Recenzja. rozprawy doktorskiej mgr inż. Wojciecha Zalewskiego pt.

Transkrypt

1 Warszawa, 1 października 2015 r. dr hab. inż. Adam Sadowski prof. nadzw. WAT Zakład Logistyki Przedsiębiorstw Wojskowa Akademia Techniczna Recenzja rozprawy doktorskiej mgr inż. Wojciecha Zalewskiego pt. Rachunek kosztów działań w zarządzaniu przedsiębiorstwami transportu drogowego" napisanej pod kierunkiem naukowym prof. dr hab. Magdaleny Osińskiej i dr. inż. Marcina Zawady (promotor pomocniczy) 1. Wybór i ranga problematyki badawczej Zarządzanie łańcuchami dostaw stanowi współcześnie jeden z najdynamiczniej rozwijających się obszarów badawczych w naukach o zarządzaniu. Naturalna ewolucja teorii logistyki, w której ważne rolę odegrało zarządzanie logistyczne doprowadziła w konsekwencji do krystalizacji ram teoretycznych zarządzania łańcuchami dostaw. Istniejący bogaty dorobek logistyki i zarządzania logistycznego w postaci zasad i koncepcji logistycznych oraz instrumentów w realiach gospodarki sieciowej został w znacznym stopniu dostosowany do aktualnych problemów występujących w sferze realnej. Należy zgodzić się, że w zakresie teorii nauk o zarządzaniu współcześnie panuje duża dynamika zgłaszania nowych propozycji, porzucanie jednych koncepcji czy metod na rzecz innych. W takiej sytuacji trudno jest podejmować próby scalania dotychczasowego dorobku naukowego w zakresie zarządzania, zaś postulowanie sformułowania-jednej podstawowej teorii zarządzania świadczy o niezrozumieniu istoty nauki (S. Sudoł, Konferencja Naukowa Logistyka 2015). Efektywność zarządzania łańcuchami dostaw i jej pomiar stanowi jedno z najbardziej wymagających pól badawczych zarówno w ujęciu teoretycznym - przyjętej metodyki pomiaru jak i praktycznym, odnoszącym się do możliwości uchwycenia realnych zachowań łańcucha dostaw. Występujące w łańcuchach dostaw zjawiska zniekształcające rzeczywiste zachowanie systemu, jak efekt Forrestera stanowią od wielu lat wyzwania i jednocześnie ograniczenia dla konstrukcji i doskonalenia systemu mierników logistycznych. Systematyczny wzrost konkurencji na rynku usług logistycznych spowodował znaczący spadek marży osiąganej na operacjach logistycznych. Wskazany

2 trend dotyczy zwłaszcza przewozów krajowych, w mniejszym stopniu międzynarodowych, co jest zauważalne w zmianach strategii biznesowej przedsiębiorstw logistycznych i transportowych. Kluczową kwestią jest zatem możliwość kompleksowego i precyzyjnego określenia efektywności kosztowej realizowanych procesów i operacji logistycznych przy zastosowaniu rachunku kosztow. Tematyka recenzowanej rozprawy doktorskiej dotyka zagadnienia o dużym znaczeniu dla praktyki gospodarczej, w mniejszym stopniu z uwagi na istniejący dorobek naukowy rozwoju teori, zarządzania. Rachunek kosztów działań stanowił już wcześniej wielokrotnie przedmiot opracowań naukowych i prac awansowych w kraju i za granicą. Obejmowały one takie kwestie, jak koncepcja i metodologia wdrażania rachunku kosztów działań oraz jej modyfikacje, wielowymiarowa i wieloaspektowa analiza rachunku kosztów działań oraz zastosowania rachunku kosztów działań w przedsiębiorstwach różnego typu. Pewnym novum jest zwrócenie uwagi na przedsiębiorstwa transportu drogowego jako obiekty badań, w których implementacja rachunku kosztów działań pozwala na uzyskanie wymiernych efektów ekonomiczno-organizacyjnych. Podjęta w dysertacji problematyka rachunku kosztów działań z perspektywy procesów zarządczych w przedsiębiorstwach transportu drogowego stanowi interesujące studium teoretycznoempiryczne, które zasługuje na bliższe rozpoznanie w warstwie teoretycznej a zwłaszcza badawczej. Należy zatem podkreślić, że znaczenie zawartych w rozprawie rozważań jak i przeprowadzonych badań odpowiada randze pracy doktorskiej zgodnie z przyjętymi w Ustawie wymaganiami. 2. Ocena konstrukcji rozprawy i zastosowanych metod badawczych Recenzowana praca obejmuje łącznie 298 stron, w tym 39 rysunków, 46 tabel oraz 2 załączniki. Na jej strukturę składa się wprowadzenie, pięć rozdziałów merytorycznych i zakończenie. Uzasadnieniem do podjęcia badań, wskazanym przez Doktoranta (s. 8-9) jest mała liczba opracowań z obszaru zarządzania kosztami i rachunkowości zarządczej poświęconych zastosowaniu metodyki rachunku kosztów działań w przedsiębiorstwach transportowych. Natomiast podane poniżej powody dla których prowadzenie badań jest istotne (s.9), jak duża podaż usług transportowych i konkurencja, zrównoważona polityka transportowa UE czy wpływ zmian kursów walut na ceny usług i rentowność są zbyt ogólne i nie dotyczą ściśle istoty tematu rozprawy. Zasadniczym celem recenzowanej rozprawy jest konstrukcja autorskiego modelu rachunku kosztów działań (ABC) w zastosowaniu do przedsiębiorstw transportu drogowego w kontekście rozwiązywania problemów zarządczych, a także uzasadnienie możliwości implementacji tego modelu za pomocą systemu informatycznego. Autor wykorzystał bogatą literaturę przedmiotu (ponad 200 pozycji) w dużej części obcojęzyczną, odnoszącą się przede wszystkim do badań teoretyczno-empirycznych nad rachunkiem kosztów działań, które zostały opublikowane w periodykach i monografiach, co dowodzi solidnych studiów

3 literaturowych i empirycznych. Rezultaty tych studiów pozwoliły Autorowi na sformułowanie i weryfikację dwóch hipotez głównych oraz trzech hipotez szczegółowych. Hipotezy główne przyjęły postać następujących stwierdzeń: Wykorzystanie koncepcji kosztów działań ABC oraz systematyczna ich rejestracja za pomocą systemu informatycznego umożliwia systemową redukcję kosztów w przedsiębiorstwie transportu drogowego w porównaniu z analizą kosztów w ujęciu tradycyjnym,. Stosowanie zaproponowanego modelu rachunku kosztów działań pozwala na wczesne wykrywanie zagrożeń wynikających z wewnętrznych i zewnętrznych uwarunkowań wykonywania transportu drogowego i wspomaga zarządzanie przedsiębiorstwami transportu drogowego, które w jednoznaczny sposób nakreśliły ogólny zakres problemów badawczych oraz strukturę dysertacji, czyniąc ją przejrzystą i podporządkowaną przyjętemu celowi. W badaniach empirycznych wykorzystano proste metody badawcze, jak krytyczna analiza literatury z obszaru zarządzania łańcuchami dostaw, rachunkowości zarządczej, transportu, metoda ankietowa, wywiad ekspercki oraz metoda wielokrotnego studium przypadku, które posłużyły do weryfikacji przyjętych hipotez głównych oraz szczegółowych. 3. Ocena merytoryczna Rozdział pierwszy pt. Determinanty zarządzania przedsiębiorstwem transportu drogowego w Polsce ma charakter wprowadzający do zasadniczych rozważań Doktoranta. Zawiera on rozwazama teoretyczne skupione w głównych obszarach: transport i jego uwarunkowania w świetle istniejących dokumentów strategicznych UE, problemy zarządczo-decyzyjne w transporcie drogowym oraz zarządzanie kosztami w przedsiębiorstwach transportu drogowego. Krytycznie należy odnieść się zbyt rozbudowanej objętości rozdziału - 60 stron, co powoduje, że występuje w nim zbyt wiele niezwiązanych ze sobą bezpośrednio wątków, które są nadmiernie lub w niedostatecznym stopniu eksplorowane. Na stronach przedstawiono wykaz metod zarządzania (M. Hopeja i Z. Kral, 2011) z zamiarem rozpoznania, które z nich można zastosować w przedsiębiorstwach transportu drogowego. W lakonicznym komentarzu (s. 63) Autor dokonując syntezy wskazuje na controlling, outsourcing, zarządzanie relacjami z klientami oraz zarządzanie przez kompetencje, jako na te które mogą być zastosowane w przedsiębiorstwach transportu drogowego. Jednocześnie brak jest argumentacji w postaci publikowanych rezultatów badań obcych lub własnych w tym obszarze, co wskazuje na słabą podbudowę teoretyczną dla formułowanych przez Doktoranta stwierdzeń. Największe zastrzeżenie recenzenta budzi brak precyzji przy określeniu determinant zarządzania przedsiębiorstwami transportu drogowego. W pracy nie zostały one zebrane i poddane gruntownej

4 i hierarchizującej analizie, np. w postaci tabelarycznej. Należy natomiast pozytywnie ocenić dokonany przegląd literatury obcojęzycznej, analiz, strategicznych dokumentów źródłowych oraz opracowań statystycznych poświęconych trendom zachodzącym w obszarze transportu z uwzględnieniem transportu zrównoważonego. Drugi rozdział, zatytułowany Wybrane metody badania kosztów w przedsiębiorstwie przyczynia się w zdecydowanie większym stopniu do weryfikacji postawionych hipotez badawczych. Sekwencyjnie i w przejrzysty sposób przedstawiono w nim tradycyjny rachunek kosztów w ujęciu rodzajowym, istotę i założenia rachunku kosztów działań oraz klasyczny i wymiarowany czasowo rachunek kosztow działań TDABC (Time Driven Activity Based Costing). Wykorzystano w nim klasyczne i fundamentalne dla rozwoju rachunkowości zarządczej prace R. Kapłana, R. Coopera i S. Andersona, które zostały poddane wnikliwej i wyczerpującej analizie. Przeprowadzona w pkt (s. 110 i nast.) analiza porównawcza metod ABC i TDABC potwierdza częściowo hipotezę o możliwości zwiększenia reaktywności" rachunku kosztów zarówno na bodźce zewnętrzne jak i wewnętrzne, w przypadkach, w których jak słusznie stwierdza Autor można precyzyjnie określić wartość jednostkową czasu poświęconego poszczególnym działaniom..." (s. 110). Trzeci rozdział recenzowanej rozprawy, pt. Model rachunku kosztów działań w zastosowaniu do przedsiębiorstwa transportu drogowego" jest bardzo ważną częścią pracy, gdyż stanowi konceptualizację rachunku kosztów działań w postaci autorskiego modelu kosztów działań dla zadania transportowego (s. 120 i nast.). Postawienie tego problemu uznaję za bardzo ważną kwestię naukową, która była, co prawda podnoszona w literaturze przedmiotu, natomiast nie doczekała się modelowego ujęcia. Wartością dodaną w kontekście oceny efektywności i techniczno-ekonomicznej działalności transportowej jest zaproponowany zestaw wskaźników, wskazujący na możliwości dokonywania wielokryterialnej oceny działań oraz stanowiący podstawę do opracowania spójnej procedury analizy zadania transportowego. Istotnym mankamentem proponowanego rozwiązania jest fragmentaryczne i wybiórcze określenie obszaru analizy, co jest sprzeczne z ideą holistycznego spojrzenia na działania pod kątem eliminacji lub minimalizacji kosztów o niskiej lub zerowej wartości dodanej (s ). W rozdziale można odnaleźć pewne nieścisłości natury językowej. Autor pisze na przykład o cyt. szeroko aspektowej ocenie działań" s Wyjaśnienia wymaga również, zdaniem recenzenta, stwierdzenie Autora cyt. sposób zarządzania działami ABM..." które nie znalazło rozwinięcia w dalszej części rozprawy. Rozdział czwarty na temat: Systemy informatyczne wspomagające stosowanie metody ABC w przedsiębiorstwie transportu drogowego traktuje o dwóch bardzo ważnych problemach architekturze i wdrażaniu systemów informatycznych w transporcie drogowym z uwzględnieniem

5 wpływu, jaki wywiera implementacja metody ABC na modelowanie struktury systemów. Przedstawione rozważania na temat problemów wdrożeniowych systemów informatycznych w przedsiębiorstwach transportowych cechuje kompleksowość i dojrzałość badawcza świadcząca 0 bardzo dobrej znajomości Doktoranta problemów, które można napotkać w rzeczywistości gospodarczej. Znajduje to potwierdzenie w eksplanacji systemów zintegrowanych i pojedynczych aplikacji pod kątem ich wykorzystania dla celów podejmowania decyzji zarządczych. Trudno me zgodzić się ze stwierdzeniem, że coraz częściej także do wspomagania decyzji zarządczych wykorzystuje się aplikacje informatyczne o charakterze inteligentnym..., które oprócz typowych metod matematycznych czy ekonometrycznych w swojej konstrukcji informatycznej wykorzystują generatory sztucznej inteligencji, takie ja k algorytmy genetyczne, algorytm y ewolucyjne czy systemy rozmyte (s. 186). Ostatni piąty rozdział rozprawy pt. Ocena zastosowania rachunku kosztów działań w przedsiębiorstwach transportu drogowego stanowi kompleksową egzemplifikację wcześniejszych rozważań teoretycznych i w największym stopniu przyczynia się do realizacji postawionego we wstępie celu. W ykorzystany wielostopniowy schemat badawczy obejmujący fazę pilotażową 1zasadniczą oraz rezultaty badań własnych, przeprowadzone z wykorzystaniem metody ankietowej, eksperckiej oraz wielokrotnego studium przypadku świadczą o logicznym, metodycznym i sekwencyjnym poszukiwaniu odpowiedzi, czy rachunek kosztów działań ABC przyczynia się do poprawy efektywności zarządzania przedsiębiorstwami transportu drogowego. Autor nie bał się zderzyć własnych wyników badań z badaniami już wcześniej przeprowadzonymi (D. Rucińska, 2013), co więcej poddał je analizie porównawczej. Oceniając stronę formalną tej części rozprawy, chcę zwrócić uwagę na małą precyzję niektórych użytych w pracy sformułowań. Dyskusyjny jest zdaniem recenzenta sposób prezentacji rezultatów przeprowadzonych badań metodą ekspercką (s ) w postaci odpowiedzi na 11 pytań badawczych wyrażających własne poglądy ekspertów. Co prawda potwierdzają one jednoznacznie dwie główne hipotezy badawcze, pierwszą dotyczącą redukcji kosztów oraz drugą dotyczącą reakcji na zagrożenia wynikające z prowadzenia działalności gospodarczej, natomiast w wielu miejscach brak jest własnego spojrzenia Autora na rozpatrywane kwestie. 4. Konkluzja Przeprowadzone studia teoretyczne wraz w rezultatami badań empirycznych pozwoliły Autorowi na pozytywną weryfikację dwóch głównych hipotez badawczych i czterech pomocniczych oraz osiągnięcie zasadniczego celu dysertacji. Oceniając jednoznacznie pozytywnie recenzowaną rozprawę pragnę podkreślić, że:

6 posiada walory użyteczności, jest wieloaspektowym studium rachunków kosztów działań w przedsiębiorstwach transportu drogowego obejmującym kwestie zarządcze, ekonomiczne, organizacyjne oraz w mniejszym stopniu behawioralne, zawarty w niej zakres rozważań jest wszechstronny i szeroki, obejmuje zarządzanie, transport, rachunkowość zarządczą oraz informatykę, stanowi samodzielne oryginalne rozwiązanie postawionego problemu ważnego zwłaszcza w kontekście wzmocnienia roli polskich firm transportu drogowego w europejskim rynku transportowym. Reasumując stwierdzam, że rozprawa mgr inż. Wojciecha Zalewskiego pomimo zawartych w recenzji uwag dyskusyjnych i krytycznych, które zostały sformułowane z myślą o dalszym doskonaleniu warsztatu badawczego Autora spełnia wymagania Ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U nr 65 poz.595) i wnioskuję o dopuszczenie jej do publicznej obrony.