopodonie przyciemnion z powodu znieczyszczeni powietrz (tworzenie się sircznów), widć co njmniej jedną wrstwę wylkłego żółtwoszrego poielni w celch nprwczych (fot. Ivo Hmmer 2012, przed niedwną odnową) 5. Vyorg / Viipuri, Lirry, Alvr Alto, , detil of the fçde: The (most proly) originl yellowish-white smoothed surfce, s visully verified, is preserved under the recent thick cot of pint, proly contining titnium white nd synthetic resin (1961?), which forms film nd for tht reson flls off in lrge clods. The originl surfce is ptinted nd proly drkened due to ir pollution (sulfte formtion), t lest one yellowish fded-gry repir whitewsh cn e seen38; (photo Ivo Hmmer 2012, efore recent restortion) w udownictwie powojennym i któr doprowdził do zniszczeni pierwotnych powierzchni. Wiele z udynków modernistycznych yło początkowo konserwownych i odnwinych przy użyciu trdycyjnych metod rzemieślniczych 13. Jednkże od lt sześćdziesiątych XX wieku zytkowe powierzchnie rchitektoniczne w większości pokrywne są tynkmi i frmi technicznie i estetycznie niespójnymi z oryginlną miesznką. Powierzchnie podczs remontu są poddwne normom oowiązującej technologii udowlnej. Normy te yły i ndl są określne przez krótkowzroczne klkulcje i stndrdy estetyczne jk dl towrów (Wrenästhetik) 14, zorientowne n ich nowość orz fizyczną i chemiczną niezgodność z oryginlnymi mteriłmi powierzchniowymi (such prefrykown zprw, cement, fry łonotwórcze). Od tmtej pory renowcj elewcji często wiąże się z uszkodzeniem lu zniszczeniem wielu elementów, przede wszystkim powierzchni 15 (il. 5). Czyszczenie często odyw się z pomocą inwzyjnych metod, które niszczą nie tylko ptynę, le tkże cienkie rwne wrstwy. Powierzchni jest njczęściej rozumin jko wymienn powłok konstrukcji 16, jko element wzjemnego oddziływni między udynkiem widzem. 13. Hmmer 2003, Według nszych dń konserwtorsko-nukowych elewcj domu Tugendhtów w Brnie zostł pomlown trzykrotnie żółtwym wpnem w ltch ; Hmmer Ivo, Mterility. History of the Tugendht House Conservtion-Science Study nd Restortion, [w:] Hmmer-Tugendht et l, 2014, s. 181, Hug Wolfgng-Fritz, Kritik der Wrenästhetik, Frnkfurt m Min Berger Lur, The Building tht Disppered. The Viipuri Lirry y Alvr Alto, Espoo Metzger Szmuk Niz, The plster in the White City of Tel Aviv. History, Technologies nd Dilemms, [w:] Cern / Hmmer (wyd.) 2008, s Prg, Dom Müller, proj. Adolf Loos i Krel Lhot, 1930, odnowiony tynk elewcji 1998 (fot. Ivo Hmmer 2013) 6. Prgue, Müller House, Adolf Loos nd Krel Lhot, 1930, fçde plster renewed 1998; (photo Ivo Hmmer 2013) Dążenie rchitektury ruchu nowoczesnego do oyci się ez dekorcji doprowdziło do tego, że oryginlne powierzchnie stły się tylko wspomnieniem, nwet w zytkch wpisnych n listę; nieozdoion powierzchni nie ył uwżn z część pierwotnej sustncji historycznej, le rczej z wymienny produkt rzemieślniczy. Oryginlny tynk elewcyjny słynnego domu Müller w Prdze, zprojektowny przez Adolf Loos i Krel Lhotę w 1930 r., nie zostł zkonserwowny, lecz oderwny w 2000 r. W grżu domu Müller znjduje się mły kwłek oryginlnego tynku (ok. 1x1 m) przeniesiony n nowe podłoże 17. W 1985 roku oryginln elewcj willi Tugendhtów zostł pomlown zprwą skłdjącą się ze sztucznej żywicy, cementu i wypełniczy, w tym pisku 18 (il. 6). Brk świdomości W tym smym okresie, w którym w Berlinie odywł się przełomow wystw Mies w Berlinie (2001 r.), której kurtormi yli Terence Riley i Brry Bergdoll, powierzchnie njwżniejszych dzieł Ludwig Mies vn der Rohe z czsów jego poytu w Berlinie uległy zniszczeniu lu dużym uszkodzeniom podczs remontów. W przypdku domu Urigów z 1917 r. rzemieślnik, który mienił się konserwtorem, stwierdził po zdniu oryginlnego kolorowego Edelputz (tynk rfinowny), że nie może on zostć zchowny 19 (il. 7). Zwód resturtor zytków, który może dć i ręcznie konserwowć nie tylko mlowidł ścienne i elementy dekorcyjne, le tkże historyczne tynki, eton i inne powierzchnie rchitektoniczne, jest mło znny w profesjonlnym świecie konserwcji rchitektury. W większości krjów nie m kdemickiej edukcji w tej dziedzinie, nwet w krjch tkich jk Holndi z ich ogtym dziedzictwem wyitnych oiektów modernistycznych 20. Niestety, nwet uznni 17. Zrekonstruowny tynk wydje się odzwierciedlć pierwotny wygląd, le oczywiście nie śldy historii, Ksndr 2000, s Hmmer 2014, s Brenne Winfried, Neuelserg. Bugeschichte und Wiederherstellung, [ w:] Crmer / Sck 2004, s De Jonge Wessel, Henket Huert-Jn, Historic Building Survey on Modern Movement Buildings, [w:] Meurs / vn Thoor (wyd.) 2010, s

6 7. Poczdm-Neuelserg, Dom Urig, proj. Ludwig Mies vn der Rohe, , elewcj zchodni: pozostłości oryginlnego czerwonwego cennego tynku (Edelputz) z porysowną powierzchnią pod lkonem nd rmą (fot. photos HAWK/ Hmmer, Dnnenfeldt, Knppe, Schck 2006) 7. Potsdm-Neuelserg, Hus Urig, Ludwig Mies vn der Rohe, , west fcde: Remins of the originl reddish precious plster (Edelputz) with scrtched surfce under the lcony ove the entrnce portl (photos HAWK/ Hmmer, Dnnenfeldt, Knppe, Schck 2006) specjliści, jk np. niektórzy członkowie DOCOMOMO ISC Technology uwżją, że resturtorzy zytków nie powinni yć regulrnie włączni do zespołu ekspertów przy pierwszej ocenie stnu zchowni zytków znjdujących się n liście 21. Jest to dl mnie tym rdziej niezrozumiłe, że rchitekci zjmujący się plnowniem muszą też korzystć z pomocy innych specjlistów, n przykłd inżynierów od wytrzymłości konstrukcji. Zpewne jeszcze trochę wody upłynie w Wiśle znim rchitekci uznją resturtorów zytków z równorzędnych prtnerów w interdyscyplinrnej współprcy. Studium konserwtorskie 22 N podstwie jkich wrtości i z pomocą jkiej metodologii dochodzimy do głęszej wiedzy o zytkch i lterntywch w postępowniu konserwtorskim? Spróujmy przenlizowć w tym kontekście kilk przytoczonych poniżej i ogólnie kceptownych złożeń. Zytki ucieleśniją i przedstwiją w swej mterilności przypisywną im niemterilną pmięć historyczną, rtystyczną lu inną kulturową, jednocześnie są w swej mterilnej sustncji znczącym przykłdem technicznego rozwiązni dziłń rtystycznych, rchitektonicznych, orgnizcyjnych i wykonwczych, które uwż się z historię kultury społeczeństw. Ochron zytków wpisnych n listę (Denkmle) m sens tylko wtedy, gdy zchown zostnie ich utentyczn mterilność. Śldy utentyczności zytku możn podsumowć w pięciu zsdniczych, powiąznych ze soą ktegorich: (1) mteriły i techniki (struktur, fktur), (2) przeznczenie, (3) ksztłt rchitektoniczny (Gestlt), (4) zminy ntropogeniczne oejmujące nprwy i (5) strzenie się. Resturtorzy zytków odgrywją szczególną rolę w definiowniu mterilności. Bdją zytki (w większości te z listy), czyli oiekty i udowle uznne z wrtościowe z punktu widzeni historii kultury. Swoje dni wykonują używjąc wszystkich odpowiednich metod historycznych, technicznych i empirycznych. 21. Dyskusje z roku 2019 n temt zsd ochrony etonu historycznego; zo. Götz / Hmmer Hmmer Opierjąc się n wiedzy historycznej i historii sztuki, określją i rozróżniją mteriły, techniki, powierzchnie i kolory zytków kultury we wszystkich fzch, te oryginlne jk i później dokonne zminy. Bdją i dokumentują stn i uszkodzeni. Rejestrują dorze zchowne części i w ten sposó tworzą punkt odniesieni dl oceny zjwisk strzeni. Poszukują czynników wpływjących n zniszczeni i osttecznie oprcowują metody konserwcji i renowcji, estetyczną prezentcję orz nprwę i konserwcję rękodzieł. Bdnie konserwtorskie definiujemy jko cłość dń interdyscyplinrnych prowdzonych przez konserwtorów i resturtorów zytków, historyków sztuki i rchitektury orz techników i przyrodników. Mją one zrówno cele poznwcze, jk i konserwtorskie (ryc. 8), dne uzyskne w wyniku nlizy podłoż mterilnego mją sens tylko wtedy, gdy zostną umieszczone w kontekście dń kulturowych. Njnowsze dni konserwtorskie ) Dessu / Niemcy, domy mistrzów, 1925, Wlter Gropius. Thoms Dnzl, główny konserwtor-resturtor Urzędu Ochrony Dziedzictw w Sksonii-Anhlt, odnosząc się do domu mistrz Klee-Kndinsky ego, krytykowł, że w ltch odpowiedzilne z to włdze udowlne zgodziły się n zniszczenie kolorów ez pozostwieni śldów umożliwijących ich odtworzenie orz zproowły gruntowny remont, tj. zniszczenie tynku elewcyjnego; zlekcewżyły tkże konieczność fchowych dń konserwtorskich orz ziegów konserwtorsko-resturtorskich 23. Opierjąc się n sukcesch w konserwcji średniowiecznych tynków w Austrii od r., Thoms Dnzl zżądł konserwcji tynków elewcyjnych w Buhusie w Dessu (1998 i nst.) orz odpowiednich wstępnych dń konserwtorskich i osttecznie postwił n swoim. W domu mistrzowskim Muche / Schlemmer Urząd d/s Dziedzictw zdołł w ltch po rz pierwszy zrelizowć tkie dni konserwtorskie i zezpieczyć cenne 23. Dnzl Hmmer

7 8. Brno, Will Tugendhtów, proj. Ludwig Mies vn der Rohe i Lilly Reich, , elewcj północno-zchodni: ) prók tynku (zdjęcie szer. ok. 15 mm) poielon wpnem z dronymi cząstkmi pisku jest tk cienk, że pisek tynku częściowo prześwituje; ) mikro-przekrój próki, w którym zwrc uwgę intensywny kolor ziren pisku (prwdopodonie z piskrni Brtčice) (HAWK/Hitzler 2004) 8. Brno, Tugendht House, Ludwig Mies vn der Rohe nd Lilly Reich, ; north-west-fçde, ) plster smple (photo c. 15 mm width); the whitewsh pigmentented with fine snd prticles is so thin tht the snd of the plster shows prtly through; ) micro-section of the smple; note the virnt color of the snd grin (likely from Brtčice snd pit); (HAWK/Hitzler 2004) przykłdy kolorów 25. N wygłdzonym, wpiennym tynku, ielonym techniką fresku, efekt zrysownych ksztłtów sześciennych zostł wzmocniony oszrmi pomlownymi deliktnym kolorem szrym (kzein wpienn lu silikt). Indywidulne kcenty rwne w kolorze żółtym (nitinol) i pomrńczowo-czerwonym (tlenek ołowiu) przyczyniją się do ożywieni elewcji 26 (il. 9). ) Stuttgrt / Niemcy, Weissenhofsiedlung, 1927, proj. Ludwig Mies vn der Rohe. Interwencje w ltch 1932/33, 1968 i 1987 w udynkch Weissenhofsiedlung w Stuttgrcie z 1927 r. doprowdziły do zncznych strt pierwotnych powierzchni. Pod kierunkiem Helmut Reichwld w ltch możn yło zezpieczyć i częściowo odtworzyć cen- 25. Dnzl Thoms, Konservierung, Resturierung und Rekonstruktion von Architekturoerflächen m Meisterhus Muche / Schlemmer, [w:] Gessler (wyd.) 2003, s Dnzl 2003, s Dessu, Buhus, domy mistrzów, proj. Wlter Gropius, : ) dom mistrz Klee-Kndinsky, fsd, detl. Oryginlny mterił - kolorow powierzchni skłd się z lekko hydrulicznego tynku wpiennego, który zostł wygłdzony zprwą wpienną nłożoną techniką l fresco, prwdopodonie zrwioną dronym piskiem. Pojwi się pod uszkodzeniem niedwno położonej fry (2000), któr prwdopodonie zwier żywicę syntetyczną i iel tytnową (fot. Ivo Hmmer); ) Dom mistrz Muche Schlemmer, fsd odresturown w 2002 r. w wyniku dń konserwtorskich (fot. Ivo Hmmer 2006) 9. Dessu, Buhus, Msterhouses, Wlter Gropius, ; ) Msterhouse Klee-Kndinsky, fçde, detil. The originl mteril-colored surfce consists of slightly hydrulic lime plster tht hs een smoothed together with lime slurry pplied l fresco, proly pigmented with fine snd. It ppers under the dmge of the recent pint (2000), which proly contins synthetic resin nd titnium white; photo: Ivo Hmmer; ) Msterhouse Muche Schlemmer, the fçde restored 2002 following conservtion-science study (photo: Ivo Hmmer 2006) 49

8 10. Stuttgrt, Weissenhofsiedlung, dom liźniczy, proj. Le Corusier i Perre Jenneret, 1927: ) próki oryginlnego tynku elewcyjnego przechowywne w Urzędzie ds. Dziedzictw Bdenii-Wirtemergii. Oryginlny tynk zostł zity w 1984 roku, kiedy elewcje yły odnwine i ocieplne (zdjęcie: HAWK / Hitzler 2004); ) ksonometri zprojektown przez Alfred Roth ze schemtem kolorystycznym elewcji wg Le Corusier; Reichwld 2008, s Stuttgrt, Weissenhofsiedlung, twin house, Le Corusier nd Perre Jenneret, 1927, ) smples of the originl fcde plster re kept in the Bden Würtemerg Heritge Office. The originl plster ws chipped off in 1984 when the fcdes were renovted nd thermlly insulted (photo: HAWK / Hitzler 2004); ) xonometry designed y Alfred Roth with colorscheme of the fcde included y Le Corusier; Reichwld 2008, p. 59, fig. 1 ne oryginlne powierzchnie n elewcjch podwójnego domu Le Corusier-Pierre Jenneret. Bdnie konserwtorskie dostrczyło dowodów, że oryginlny schemt kolorów ksonometrycznych zostł rzeczywiście wdrożony. Jednk ze względu n wcześniejsze strty w ltch , powierzchnie ścin możn yło prezentowć w formie podonej do oryginłu tylko przy użyciu fry siliktowej 27 (il. 10). c) Will Tugendhtów, Brno / Czechy ( ). Will Tugendhtów, zprojektown przez Ludwig Mies vn der Rohe i Lilly Reich, zostł wpisn n listę Świtowego Dziedzictw UNESCO w 2001 roku. Dzięki prywtnemu sponsorowi możliwe yło przeprowdzenie w 2003 roku plnownego od 15 lt dni konserwtorskiego. Njpierw oejrzłem tynk elewcyjny wrz z moimi studentmi z Hochschule für Angewndte Wissenschft und Kunst (HAWK) w Hildesheim orz z Thomsem Dnzl, który ył zngżowny jko wykłdowc. Okzło się, że przetrty tynk wpienno-cementowy zostł pomlowny cienką wrstwą wpn zrwionego miejscowym dronym piskiem, pochodzącym njprwdopodoniej z piskowni Brtčice, n południe od Brn. Zirn pisku o różnym zrwieniu ndły powierzchni jky impresjonistyczny efekt kolorystyczny z jsnym, żółtwym odcieniem ogólnym 28 (il. 11). 27. Reichwld 2008, s Hmmer Ivo, The Project of Conservtion/Restortion Reserch t Tugendht House Mterils nd Surfces of the Rendered Fcdes, Interior Wlls nd Pinted Wood, [w:] Cern / Hmmer (wyd.) 2008, s ; d) Wczesne prce Ludwig Mies vn der Rohe. W roku 2004, rzem z moimi studentmi strliśmy się dokonć podsumowni możliwości projektowych powierzchni elewcji we wczesnych prcch Mies vn der Rohe 29. Wstępne dni domu Riehl w Poczdmskim Neuelserg (1907/08), dokonne przez Pństwowy Urząd ds. Dziedzictw w ltch , ujwniły, że historyczny tynk pozostł w dużej mierze zchowny. Zwier on pył ceglny i jest porowty, le trwły. Powierzchni jest przetrt i pokryt rązowożółtym wpnem. Njprwdopodoniej mleko wpienne yło zrwione dronym piskiem i pyłem ceglnym. Kolor zostł zrekonstruowny w 2000 roku przy użyciu technologii wpiennej 30. Próki tynku elewcyjnego z domu Eichstädt w Berlinie (dtowne n 1923 r.) wykzły, że tynk, który zwierł pył ceglny, podonie jk w domu Riehl, zostł przetrty i wygłdzony w luźny sposó. Powierzchni jest pomlown cienką wrstwą wpn, zrwionego piskiem (i może zo. tkże, m.in. prce nstępujcych Autorów: Josef Jneček, Ttjn Byerová i Mrtin Griesser Stermschegg, Ing Blohm / Vness Kspr / Kirsten Luterwld / Silke Trochim / Nicole Thörner, Krol Byer / Zdeněk Štffen / Jiří Novotný / Rent Tišlová, Mrek Tichý i Miln Rk w tej smej pulikcji; Hmmer 2014, s Budynki Mies vn der Rohe z czsów jego poytu w Berlinie, domy Riehl (1907/1910), Perls (1911), Werner (1913), Urig (1915), Mosler (1924), Eichstädt (1921/22), kmienice przy Afriknische Strße (1926), dom Lehmkego (1932), uczniowie: Stefnie Dnnenfeldt, Vness Knppe, Ntlie Schck; Hmmer 2014 (op. cit., przypis 20), s. 252 i nst. 30. Zo. prce Jörg Limerg, Heiko Folkerts i Dorothei Fischer-Leonhrdt [w:] Crmer / Sck 2004, s

9 odroiną ceglnego pyłu). Fsd domu Moslerów w Poczdmie-Neuelsergu ( ) skłd się z cegieł z elementmi trwertynu. Spoiny pozornie niemlownej ceglnej ściny są misternie położone i ozdoione wygłdzoną, jsnożółto-szrą zprwą wpienno-cementową 31 (il. 12). e) Bdni uzupełnijące: tereny trgowe w Brnie. Firm udowln Moritz i Arthur Eisler z Brn zrelizowł udowę willi Tugendhtów. Podczs dń konserwtorskich willi przeprowdziliśmy uzupełnijące dni niektórych udynków w Brnie. Chcieliśmy zdoyć wiedzę o trdycji rzemieślniczej w tym mieście. N terench trgowych zchowły się niektóre udynki ze słynnej wystwy czechosłowckiej z 1928 roku; są one ndl w użyciu (il. 13,14). Jednym z dnych przez ns oiektów ył kwirni i kinotetr Emil Krlík. Udło nm się udowodnić, że pierwotnym tynkiem elewcji ył przetrty nturlny tynk wpienny z dużą ilością miki, czyli gotowy tynk BŘÍZOLIT 32. Dolne prtie ścin (ddo) i innych elementów pomocniczych zostły pokryte tynkiem ze sztucznego kmieni, którego powierzchnię strnnie wyrzeźił kmienirz. Ściny sąsiedniego pwilonu Pvl Jnák z Prskiej Szkoły Artystycznej w Prdze pokryto strtym tynkiem wpienno-cementowym i cienko pomlowno wpnem rwionym dronym piskiem, w stylu rdzo podonym do tego z willi Tugendhtów dw lt później! 33 c 11. Brno, Will Tugendhtów, proj. Ludwig Mies vn der Rohe i Lilly Reich, , trs n njwyższym piętrze ściny północno-wschodniej (fot. szer. ok. 13 cm) - tynk, w trkcie dń pilotżowych; wrstwy ieleni dodne później są usuwne wrstw po wrstwie z pomocą pneumtycznego mikrodłut: (od lewej do prwej) ) oryginln wrstw poieleni zrwion dronym żółtwym piskiem; ) dwie żółtwe wrstwy poielni silnie zwietrzłe przez znieczyszczenie powietrz (między rokiem); c) fr z 1985 roku zwierjąc cement i żywicę syntetyczną (fot. Ivo Hmmer 2011) 11. Brno, Tugendht House, Ludwig Mies vn der Rohe und Lilly Reich, , top floor terrce, north-estwll (photo c. 13 cm width), plstering, during pilot study; whitewsh lyers dded lter re removed lyer y lyer with pneumtic micro chisel: (from left to right) ) originl whitewsh pigmented with yellowish fine snd, ) two yellowish whitewsh lyers hevily wethered y ir pollution (etween 1945 nd 1965), c) pint from 1985 contining cement nd synthetic resin (photo Ivo Hmmer 2011) 31. Zocz prce Mrtin Gier i Cludii Mohn, Michel Zjonz i Rlf Dorn, Christoph Merzenich, [w:] Crmer / Sck 2004, s Zo. przypis Hmmer Ivo, Buildings on the Fir Grounds of Brno (1928) designed y Emil Králìk nd Pvel Jnák. Investigtion of the Mterility of Modern Movement Buildings, [w:] Cern / Hmmer (wyd.) 2008, s f) Dessu / Niemcy, Buhus, udynek Studio, 1926, proj. Wlter Gropius. Tynk elewcyjny prcowni Buhusu w Dessu utorstw Wlter Gropius (1926) pokryty jest, jk wykzły moje dni, nieco hydruliczną zprwą wpienną; ez czekni n jej wyschnięcie nniesiono wrstwę wpn zrwioną dronozirnistym piskiem. Wpno zo- 12. Poczdm-Belserg, Dom Mosler, proj. Ludwig Mies vn der Rohe, 1924; ) gzyms okpowy i ościeżnice okienne wykonne są z trwertynu; ) cegły są położone w spoinie flmndzkiej, łączeni wykonne z żółtwoszrej zprwy są przycięte precyzyjnie do poziomu cegieł (fot. Ivo Hmmer 2005) 12. Potsdm-Belserg, Mosler House, Ludwig Mies vn der Rohe, 1924; ) the eves cornice nd the window revels re mde of trvertine stone; ) the ricks re lid in Flemish ond, the joins consisting of yellowish grey mortr re cut precicely rcording to the level of the ricks; (photo Ivo Hmmer 2005) 51

10 13. Brno, tereny trgowe, Cfe -Kino, proj. Emil Králìk, 1928, dwniej otwrt loggi ściny południowo-wschodniej; oryginlny porysowny tynk typu BŘIZOLIT (fot. Ivo Hmmer 2005) 13. Brno, fir grounds, Cfe -Kino, Emil Králìk, 1928, former open loggi, south-est-wll; originl scrtched BŘIZOLIT plster (photo Ivo Hmmer 2005) stło lekko wygłdzone kielnią, co spowodowło połączenie (jk we fresku) między tynkiem zprwą wpienną. Ogólny kolor odpowid zstosownemu piskowi, dzięki czemu jest lekko żółtwy 34 (ii. 15). g) Wiedeń / Austri, will Beer, 1930, rch. Josef Frnk we współprcy z Oskrem Wlchem. W willi Beer, położonej w Wiedniu-Hietzing, któr jest głównym dziełem Josef Frnk z 1930 roku, znleźliśmy tynk elewcyjny, który jest mniej więcej identyczny z oryginlnym tynkiem elewcyjnym willi Tugendhtów. Jednk w domu Beer wpno zrwione piskiem yło nkłdne nieco gruiej. N zdjęciu elewcj wygląd olśniewjąco iło 35 (il. 16). h) Pryż / Frncj, Mison L Roche / Jenneret, , proj. Le Corusier i Pierre Jenneret. Powierzchni fsdy podwójnego domu L Roche / Jenneret, zprojektownego przez 34. Tropeno Ruggero, Structure, Mteril nd Colour: the Buhus in Dessu nd the Budge Nursing Home in Frnkfurt m Min, [w:] Cern / Hmmer (wyd.) 2008, s ; Hmmer Ivo, Dessu, Buhusgeäude, Fssde Prellerhus, Putz / Anstrich, zświdcz. eksperckie z 4 mrc, 2000 (niepulikowne). 35. Hmmer Brno, tereny trgowe, pwilon Szkoły Sztuki Przemysłowej w Prdze, proj. Pvel Jnák, 1928: filry skłdjące się z cegły w ukłdzie modułowym - dw dłuższe oki + ściągcz i trzy młe oki + dw ściągcze; poziome teowniki pomlowne n szro; ściny i stref impostów filrów zostł zkcentown żółtwoiłym wpnem n strtym rązowożółtym tynku zrwionym dronym piskiem (rdzo podon do elewcji Domu Tugendhtów) (fot. dzięki uprzejmości Ntionl Technicl Museum w Prdze, 1928) 14. Brno, fir grounds, pvilion of the Industril Art School Prgue, Pvel Jnák, 1928; pillrs consisting of visile rick displyed in module system: two long sides + perpend nd three smll sides + two perpends; horizontl T-rs pinted gry; the wlls nd the impost zone of the pillrs re ccented with yellowish-white whitewsh on grted rownish-yellow plster, tht is pigmented with fine snd, very similr to the fcde of the Tugendht House (photo: courtesy NTM Prgue, 1928) 52

11 15. Dessu, Buhus, Dom-studio, fsd wschodni: ) detl (czyszczony) Oryginln wygłdzon powierzchni z zprwy wpiennej z nturlnymi pęknięcimi skurczowymi. Powierzchni jest zgęszczn dzięki zstosowniu i wygłdzeniu zwiesiny wpiennej położonej metodą l fresco. Żółty przemyty pisek użyty jko kruszywo w zwiesinie tworzy ogólnie żółtwy odcień i dje nieco zirnistą powierzchnię (fot. Ivo Hmmer 2000); ) prók tynku z cementem typu ddo (wodoodporny). Chropowt, rązowwo-piskow zprw o szrym odcieniu leży n wygłdzonej zprwie wpiennej, któr jest wyrźnie zestrzł (fot. Ivo Hmmer 2000) 15. Dessu, Buhus, Studio house, est fçde; ) detil (clening proe) Originl smoothed surfce of lime mortr with nturl shrinking crcks. The surfce is condensed due to the lime slurry pplied nd smoothed l fresco. The yellow wshed snd used s ggregte of the slurry cretes n overll yellowish hue nd somewht griny surfce. Photo Ivo Hmmer 2000; ) smple of the ddo plster. The rough, rownish-snd-colored mortr with thin, gry coloring lies on smoothed lime slurry tht is clerly ptinted (photo Ivo Hmmer 2000) Le Corusier i Pierre Jenneret w 1923 roku, skłd się z wygłdzonego nturlnego tynku z żółtwego (wpiennego?) pisku, wpn i prwdopodonie iłego cementu; powierzchni tynku jest ciemniejsz niż wynikłoy to ze skłdu, prwdopodonie z powodu zsirczeni i spiekni 36 (il. 17). Podsumownie Przełomow pulikcj Hitchcock-Johnson z wystwy 1932 roku jest znkomitym źródłem informcji o mteriłch powierzchni dzieł współczesnej rchitektury i wrto o tym przypomnieć. Późniejsze dni nie dorównują niezwykłej wrżliwości utorów n mteriły i ich efekt powierzchniowy. Świdomość znczeni mteriłów i ich wyglądu znikł. Zmist tego, stereotypow ide iłych sześcinów (white cues) zjęł miejsce dni wyglądu eto- 36. Bdni konserwtorki zytków Ariel Bertrnd z okzji kmpnii resturtorskiej w 2008; zo.: Hmmer 2018, s Jestem rdzo wdzięczny Ariel Bertrnd z jej informcje. nu, który pochodzi z trdycji rzemieślniczej. Czrnoił fotogrfi odgryw istotną rolę w rozwoju tego sposou myśleni. Po drugiej wojnie świtowej trdycj rzemieślnicz ył wciąż żyw w wielu krjch świt, co mogliśmy dostrzec m.in. w zchwycjących rekonstrukcjch historycznych mist w Polsce. Wrz z wprowdzniem nowoczesnych mteriłów zstępczych od lt sześćdziesiątych XX wieku nie tylko zmierł trdycj rękodzieł, le tkże zpnowły stereotypowe idee dotyczące mteriłów i estetyki. Historyczne fsdy zniknęły pod nieskzitelnymi frmi z żywicy syntetycznej o jskrwych kolorch. Mogliyśmy nzwć to prwem tytnowej ieli, nwiązując do L Loi de Ripolin Le Corusier 37. Brk świdomości znczeni utentycznych mteriłów w utrzymniu zytków rchitektury w ogóle, więc tkże we współczesnej rchitekturze, doprow- 37. Tsiomis

12 16. Wiedeń-Hietzing, Will Beer, proj. Josef Frnk i Oskr Wlch, 1930: ) widok od strony północno-zchodniej. N elewcji północnej widoczne są śldy grnic rusztowni; zwrócić nleży również uwgę n rysunek cieni drzew n elewcji zchodniej (fot. MAK, Moderne Buformen 31, 1932, s. 90, fot. Julius Scher, Wiedeń); ) trs n dchu, strop wnęki do kąpieli słonecznych, oryginlny tynk elewcji o powierzchni strtej i ielonej, zrwiony piskiem, rdzo zliżony do powierzchni Willi Tugendhtów (fot. Ivo Hmmer / HABEAS 2017) 16. Vienn-Hietzing, Vill Beer, Josef Frnk nd Oskr Wlch, 1930, ) north-west view. The trces of the scffolding oundries cn e seen on the north fçde; Note lso the shdow drwing of the tree on the west fcde (photo: MAK, Moderne Buformen 31, 1932, p. 90 (photo: Julius Scher, Wien), ) roof terrce, ceiling of the sun-th niche, originl fcde plster with grted surfce nd whitewsh, pigmented with snd, very similr to the surfce of the Tugendht house (photo: Ivo Hmmer / HABEAS 2017) dził do wielkich strt i tkich rekonstrukcji powierzchni, które odpowidją stereotypowej idei white cues, nie pierwotnej mterilności. W ciągu osttnich 20 lt dni konserwtorskie i odpowidjące im środki konserwtorskie doprowdziły do nowych odkryć w oprciu o dowody z dń mteriłowych, które zmieniją nsz orz powierzchni rchitektonicznych oiektów modernizmu. Decydującym czynnikiem ył współprc konserwtorów zytków, rchitektów, nukowców i resturtorów zytków. 17. Pryż, Misons L Roche Jenneret, dom liźniczy, fsd, Le Corusier i Pierre Jenneret, ; dnie strtygrficzne powierzchni elewcji dokonne przez konserwtorkę zytków Ariel Bertrnd w 2008 r. Główn elewcj skłd się z wygłdzonego nturlnego tynku z żółtwego wpieni, wpn i (prwdopodonie) iłego cementu. Z uszkodzeń w tynku widć że powierzchni jest ciemniejsz niż skłd zprwy, prwdopodonie spowodowne skorupą gipsu powstłą w wyniku znieczyszczeni powietrz i spiekni wpieni. Późniejsze jskrwoiłe fry, zwierjące iel tytnową i żywicę krylową, odpowidją pnującym wówczs idełom nieskzitelnie iłych sześcinów (1970) (fot. dzięki uprzejmości Ariel Bertrnd) 17. Pris, Misons L Roche Jenneret, doule house, fçde, Le Corusier nd Pierre Jenneret, ; strtigrphic exmintion of the fcde surfce y the conservtor-restorer Ariel Bertrnd The min fcde consists of smoothed nturl plster of yellowish limestone-snd, lime nd (proly) some white cement. From the dmges of the plster it cn e seen tht the surfce is drker thn the mortr mtrix, proly cused y gypsum crust creted y ir pollution, nd sintering of the lime. The lter grish white pints, contining titnium white nd crylic resin, correspond to the then ruling stereotypicl ides of white, stinless cues (1970) (photos: courtesy of Ariel Bertrnd) Resturtorzy znleźli nie tylko rdzo zróżnicowne koncepcje polichromii. Zwykłe iłe powłoki również wykzywły odcień odpowidjący powszechnie używnym mteriłom, minowicie tkim jk wpno i - ze względów technicznych - tkże loklny pisek. Jsne kolory elewcji Tel Awiwu, Biłego Mist i Biłej Gdyni yły iłwe, kremowo-iłe. Trdycj rzemieślnicz i mteriły powierzchni z nią związnych ndły funkcjonlistycznym udynkom łgodność, piękno, które jest szczególnie uwypuklone przez pozwioną ozdó rcjonlność język formlnego. n 54

13 Biliogrfi Černá Ivet, Hmmer Ivo (red.), Mterility. Mterility (Sorni k pr ispe vku mezinárodni ho symposi o ochrne pmátek moderni rchitektury / Akten des interntionlen Symposiums zur Erhltung der Architektur des Neuen Buens. Brno - Brünn, , Brno-Hildesheim: Muzeum Me st Brn,Hornemnn Institut of HAWK w Hildesheim (wyd.), 2008 Dnzl Thoms, Rekonstruktion versus Konservierung? Zum resturtorischen Umgng mit historischen Putzen und Frnstrichen n den Buhusuten in Dessu, Denkmlpflege in Schsen-Anhlt, t. 7/1, 1999, ss Dnzl Thoms, Die mteriltechnischen Grundlgen der Architekturfrigkeit n den Buhusuten in Dessu und ihre Folgen für die resturtorische Prxis, Denkmlpflege in Schsen-Anhlt, t. 9/1-2, 2001, s Dnzl Thoms, Kunstputz (Edelputz) Kunststein (Betonwerkstein) Kunststeinputz (Steinputz) [w:] Die Bedeutung und Erhltungsprolemtik mterilfriger Gestltungen n Putzfssden des 19. und 20. Jhrhunderts, Pursche (wyd.) 2003, s Crmer Johnnes, Sck Dorothe e, Mies vn der Rohe. Frühe Buten. Proleme der Erhltung. Proleme der Bewertung, Peterserg 2004 Geessler August (red.), Gropius. Meisterhus Muche / Schlemmer. Die Geschichte einer Instndsetzung, Stuttgrt-Zürich 2003 Götz Mrko, Hmmer Ivo, Erhltung, Konservierung und Reprtur von Betonwerkstein, Steinputz und Edelputz m Beispiel der Fssdenoerflächen der Lessing-Loge in Peine von 1926, [w:] Doose Michel (red.), Denk-ml n Beton! Mteril, Technologie, Denkmlpflege, Resturierung, Berichte zur Forschung und Prxis der Denkmlpflege in Deutschlnd, 16, Peterserg-Imhof 2008, s Hmmer Ivo, Historische Verputze. Befunde und Erhltung, Resturtorenlätter, Bnd 4, Wien 1980, ss Hmmer Ivo, Proleme der Erhltung verputzter historischer Architektur, [w:] Biscontin Guido (red.), L intonco: stori, cultur e tecnologi, tti del convegno di studi (Bressnone, Juni 1985), Pdov 1985, s Hmmer Ivo, Conservtion of historicl renderings nd coopertion with rtisns. Two pilot projects in the Wchu / Austri, [w:] Biscontin Guido (red.), Superfici dell rchitettur. Le Finiture, tti del convegno di studi, Bressnone, VI.1990, Hmmer Ivo, Die mlträtierte Hut. Anmerkungen zum Umgng mit verputzter historischer Architekturoerfläche, Beiträge zur Erhltung von Kunstwerken, 7, Berlin: Resturtoren Fchvernd RFV, Hochschule für Bildende Künste Dresden, Resturtorenvernd Schsen (wyd.),1997, s Hmmer Ivo, Zur Nchhltigkeit minerlischer Beschichtung von Architekturoerfläche. Erfhrungen mit Kliwssergls und Klk in O sterreich, [w:] Minerlfren. Beiträge zur Geschichte und Resturierung von Fssdenmlereien und Anstrichen, Zürich: Institut für Denkmlpflege n der ETH (wyd.),1998, s Hmmer Ivo, Klk in Wien. Zur Erhltung der Mterilität ei der Reprtur historischer Architekturoerflächen, Resturo. Zeitschrift für Kunsttechniken, Resturierung und Museumsfrgen, 6, 2002, s Hmmer Ivo, Bedeutung historischer Fssdenputze und denkmlpflegerische Konsequenzen. Zur Erhltung der Mterilität von Architekturoerfläche (mit Biliogrphie und Liste von Konservierungsreiten), [w:] Pursche (wyd.) 2003, s Hmmer Ivo, Lime Cnnot e Sustituted! Remrks on the History of the Methods nd Mterils of Pinting nd Repiring Historicl Architecturl Surfces, [w:] K. Guttmeyer (red.), Colour on historicl fçdes from the Middle Ages to modern times: History, Reserch nd Conservtion issues, (Wrszw, Zmek Królewski, wrzesień 2010), Wrszw 2010, s (ngielski i polski) Hmmer Ivo, The mteril is polychrome! From interdisciplinry study to prcticl conservtion nd restortion: the wll surfces of the Tugendht House s n exmple, [w:] Gicint Jen (red.), L conservzione delle policromie nell rchitettur del XX secolo / Conservtion of Colour in 20th Century Architecture, Lugno 2012, s Hmmer Ivo, Mterility. Geschichte des Huses Tugendht Untersuchungen und Resturierung, [w:] Dniel Hmmer-Tugendht, Ivo Hmmer, Wolf Tegethoff, Hus Tugendht. Ludwig Mies vn der Rohe, Bsel-Berlin-München-Boston 2014, s Hmmer Ivo, Modern Movement Mterility. Remrks to Mening nd Methods of Preservtion, [w:] Preservtion of Monuments nd Culture of Rememrnce, using the exmple of Luwig Mies vn der Rohe, Heerlen: Schunck Heerlen (wyd.) 1916, s Hmmer Ivo, Weiß, lles weiß? Josef Frnks Hus Beer (1930) in Wien und seine Mterilität im Kontext des Diskurses üer die weißen Kuen, VDR Beiträge zur Erhltung von Kunst- und Kulturgut, 2, 2018, s (poprwion wersj ngielsk w Built Heritge, t. 4, 2 (2020) (wersj drukown i online: Hmmer Ivo, Mterilität und Konservierungswissenschft. Anmerkungen zu einem kulturwissenschftlichen Prolem / Mterility nd Conservtion- Science. Notes on culture studies prolem,[w:] im_mteril_ität / im_mteril_ity, Resturtorenlätter / Ppers in Conservtion, vol. 36, 2019, s Hirsch Roert, Exterior Plsterwork in Gdyni s Modernist Architecture nd its Preservtion, [w:] Mri Jolnt Sołtysik, Roert Hirsch (red.), 20th Century Architecture until the 1960s nd its Preservtion. Modernism in Europe. Modernism in Gdyni, Gdyni 2015, s Hitchcock Henry-Russel Jr., Johnson, Philip, The Interntionl Style: Architecture since 1922, Nowy Jork 1932 Koler Friedrich, Koller Mnfred, Frigkeit der Architektur, [w:] Rellexikon zur Deutschen Kunstgeschichte, Bd. VII (Lieferung 1974/75), s Koller Mnfred., Plster nd colour in Austro-Itlin rchitecture round 1670, [w:] ICOM CC, Triennil Meeting Mdrid 1972 Ksndr Krel (red.), Vill Müller, Prgue 2000 Meurs Pul, von Thoor Mrie Therèse (red.), Sntorium Zonnestrl. History nd Restortion of Modern Monument, Amsterdm 2010 Pursche Jürgen, Mittellterliche Putze Bemerkungen zu Befunden in Regensurg, [w:] Petzet Michel (red.), Frige Architektur. Regenurger Häuser Buforschung und Dokumenttion, Areitshefte des Byerischen Lndesmts für Denkmlpflege, Bd. 21, München 1984, s Pursche Jürgen, Historische Putze. Befunde in Byern. Zu ihrer Typologie, Technologie, Konservierung und Dokumenttion, Zeitschrift für Kunsttechnologie und Konservierung, 2, 1988, z.1, s Pursche Jürgen (red.), Historische Architekturoerflächen Klk - Putz - Fre / Historicl Architecturl Surfces Lime - Plster Colour, ICOMOS Journls of the Germn Ntionl Committee, XXXIX, München 2003 (Interntionl Conference of the Germn Ntionl Committee of ICOMOS nd the Bvrin Stte Deprtment of Historicl Monuments München, Novemer 2002) Reichwld Helmut F., Surfces nd Colour Tretment of the Interior nd Exterior of the Doule House y Le Corusier nd Pierre Jenneret, [w:] Černá Ivet, Hmmer Ivo (red.), Mterility. Mterility (Sorni k pr ispe vku mezinárodni ho symposi o ochrne pmátek moderni rchitektury / Akten des interntionlen Symposiums zur Erhltung der Architektur des Neuen Buen (Brno - Brünn, ), Brno-Hildesheim: Muzeum Me st Brn,Hornemnn Institut of HAWK w Hildesheim, 2008, s Riley Terence, Bergdoll Berry, Mies in Berlin. Ludwig Mies vn der Rohe. Die Berliner Jhre , Monchium-Londyn-Nowy Jork 2001 Tsiomis Ynnis, Le Corusier. L Art de cortif d ujourd hui et l loi du ripolin [w:] Myrim Bouchrenc, Clude Leroy (red.), L nne e L esprit d une e poque, Pris: Presses universitires de Pris Nnterre, 2012, s Surfcing mterils mtter! Fcde finishes of outstnding modernist rchitecture in the 1920s nd 1930s in Europe. Hitchcock-Johnson nd Recent Studies Summry Hitchcock-Johnson s lndmrk exhiition 1932 puliction is remrkle source for deling with the mterils of the surfces of modern rchitecture, nd it is worth reclling it. The uthors remrkle sensitivity to mterils nd their surfce effect cn hrdly e found in lter reserch. The wreness of the importnce of the mterils nd their ppernce hs rther disppered. Rther, the stereotypicl ide of the White Cues hs tken the plce of the exmintion of the mteril se of ppernce, which is fed from the crft trdition. The lck nd white photogrphy plys n es- 55