Witamina D źródła i wpływ na zdrowie

Transkrypt

1 WSZECHNICA ŻYWIENIOWA SGGW Witamina D źródła i wpływ na zdrowie dr inż. Elżbieta Wierzbicka Katedra Żywienia Człowieka SGGW Warszawa, 17 czerwca 2015 r. 1 Formy, synteza, metabolizm witaminy D witamina D 2 (ergokalcyferol) Witamina D 2 występuje w roślinach i grzybach witamina D 3 (cholekalcyferol) Witamina D 3 wytwarzana jest w organizmach zwierzęcych 2 1

2 Witamina słońca W skórze dochodzi do absorpcji fotonów przez 7-dehydroksycholesterol pod wpływem działania promieniowania UV-B o dł. fal nm, następnie pod wpływem zaabsorbowanej energii ulega przekształceniu w wit. D 3 Efektywność największa - przy dł. fali nm (max. przy 297 nm). Stosowanie kremów ochronnych ogranicza i uniemożliwia skórną syntezę witaminy D. Zródło: 3 Wpływ witaminy D na organizm człowieka Źródło: Marcinowska-Suchowierska E. i wsp., Postępy Nauk Medycznych 2010, 2,

3 Wpływ witaminy D na organizm człowieka Syntetyzowana w skórze wit. D trafia do krwioobiegu, i przenoszona jest do różnych tkanek i organów. Obecność receptorów VDR - w organach zaangażowanych w utrzymanie homeostazy mineralnej (jelito, kość, nerka, przytarczyce) - w tkankach i organach innego rodzaju (komórki β trzustki, komórki układu immunologicznego) szerokie spektrum działania kalcitriolu. Źródło: Kosińska J. i wsp. Med. Rodz. 2008, 2, Wpływ niedoboru wit. D na układ krążenia Pobudzenie układu RAA (renina-angiotensyna-aldosteron) - kalcytriol hamuje produkcję reniny (przy niedoborach wit. D rośnie stężenie reniny), co prowadzi do rozwoju nadciśnienia tętniczego i nadmiernego rozrostu mięśnia sercowego (hipertrofia). Wzrasta insulinooporność tkanek i uszkodzenia komórek β w wyspach trzustki, może rozwinąć się cukrzyca i zespół metaboliczny. Źródło: Sajkowska J. i wsp., 2014; 6 3

4 Wpływ niedoboru wit. D na tkankę kostną Wpływ dawki witaminy D i stężenia 25(OH)D na ryzyko złamań szyjki kości udowej i złamań pozakręgowych Niedobór wit. D bezpośrednio skutkuje zmniejszeniem wchłaniania Ca o ponad 50%, dlatego spadek stężenia 25(OH)D < 30 ng/ml powoduje proporcjonalny wzrost poziomu PTH. W celu utrzymania prawidłowego stężenia Ca 2+ w surowicy - jest on uzupełniany z tkanki kostnej. Źródło: Jasik A. i wsp., Postępy Nauk Med. 2008, 1, Kryteria diagnostyczne charakteryzujące stan zaopatrzenia organizmu w witaminę D Stężenie 25(OH)D w surowicy nmol/l ng/ml Deficyt witaminy D Stężenie suboptymalne >50 75 >20 30 Stężenie optymalne > >30 50 Stężenie ng/ml uznano za docelowe dla zapewnienia efektu plejotropowego działania witaminy D Źródło: Płudowski P. i wsp. Endokryn. Pol., 2013,4,

5 Źródła witaminy D 9 Tran - najbogatsze źródło wit. D TRAN (Oleum Jecoris Aselli) olej wątłuszowy jest ciekłym tłuszczem otrzymywanym ze świeżej wątroby dorsza atlantyckiego (Gadus morrhua) lub innych ryb z rodziny dorszowatych (Gadidae). Tran zawiera unikalną kompozycję niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT) z grupy omega-3, w tym te najważniejsze, czyli kwas eikozapentaenowy (EPA) i dokozaheksaenowy (DHA) - i omega-6, a także witaminy A i D. Zalecana porcja tranu zawiera średnio od 5-15 µg witaminy D 3. (zróżnicowana zawartość w produktach rynkowych) Tran z wątroby dorsza 250 µg/ 100 g produktu ( IU/100g) 10 5

6 Zawartość witaminy D w wybranych produktach Produkty µg / 100g części jadalnych Ryby świeże Węgorz 30,0 Śledzie 19,2 Pstrąg tęczowy 13,6 Łosoś 13,0 Śledź solony 9,2 Sola 8,0 Tuńczyk 7,2 Makrela 5,0 Karp 5,0 Halibut 5,0 Dorsz 1,0 Szczupak 0,9 Okoń 0,8 Sandacz 0,7 Mintaj 0,1 Morszczuk 0,1 Produkty µg / 100g części jadalnych Przetwory rybne Pstrąg wędzony 36,0 Łosoś wędzony 13,0 Śledź marynowany 12,0 Makrela wędzona 8,4 Sardynka w oleju 5,0 Tuńczyk w wodzie 4,5 Dorsz wędzony 1,0 Paprykarz 0,5 Zródło: Kunachowicz i wsp., Tabele składu i wartości odżywczej żywności Wyd. lekarskie PZWL, Zawartość witaminy D w wybranych produktach Produkty µg / 100g części jadalnych Mleko krowie 2% 0,03 Mleko kozie 0,11 Mleko owcze 0,18 Jogurt naturalny 0,03 Śmietana 12% 0,10 Śmietana kremowa 0,22 Ser podpuszczkowy 0,25 pełnotłusty Jajo całe 1,7 Żółtko jaja 4,5 Pieczarka 1,94 Margaryny 5-7,5 Produkty µg / 100g części jadalnych Wątroba wieprzowa 1,10 Wątroba cielęca 0,33 Wieprzowina łopatka 0,7 Wołowina rostbef 0,6 Cielęcina łopatka 0,3 Indyk, mięso z piersi, 0,1 bez skóry Najlepszym źródłem są tłuste ryby, olej z wątroby, jaja, mleko fortyfikowane i przetwory mleczne. Witamin D z pożywienia pochodzi głównie: - ze spożywanych tłuszczów (ok %) - z mięsa i podrobów (ok %) - z mlecznych (ok %) - z ryb i przetworów rybnych (ok. 2-8%) Niewiele produktów można uznać za dobre źródło Zródło: Kunachowicz i wsp., Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. lekarskie PZWL,

7 Dodatkowe źródło witaminy D produkty fortyfikowane Produkty µg / 100g części jadalnych Obligatoryjne wzbogacane margaryny (nie więcej niż 300 j.m./100g) mleka sproszkowanego dla niemowląt Dobrowolnie wzbogacane Produkty sojowe Przetwory mleczne i inne produkty, np. przetwory zbożowe Produkty µg / 100g części jadalnych Zawartość wit. D w produktów rynkowych Margaryny Produkty mleczne fortyfikowane Jogurty, mleko, desery mleczne Produkty sojowe napoje, desery Produkty zbożowe, kaszki przeznaczone dla niemowląt średnia zawartość ok. 6,34±1,90 µg/100g średnia zawartość ok. 0,80±0,17 µg/100g średnia zawartość ok. 2,85±4,0 µg/100g średnia zawartość ok. 4,29±2,02 µg/100g Pojedyncze produkty z grupy soków, napojów instant i słodyczy Zródło: Renc P. Album produktów wzbogaconych w witaminę D i wapń, Katedra Żywienia Człowieka, Zapotrzebowanie organizmu Normy na witaminę D - µg cholekalcyferolu /os/d (IŻŻ, 2012) Niemowlęta (0-1 lat) Normy na poziomie AI 5 (200 IU) Dzieci (1-7 lat) 5 Chłopcy (10-18 lat) 5 Dziewczęta ( lat) Mężczyźni (19-50 lat) 5 (51-65 lat) 10 (400 IU) (>65 lat) 15 (600 IU) Kobiety (19-50 lat) (51-65 lat) (>65 lat) Ciąża, laktacja 5 (200 IU) 10 (400 IU) 15 (600 IU) 5 (200 IU) Zródło: Jarosz M., Normy żywienia dla ludności w Polsce nowelizacja. IŻŻ, Warszawa, 2012 IOM (USA) EAR RDA AI Niemowlęta (0-1 lat) 10 Dzieci (1-8 lat) Mężczyźni (9-70 lat) (>67 lat) Kobiety (9-70 lat) (>67 lat) Ciąża, laktacja Zródło: IOM, Dietary Reference Intakes for Calcium and Vitamin D. Food and Nutrition Board, Nat. Acad. Press, Washington, 2010 Bezpieczne poziomy spożycia (UL) określone przez EFSA (2012) Grupa wiekowa UL µg (IU)/dz Niemowlęta (0-2 lat) 25 (1000) Dzieci (3-10 lat) 25 (1000) Młodzież (11-17 lat) 50 (2000) Dorośli 50 (2000) 14 7

8 Ocena zawartości witaminy D w rybach dostępnych na polskim rynku Badaniami objęto: 11 najpopularniejszych gatunków ryb: dorsz bałtycki, śledź bałtycki, łosoś bałtycki, makrela, mintaj, sola, panga, tilapia hodowlany pstrąg, hodowlany karp i hodowlany łosoś norweski Zródło: (Morski Instytut Rybacki - Państwowy Instytut Badawczy, Gdynia) Malesa-Ciećwierz M., Usydus Z.: Vitamin D: Can fish food based solutions be used for reduction of vitamin D deficiency in Poland? Nutrition; 2015, 31, 1, ; 15 Ocena zawartości witaminy D w rybach dostępnych na polskim rynku Struktura spożycia ryb, a podaż witaminy D Polska średnie spożycie ryb 6,4 kg/rok = ok. 320 µg/rok Średnie spożycie wit. D - 0,9 µg/dz Norwegia: K 5,9 µg/dz M 6,8 µg/dz Ryby - 27% Zródło: (Morski Instytut Rybacki - Państwowy Instytut Badawczy, Gdynia) Malesa-Ciećwierz M., Usydus Z.: Vitamin D: Can fish food based solutions be used for reduction of vitamin D deficiency in Poland? Nutrition; 2015, 31, 1, ; 16 8

9 Wyniki badań Wskazują, na deficyty i niedobory witaminy D są powszechne zarówno w Polsce, jak i wśród innych mieszkańców Europy, także USA, Kanady i innych krajów 17 Wybrane wyniki badań Źródło: Andersen R., at al. Eur J. Clin. Nutr, 2005, 59, Odsetek starszych kobiet w Polsce ze stężeniem 25(OH)D <50 nmol/l największy spośród badanych 5 krajów Europy 18 9

10 Wybrane wyniki badań Średnie stężenie 25(OH)D ng/ml Duża częstość występowania niedoborów u starszych kobiet w Polsce Stężenie > 30 ng/ml tylko u 4% osób Niedobór (20-30 ng/ml) u 12,8% Deficyt (<20 ng/ml) u 83.2% 19 Wybrane wyniki badań Postępy Nauk Medycznych 11/2013, s *Waldemar Misiorowski 1, Tomasz Słyk 2, Aleksandra Wycisk 2, Wojciech Zgliczyński 1 Ocena zaopatrzenia w witaminę D 609 pacjentów Poradni Endokrynologicznej doniesienie wstępne Stężenie >30 ng/ml jedynie u 8,5% badanych Niewielki niedobór (20-30 ng/ml) - 23,8% Umiarkowany niedobór (10-20 ng/ml) - 44,9% Hipowitaminoza D (< 10 ng/ml) - 21,8% Źródło: Misiorowski W., at al. Postępy Nauk Medycznych, 2013, 11,

11 Wybrane wyniki badań 25(OH)D ng/ml Zima % osób Jesień % osób 30 1,8 14, ,1 43, ,5 39,4 < 10 37,6 2,8 Zima: stężenie 25(OH)D ok. 13 ± 7 ng/ml, ok. 81% osób miało niedobór witaminy D. Jesień: stężenie 25(OH)D ok. 23 ± 8 ng/ml ok. 42% osób miało hipowitaminozę D). Wykazano istotne różnice stężeń 25(OH)D i PTH między okresami badań (11,9 wobec 22,1 ng/ml oraz 46,3 wobec 32,2 pg/ml). Ekspozycja na promienie UV w lecie była niewystarczająca aby zapewnić odpowiedni poziom witaminy D już wczesną jesienią u niemal połowy badanych. Zródło: Kmieć P. et al. Endokrynol. Polska, 2015; 66,1, Stan zaopatrzenia organizmu w witaminę D w krajach Europy Środkowej 22 11

12 Witamina D: Rekomendowane dawki dla populacji zdrowej oraz grup ryzyka deficytu - wytyczne dla Europy Środkowej 2013 r Płudowski P. i wsp. Endokrynol. Pol., 2013, 4, Witamina D: Rekomendowane dawki dla populacji zdrowej oraz grup ryzyka deficytu - wytyczne dla Europy Środkowej 2013 r Płudowski P. i wsp. Standardy Medyczna. Pediatria, 2013, 1,

13 ZALECENIA SUPLEMENTACJI WITAMINĄ D DLA POPULACJI OSÓB ZDROWYCH - wytyczne dla Europy Środkowej 2013 r Wiek Zalecane dawkowanie Stosowanie Noworodki i niemowlęta (0-12 miesięcy) do 6 m.ż. 400 IU/dz (10.0 µg/dz) przez cały rok 6-12 m.z IU/dz ( µg/dz) przez cały rok zależnie od podaży witaminy D w diecie. Dzieci i młodzież (1-18 lat) IU/dz ( µg/dz), zależnie od masy ciała, w miesiącach wrzesień - kwiecień IU/dz ( µg/dz) zależnie od masy ciała, przez cały rok, jeśli efektywna synteza skórna witaminy D w miesiącach letnich nie jest zapewniona. Dorośli (> 18 lat) i seniorzy IU/dz ( µg/dz) zależnie od masy ciała, w miesiącach wrzesień - kwiecień IU/dz ( µg/dz) zależnie od masy ciała, przez cały rok, jeśli efektywna synteza skórna witaminy D w miesiącach letnich nie jest zapewniona. Seniorzy (65+) IU/dz ( µg/dz), zależnie od masy ciała, przez cały rok, ze względu na obniżoną efektywność syntezy skórnej witaminy D. Źródło: cyt. za Płudowski P. i wsp. Standardy Medyczna. Pediatria, 2013, 1, ZALECENIA SUPLEMENTACJI WITAMINĄ D DLA POPULACJI OSÓB ZDROWYCH - wytyczne dla Europy Środkowej 2013 r Wiek Zalecane dawkowanie Stosowanie CIĄŻA i KARMIENIE PIERSIĄ Kobiety, które planują ciążę, powinny rozpocząć/utrzymać suplementację witaminą D zgodnie z wytycznymi dla dorosłych. Właściwa podaż witaminy D powinna być zapewniona przed ciążą IU/dz ( µg/dz) Przynajmniej od drugiego trymestru ciąży. Ginekolodzy/położnicy powinni rozważyć włączenie suplementacji witaminą D wkrótce po potwierdzeniu ciąży. Jeśli możliwe, okresowe monitorowanie stężenia 25(OH)D powinno być wykonywane w celu doboru optymalnej dawki witaminy D i weryfikacji efektywności suplementacji. Celem suplementacji witaminą D jest uzyskanie i podtrzymanie stężenia 25(OH)D wynoszącego ng/ml Źródło: cyt. za Płudowski P. i wsp. Standardy Medyczna. Pediatria, 2013, 1,

14 ZALECENIA SUPLEMENTACJI WITAMINĄ D DLA GRUP RYZYKA DEFICYTU WITAMINY D - wytyczne dla Europy Środkowej 2013 r Grupa ryzyka Zalecane dawkowanie Stosowanie OTYŁE DZIECI i OTYŁA MŁODZIEŻ (BMI > 90c wg. norm dla wieku i płci w danym kraju) IU/dz (30 50 µg/dz) zależnie od stopnia otyłości, w miesiącach wrzesień- kwiecień OTYLI DOROŚLI i OTYLI SENIORZY (BMI 30+ kg/m2) PRACOWNICY NOCNYCH ZMIAN oraz CIEMNOSKÓRE OSOBY DOROSŁE IU/dz (30 50 µg/dz) zależnie od stopnia otyłości, przez cały rok, jeśli efektywna synteza skórna witaminy D w miesiącach letnich nie jest zapewniona IU/dz ( µg/dz) zależnie od masy ciała, w miesiącach wrzesień - kwiecień. Racjonalna ekspozycja skóry na promieniowanie słoneczne jest bezpieczne i poprzez syntezę skórną stanowi dodatkowe źródło witaminy D IU/dz ( µg/dz) zależnie od masy ciała, przez cały rok dla osób o ciemnej skórze (ze względu na obniżoną efektywność syntezy skórnej witaminy D) IU/dz ( µg/dz) zależnie od masy ciała, przez cały rok dla osób pracujących na nocnych zmianach, z wyraźnie ograniczoną aktywnością dzienną (tj. zmniejszoną ekspozycją na promieniowanie UVB) Źródło: cyt. za Płudowski P. i wsp. Standardy Medyczna. Pediatria, 2013, 1, Witamina D: Rekomendowane dawki dla populacji zdrowej oraz grup ryzyka deficytu - wytyczne dla Europy Środkowej 2013 r Ocena stanu zaopatrzenia organizmu w witaminę D na podstawie stężenia 25(OH)D w surowicy Stężenie 25(OH)D w surowicy nmol/l ng/ml Deficyt Terapia deficytu Stężenie suboptymalne >50 75 >20 30 Działanie do rozważenia Zwiększenie/utrzymanie suplementacji witaminą D Stężenie optymalne > >30 50 Utrzymanie suplementacji witaminą D Stężenie wysokie > > Stężenie potencjalnie toksyczne >250 >100 Poziom toksyczny >500 >200 Utrzymanie/obniżenie dawek witaminy D Powstrzymanie się od przyjmowania witaminy D do momentu uzyskania stężenia 25(OH)D w zakresie optymalnym Leczenie potencjalnych efektów toksycznych Źródło: cyt. za Płudowski P. i wsp. Standardy Medyczna. Pediatria, 2013, 1,

15 Witamina D: Rekomendowane dawki dla populacji zdrowej oraz grup ryzyka deficytu - wytyczne dla Europy Środkowej 2013 r Źródło: cyt. za Płudowski P. i wsp. Standardy Medyczna. Pediatria, 2013, 1, Podsumowanie Niedobór witaminy D jest powszechny w Polsce, podobnie jak i w innych populacjach krajów europejskich. Postępująca zmiana trybu życia oraz unikanie promieniowania słonecznego oraz niska podaż tej witaminy w diecie dodatkowo pogłębiają ten problem. Dzieci i młodzież w okresie intensywnego wzrostu to grupa szczególnie wrażliwa na niedobory tej witaminy i wymaga szczególnej kontroli w aspekcie wyrównania niedoboru witaminy D. Inne grupy wskazane jako zwiększonego ryzyka także wymagają takiej kontroli. Modyfikacja czynników stylu życia, obejmujących żywienie i aktywność fizyczną i odpowiednią profilaktykę może przyczynić się do poprawy stanu zaopatrzenia w wit.d. Korzystna rola witaminy D w homeostazie mineralnej ustroju i metabolizmie kostnym została udowodniona, jednakże konieczne są dalsze badania, zwłaszcza prospektywne z randomizacją, w celu ustalenia odpowiedniej podaży, dawki, biodostępności i jej źródeł pokarmowych. Ze względu na często występujący deficyt oraz niedostateczną podaż witaminy D z całodzienną dietą należy rozważyć wprowadzenie suplementacji w rekomendowanych dawkach, zależnych od wieku, stanu fizjologicznego, pory roku (ekspozycja na słońce). Jeśli jest potrzeba to ustalenie dawek suplementacji powinno być pod kontrolą lekarza, należy dążyć do indywidualizacji postępowania w zakresie wyrównywania niedoborów