AKTYWNOŚĆ RUCHOWA LUDZI W RÓŻNYM WIEKU

Transkrypt

1 AKTYWNOŚĆ RUCHOWA LUDZI W RÓŻNYM WIEKU NR (16) 01/2012 ISSN X

2 Publikację wspiera Grupa PZU SA Partnerem publikacji jest IASK Nr 16/2012 ISSN X Adres redakcji: Al. Piastów 40b Szczecin Zespół redakcyjny: Redaktor naczelna i redakcja naukowa: dr hab. prof. nadzw. Danuta Umiastowska danuta_umiastowska@univ.szczecin.pl tel. (91) Sekretarz Redakcji: Milena Schefs aktywnosc.sekretariat@gmail.com Współpraca - recenzenci: prof. dr hab. Wiesław Siwiński prof. dr hab. Zbigniew Szot dr hab. Ewa Dybińska, prof. AWF dr hab. Tadeusz Rynkiewicz, prof. AWF dr hab. Ewa Szczepanowska, prof. US. Korekta: Małgorzata Mazur Redakcja techniczna: Natalia Mirowska Opracowanie graficzne, DTP: Maciej Umiastowski Wydawca: Wydawnictwo Promocyjne Albatros Szczecin redakcja@wydawnictwoalbatros.pl

3 Spis treści Teoretyczne aspkety aktywności ruchowej Teresa Drozdek-Małolepsza, Eligiusz Małolepszy Przyczynek do dziejów aktywności ruchowej dzieci i młodzieży w Polsce w okresie międzywojennym... 9 Jacek Polechoński, Wojciech Dorighi, Dorota Groffik Komunikacja niewerbalna na lekcjach wychowania fizycznego w opinii nauczycieli Zbigniew Szot, Tomasz Szot Wiodąca rola Instytutu Kultury Fizycznej Uniwersytetu Szczecińskiego w zakresie promocji aktywności ruchowej ludzi w różnym wieku w Polsce w latach Próba syntezy Fizjologiczno-zdrowotne podstawy aktywności ruchowej Agata Baranowska Zastosowanie metody Lovetta w kontroli stanu mięśniowego u chorych z przepuklinami brzusznymi Anna Drożdżal-Odważny Poziom reakcji ortostatycznej dzieci i młodzieży z Wałcza Anatolij Gierasiewicz, Tatjana Miech Wpływ czynników biospołecznych na międzypłciowe różnice somatyczne u letnich uczniów ze skoliozą Grażyna Hagel Fizjoterapia w leczeniu skolioz Wioletta Łubkowska, Michał Tarnowski Za mało ruchu nie pomaga za dużo szkodzi? porównanie kryterium poglądu

4 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Karol Murat, Monika Żurek, Małgorzata Michno, Cezary Michalski Wpływ diety o różnej zawartości węglowodanów na metabolizm człowieka podczas spoczynku i wysiłku fizycznego Maria Alicja Nowak, Leonard Nowak Old age and aging in the opinion of students Aktywność ruchowa ludzi dorosłych Monika Ciekot Aktywność fizyczna starszych mieszkanek Poznania Katarzyna Kacprzyk Sylwetka instruktora fitness jako animatora aktywności ruchowej Joanna Kupczyk, Adam Wójtowicz Potrzeby i oczekiwania uczestników turnusów rehabilitacyjno-wypoczynkowych w Gościmiu Dariusz Lenart Zainteresowania aktywnością ruchową podchorążych Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk lądowych we Wrocławiu Tomasz Lisicki Czas wolny studentów a oferta akademickich zajęć wychowania fizycznego Oliwia Olech-Himkowska Motywy podejmowania udziału w zajęciach tanecznych oraz oczekiwania w opinii uczestników i rodziców Robert Podstawski, Tomasz Boraczyński Wpływ miejsca i typu ukończonej szkoły średniej na kierunki zmian w poziomie zdolności anaerobowych Robert Podstawski Postawy i opinie studentek I roku Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie na temat profilaktyki zagrożeń zdrowia (2001/2002) Robert Podstawski, Tomasz Boraczyński, Agnieszka Romańczuk Sprawność motoryczna nauczycielek wczesnej edukacji w zależności od wieku i miejsca stałego zamieszkania Mateusz Rynkiewicz, Marta Dondajewska, Piotr Żurek, Tadeusz Rynkiewicz Przejawy siły i wydolności dorosłych osób po urazach kończyn dolnych oraz ich zmienność pod wpływem zabiegów rehabilitacyjnych Tomasz Szot Wykorzystanie lokalizatorów GPS do monitorowania aktywności ruchowej osób w różnym wieku możliwości i ograniczenia

5 Spis treści Michał Tarnowski, Wioletta Łubkowska Znajomość krajoznawczych walorów turystycznych swojej małej ojczyzny wśród studentów Wydziału Kultury Fizycznej i Promocji Zdrowia ze szczególnym uwzględnieniem studentów pochodzących ze Szczecina Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży Marek Dębski Poziom sprawności fizycznej dzieci w zależności od wielkości zamieszkiwanej aglomeracji Dorota Groffik, Jacek Polechoński, Izabela Zając-Gawlak Tygodniowa aktywność fizyczna młodzieży 16-letniej szkół regionu Górnego Śląska Zofia Niekurzak, Anita Kaik-Woźniak, Wojciech Wiesner Charakterystyka programu Trener Osiedlowy realizowanego przez Urząd Miejski we Wrocławiu w opinii osób prowadzących zajęcia Wioletta Szczepaniak Metody nauczania stosowane w pracy z małymi dziećmi Danuta Umiastowska, Hanna Żółtowska Rozwój fizyczny dzieci szczecińskich zakwalifikowanych do różnych grup dyspanseryjnych Ewa Węgrzyn Aktywność fizyczna podejmowana przez młodzież gimnazjalną mieszkającą w środowisku o różnym stopniu zurbanizowania Aktywność ruchowa zawodników Łukasz Lamcha, Anatol Skrypko, Jan Łojewski, Michał Doliński Analiza skuteczności gry w ofensywie prawo i leworęcznych siatkarzy światowej klasy. 309 Mateusz Rynkiewicz, Wojciech Rutowicz, Artur Kowalczyk, Tadeusz Rynkiewicz Tendencje rozwojowe kajakarstwa osób niepełnosprawnych na podstawie analizy uczestnictwa w Mistrzostwach Świata w latach Anatol Skrypko, Łukasz Lamcha, Jan Łojewski Stosowanie antropotechniki w aktywności ruchowej ludzi w ujęciu retrospektywnym Arkadiusz Wołoszyn, Joanna Kuriańska-Wołoszyn, Henryk Kos Wizerunek i preferencje przestrzenne żeglarzy rekreacyjnych na podstawie badań sondażowych

6

7 Teoretyczne aspkety aktywności ruchowej Teoretyczne aspkety aktywności ruchowej

8

9 Teresa Drozdek-Małolepsza, Eligiusz Małolepszy Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie Teoretyczne aspkety aktywności ruchowej Przyczynek do dziejów aktywności ruchowej dzieci i młodzieży w Polsce w okresie międzywojennym Słowa kluczowe: aktywność ruchowa, Polska w okresie międzywojennym, turystyka Celem pracy jest przedstawienie aktywności ruchowej dzieci i młodzieży w Polsce w okresie międzywojennym w oparciu o kwerendę źródłową czasopisma Start. Czasopismo Start ukazywało się w latach Było poświęcone głównie problematyce wychowania fizycznego i sportu kobiet oraz sprawom higieny. Na łamach czasopisma ukazywały się artykuły, materiały i doniesienia dotyczące aktywności ruchowej dzieci i młodzieży oraz dorosłych. W zakresie stanu badań największe znaczenie poznawcze prezentują publikacje Leonarda Nowaka 1. Metody i problemy badawcze W pracy wykorzystano następujące metody badawcze: analiza źródeł historycznych, synteza, indukcja, dedukcji oraz metoda porównawcza. W pracy postawiono następujące problemy badawcze: 1. Czy w okresie międzywojennym w Polsce nastąpił rozwój aktywności ruchowej dzieci i młodzieży? 2. W jakich formach uczestnictwa w aktywności ruchowej brały udział dzieci i młodzież? 3. Czy zwiększył się zasięg uczestnictwa dzieci i młodzieży w aktywności ruchowej? 1 L. Nowak: Wychowanie fizyczne i sport w Państwowym Szkolnictwie Ogólnokształcącym w Polsce w latach Poznań

10 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Wyniki badań Na łamach 1 numeru czasopisma Start z 1927 r. ukazał się artykuł pt. Sport i Nowoczesność 2. W artykule przedstawiono pojęcie aktywności. Aktywność, zdaniem autora artykułu to: przede wszystkim żywa, pulsująca, zawsze prężna energia wewnętrzna. ( ) Aktywność to znaczy ruch. ( ) Aktywność, to znaczy jeszcze wiem czego chcę i nie boję się przeszkód. Mam odwagę skoku. Umiem skulić się w sobie, wziąć największy rozpęd i rzucić się głową w przód. Stanę na równe nogi i pójdę dalej 3. Część materiałów była poświęcona problematyce gier i zabaw ruchowych w Polsce, także w odniesieniu do dzieci i młodzieży. W okresie międzywojennym w aspekcie tradycji gier i zabaw ruchowych były prowadzone prace badawcze (naukowe) pod kierunkiem Eugeniusza Piaseckiego. Na łamach czasopisma Start opublikowano ankietę w sprawie polskich tradycyjnych zabaw i gier ruchowych 4. W okresie II Rzeczypospolitej nastąpił rozwój ruchu rekreacyjnego w postaci parków i ogrodów rekreacyjnych. W ramach parków i ogrodów rekreacyjnych realizowano aktywność ruchową w postaci sportu dla wszystkich głównie z uwzględnieniem dzieci i młodzieży 5. Czasopismo Start wiele miejsca, na swych łamach, poświęcało problematyce programów, infrastruktury, kadry w odniesieniu do aktywności ruchowej w ramach realizacji wychowania fizycznego w szkolnictwie i poza szkolnictwem. Ważną rolę w tym zakresie pełniła infrastruktura sportowa. W Krakowie powstał obiekt sportowy polskiej YMCA (YMCA Związek Młodzieży Chrześcijańskiej) 6. Obiekt sportowy był wyposażony, m. in. w sale gimnastyczną i pływalnię. W zajęciach z gimnastyki uczestniczyła młodzież szkolna od 10 roku życia. Warto jednak zwrócić uwagę, że w okresie międzywojennym, mimo iż nastąpiła znacząca poprawa w odniesieniu do infrastruktury dla potrzeb wychowania fizycznego i sportu, to były widoczne jej braki szczególnie w szkolnictwie powszechnym 7. Na terenie Warszawskiego Okręgu Szkolnego, według stanu na 1931 r., 1491 szkół (48 ) nie posiadało boiska sportowego 8. Szczególnie znaczące braki były w środowisku wiejskim. Tadeusz Chrapowicki w materiale pt. Zabawy i gry sportowe w Polsce wskazał na walory wychowawcze, społeczne i kształcące tej dziedziny aktywności fizycznej wśród dzieci i młodzieży 9. Gry i zabawy ruchowe oraz sportowe miały znaczny udział w szkolnych programach kształcenia w Polsce międzywojennej. Świadczy 2 Start, 1927 nr 1, s Tamże, s.4. 4 Start, 1928 nr 10, s Start, 1931 nr 18, s Start, 1927 nr 6, s.3. 7 Start, 1930 nr 9, s.3. 8 Start, 1931 nr 5, s Start, 1927 nr 1, s

11 Teresa Drozdek-Małolepsza, Eligiusz Małolepszy Przyczynek do dziejów aktywności ruchowej dzieci i młodzieży... o tym fakt, iż Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP) wprowadziło dodatkowe zajęcia popołudniowe w wymiarze 1 godziny tygodniowo na klasę 10. Wśród gier sportowych najbardziej popularną była piłka siatkowa (uprawiało ją 56 młodzieży), piłka koszykowa (uprawiało ją 51 młodzieży), hazena i piłka ręczna (uprawiało ją 25 młodzieży). Popularność tych gier sportowych w szkolnictwie wynikała z dostępności infrastruktury sportowej (boiska sportowe). Warto nadmienić, iż w roku szkolnym 1926/1927 wznowiono sportowe rozgrywki szkolne o mistrzostwo Warszawy w grach sportowych w hazenie, piłce koszykowej, piłce siatkowej. Na znaczenie zimowych dziedzin aktywności ruchowej łyżwiarstwa i saneczkarstwa w programach szkolnego wychowania fizycznego zwrócił uwagę Zygmunt Dzięgielewski w artykule pt. Łyżwiarstwo i saneczkowanie w szkole powszechnej 11. Ważnym elementem w realizacji tych dziedzin było posiadanie sprzętu sportowego, szczególnie przez dzieci i młodzież z rodzin niezamożnych. Z. Dzięgielewski zaproponował wprowadzenie w ramach przedmiotu prace ręczne wyrobu łyżew i sanek 12. Na łamach czasopisma Start zwrócono uwagę na brak programu realizacji wychowania fizycznego w szkołach rolniczych żeńskich 13. Wychowanie fizyczne w szkołach rolniczych żeńskich realizowano przy pomocy objazdowych nauczycieli wychowania fizycznego. Sytuacja taka nie sprzyjała szerszemu upowszechnianiu aktywności ruchowej na terenach wiejskich. Należało dążyć do systematycznej realizacji zajęć wychowania fizycznego prowadzonych raz lub dwa razy w tygodniu. Należycie wyćwiczone, jak pisze Wacław Kulesza, zapalone do gier i lekkoatletyki, będą te młode siły po powrocie do domu iskierkami, które do życia sportowego pobudzić potrafią szerokie masy wiejskiej młodzieży 14. Wartościowymi publikacjami na łamach czasopisma Start były materiały ukazujące osnowy zajęć wychowania fizycznego w szkolnictwie oraz poza szkolnictwem. Opublikowane zostały m. in. osnowy lekcji gimnastyki (w zakresie ogólnym), osnowy lekcji gimnastyki dla dziewcząt dla klas III szkoły powszechnej (dla wieku od 8 do 10 roku życia), osnowy lekcji gimnastyki dla dziewcząt powyżej 15 lat 15. W rozwoju wychowania fizycznego w szkolnictwie ważnym problemem była kadra dydaktyczna. Na szczególne jej braki zwracano uwagę w szkolnictwie powszechnym. Przyczyną niskiego poziomu wychowania fizycznego w naszych 10 Tamże, s Start, 1931 nr 6, s Tamże. 13 Start, 1931 nr 11, s Tamże. 15 Start, 1927 nr 6, s.3; 1928 nr 7, s.4; 1930 nr 7, s.9-10; 1930 nr 8, s.9; 1930 nr 9, s

12 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 szkołach, czytamy na łamach Startu, to całkowite upośledzenie szkół powszechnych. ( ) Każdy z nas wie, że to czego nie zrobiło się w okresie od 7 do 14 lat, to nigdy nie da się osiągnąć w latach późniejszych 16. Problemy kadry dydaktycznej w prowadzeniu wychowania fizycznego w szkolnictwie powszechnym wynikały z braku kształcenia odpowiedniej liczby kadry nauczycielskiej przez szkolnictwo wyższe oraz średnie. Dla nauczycieli szkół powszechnych, prowadzących przedmiot wychowanie fizyczne, w celu podnoszenia kwalifikacji, organizowano specjalne kursy. Jeden z nich kurs wychowania fizycznego, odbył się w Płocku w dniach od 15 do 21 grudnia 1930 r. 17 W kursie uczestniczyła grupa 33 nauczycieli z powiatu płockiego. Program kursu składał się z 42 godzin zajęć. Obejmował część teoretyczną i praktyczną. Na część praktyczną złożyły się hospitowanie i prowadzenie zajęć wychowania fizycznego. Z inicjatywy instruktorki wychowania fizycznego Lwowskiego Kuratorium Szkolnego Ludmiły Pankiewicz, w dniach maja 1931 r. zorganizowano w Tarnopolu kurs wychowania fizycznego dla nauczycielek szkół powszechnych 18. W programie kursu przewidziano gry zabawy ruchowe, tańce i pląsy dla młodzieży klas I VII szkoły powszechnej. Zasób ćwiczeń i zajęcia praktyczne dostosowane były do różnych warunków prowadzenia aktywności fizycznej: sala gimnastyczna, boisko sportowe ( podwórze ), izba szkolna 19. W kursie uczestniczyło 65 nauczycielek z powiatu tarnopolskiego i powiatów sąsiednich. Osobna grupa publikacji propagowała poszczególne dziedziny aktywności ruchowej dla dzieci i młodzieży. Wśród tych dziedzin należy wyróżnić łyżwiarstwo i narciarstwo. Zdaniem redakcji Startu : Przeciętnie silne i zdrowe dziecko dopiero, gdy skończy przynajmniej 5 lat może zakosztować sportu narciarskiego. ( ) Dzieci, stale przebywające w miejscowościach podgórskich i tam odpowiednio wychowywane, są z natury rzeczy silniejsze i fizycznie bardziej zahartowane, więc już wcześniej mogą rozpoczynać uprawianie sportu narciarskiego 20. Ta forma aktywności, uprawiana na świeżym powietrzu została uznana za korzystną dla zdrowia i ogólnego rozwoju. Dzieci i młodzież uprawiające sport narciarski powinny mieć odpowiednio dopasowany sprzęt sportowy, głównie w odniesieniu do długości nart i kijków narciarskich. Edward Nehring w artykule pt. Nauka jazdy dzieci na łyżwach uważał, iż najlepszym wiekiem do nauki jazdy na łyżwach jest 6 lat 21. Omówił dobór sprzętu łyżwiarskiego dla dzieci i młodzieży, ubioru w czasie zajęć, metodykę nauczania 16 Start, 1930 nr 9, s Start, 1931 nr 1, s Start, 1931 nr 13, s Tamże. 20 Start, 1930 nr 3, s Start, 1930 nr 4, s

13 Teresa Drozdek-Małolepsza, Eligiusz Małolepszy Przyczynek do dziejów aktywności ruchowej dzieci i młodzieży... jazdy na łyżwach przez początkujących. Po opanowaniu jazdy naprzód, jak pisze E. Nehring, uczymy dziecko jazdy do tyłu, skrętów, zatrzymywania się 22. W celu upowszechniania aktywności fizycznej dzieci i młodzieży były organizowane imprezy pod nazwą Święta Wychowania Fizycznego i Sportu Młodzieży Szkolnej. Na program Święta aktywności fizycznej składały się pokazowe zajęcia dydaktyczne z zakresu gimnastyki, gier sportowych oraz zawody sportowe. Dla dzieci i młodzieży szkół z Warszawy po raz pierwszy imprezę tego typu przeprowadzono jeszcze w okresie I wojny światowej (w 1915 r.) 23. W dniach 9 16 czerwca 1929 r. w Warszawie odbył się cykl imprez aktywności fizycznej pod nazwą Święta Wychowania Fizycznego, Przysposobienia Wojskowego i Sportów 24. Udział w imprezie oprócz młodzieży szkolnej wzięli członkowie klubów, organizacji i towarzystw wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego. W ramach współzawodnictwa młodzieży szkolnej rozegrano zawody w grach sportowych, lekkoatletyce, łucznictwie, pływaniu i strzelectwie 25. W okresie II połowy lat dwudziestych i w latach trzydziestych XX w. Święta Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego ( Święto WF i PW ) organizowano cyklicznie rokrocznie i brała w nich udział młodzież szkolna. Posiadały charakter święta państwowego. Organizowano je przy pomocy i z inspiracji kuratoriów, np. istotną rolę w organizacji Święta WF i PW w Warszawie w 1930 r. odegrało Kuratorium Okręgu Szkolnego Warszawskiego 26. Uczestniczyła w nim młodzież szkół ogólnokształcących, seminariów nauczycielskich i szkół zawodowych. Na program Święta WF i PW składały się m. in.: pokazowe lekcje wychowania fizycznego dziewcząt i chłopców klas IV VII, pokazy gier sportowych (hazena, piłka koszykowa, piłka ręczna, piłka siatkowa), pokazy lekkoatletyczne i pokazy tańców narodowych 27. Każda pokazowa lekcja wychowania fizycznego trwała 2 godziny. Święta WF przeprowadzano w szkolnictwie powszechnym dla dzieci ze środowisk wiejskich i małomiasteczkowych 28. Święta WF i PW w odniesieniu do młodzieży szkolnej miały z jednej strony służyć pokazaniu umiejętności i sprawności fizycznej, z drugiej popularyzacji i upowszechnianiu aktywności ruchowej. Na łamach Startu ukazywały się artykuły, odnoszące się do powstawania w Polsce Szkolnych Klubów Sportowych (SKS) i Międzyszkolnych Klubów Sportowych (MKS). Problem tworzenia klubów sportowych dla młodzieży szkolnej związany był z okólnikiem MWRiOP z 1927 r. zabraniającym młodzieży szkolnej przy- 22 Tamże, s Start, 1927 nr 6, s Start, 1929 nr 6, s Start, 1929 nr 6, s.9-10; 1929 nr 10, s Start, 1930 nr 9, s Tamże. 28 Start, 1931 nr 3, s

14 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 należności do klubów sportowych poza szkolnictwem 29. Władze szkolne, jak pisała Kazimiera Muszałówna w artykule pt. O Międzyszkolne Kluby Sportowe, stanęły na stanowisku, że atmosfera ( ) klubów sportowych nie odpowiada ( ) wychowawczym zadaniom, że kierunek pracy klubowo-sportowej zmierzający do jak najszybszego kształtowania zawodników, z pominięciem celów zdrowotnych, nie jest dla młodzieży odpowiedni 30. K. Muszałówna wskazała pomysł tworzenia specjalnych SKS i MKS. W MKS byłaby właściwa atmosfera, właściwe podejście dydaktyczne prowadzącego oraz racjonalne dawkowanie wysiłku fizycznego. W środowisku wiejskim, w działalności na polu aktywności fizycznej dzieci i młodzieży wyróżniały się organizacje młodzieży wiejskiej 31. W numerze 10 z 1929 r. czasopisma Start interesujący artykuł poświęcony tej problematyce zamieścił Adam Miłobędzki 32. W artykule pt. Z zagadnień organizacyjnych wychowania fizycznego na wsi, pisał m. in.: Ciężar prac wychowania fizycznego na wsi leży obecnie na związkach młodzieży wiejskiej, z pomiędzy których Centralny Związek Młodzieży Wiejskiej prowadzi prace te najdawniej i potrafi wypracować zarys metody wychowania fizycznego dla wsi oraz obsadzić w poszczególnych województwach fachowych instruktorów, czuwających nad rozwojem pracy 33. Według A. Miłobędzkiego, istotną rolę we wdrażaniu młodzieży do aktywności ruchowej miał spełnić Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego oraz jego struktury administracyjne Wojewódzkie, Powiatowe Komitety Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. Pomoc polegałaby głównie na pomocy w organizowaniu 6-tygodniowych kursów wychowania fizycznego, przeznaczonych dla instruktorów wiejskich, 4-tygodniowych obozów wychowania fizycznego dla młodzieży wiejskiej oraz wyposażenie Kół Młodzieży Wiejskiej w sprzęt sportowy 34. Podobne treści dotyczące aktywności fizycznej zawiera inny artykuł A. Miłobędzkiego pt. Ugruntujmy wychowanie fizyczne wśród młodzieży wiejskiej 35. Wśród dziedzin aktywności ruchowej najwłaściwszymi byłyby: gry ruchowe i sportowe oraz turystyka. A. Miłobędzki słusznie uważał, iż współzawodnictwo przyczyni się do rozwoju wychowania fizycznego i sportu na wsi. Nieodzownym elementem aktywności ruchowej młodzieży wiejskiej była realizacja przysposobienia wojskowego. W sze- 29 Start, 1931 nr 1, s.8; Zob. E. Małolepszy: Kultura fizyczna i przysposobienie wojskowe w Częstochowie i w powiecie częstochowskim w latach Częstochowa 1996, s Start, 1931 nr 1, s E. Małolepszy: Kultura fizyczna w działalności wiejskich organizacji młodzieżowych II Rzeczypospolitej. Częstochowa 2004; Zob. też: E. Małolepszy, T. Drozdek-Małolepsza: Kultura fizyczna dziewcząt i kobiet na wsi w Polsce w latach Zarys problematyki. w: J. Chełmecki (red.): Społecznoedukacyjne oblicza współczesnego sportu i olimpizmu. Wychowanie fizyczne i sport dzieci wiejskich i w małych miastach, t. II. Warszawa 2008, s Start, 1929 nr 10, s Tamże, s Tamże, s Start, 1930 nr 4, s

15 Teresa Drozdek-Małolepsza, Eligiusz Małolepszy Przyczynek do dziejów aktywności ruchowej dzieci i młodzieży... regach przysposobienia wojskowego, jak pisze A. Miłobędzki, nie może nikogo zabraknąć. Młodzież wiejska nieraz już dawała dowody, że potrafi oddać mienie i życie w obronie Ojczyzny młodzieży wiejskiej w szeregach przysposobienia wojskowego nie zabraknie 36. Dopełnieniem aktywności fizycznej dzieci i młodzieży, realizowanej w ramach wychowania fizycznego, sportu i rekreacji fizycznej była turystyka 37. Znaczącą inicjatywę w rozwoju turystyki dzieci i młodzieży wykazało MWR i OP. Ministerstwo WR i OP począwszy od 1925 r. podjęło akcję organizowania wycieczek krajoznawczo-turystycznych dla dzieci i młodzieży szkolnej 38. W listopadzie 1926 r. utworzona została z inicjatywy Ministra WR i OP Międzyministerialna Komisja dla Spraw Turystyczno-Krajoznawczych, której zadaniem było systemowe ujęcie wycieczek szkolnych i turystycznych oraz organizację szkolnych schronisk młodzieżowych 39. W skład komisji weszli: Józef Błoński (przewodniczący), Józef Kołodziejczyk (sekretarz), A. Janowska, S. Kopczyński, I. Dzierżyński, T. Dobija-Dziubczyński, M. Sinowski, J. Michałowska, W. Woydyno (członkowie). Z drobnych opłat młodzieży szkolnej powstał Fundusz Domów Wycieczkowych, przeznaczony na budowę domów wycieczkowych dla młodzieży oraz na urządzenie w budynkach szkolnych schronisk noclegowych. Ministerstwo do 1927 r. utworzyło 40 schronisk noclegowych (domów wycieczkowych) w miejscowościach położonych w różnych częściach Polski 40. Każde schronisko noclegowe posiadało 20 miejsc noclegowych. Oprócz schronisk noclegowych, Komisja Turystyczna województwa śląskiego (dla potrzeb dzieci i młodzieży szkolnej) uruchomiła 13 domów wycieczkowych z 360 miejscami noclegowymi 41. Budowę schronisk finansowano także z wpłat procentowych od funduszów gier i zabaw państwowych szkół średnich, ogólnokształcących, zawodowych, seminariów nauczycielskich oraz ( ) szkół prywatnych 42. Schroniska mieściły się głównie w gmachach szkolnych. Z inicjatywy MWR i OP opracowany został informator o szkolnych schroniskach młodzieżowych, zawierający wskazania higieniczne podczas wycieczek dla dzieci i młodzieży oraz instrukcje dla organizatorów wycieczek. 36 Tamże, s J. Gaj: Dzieje turystyki w Polsce. Warszawa 2008, s.74-78; Zob. też. J. Gaj: Zarys historii turystyki w Polsce. Warszawa 2003, s Start, 1930 nr 11, s Tamże. 40 Start, 1927 nr 16, s Schroniska noclegowe (domy wycieczkowe) utworzono w następujących miejscowościach: Andrychów, Białowieża, Bielsko, Bodzentyn, Brodnica, Bystra, Cieszyn, Chełmno, Dobczyce, Gdynia, Gniezno, Istebna, Janów, Jaworze Nałęcz, Kartuzy, Katowice, Kazimierz, Kołomyja, Kórnik, Krościenko, Królewska Huta, Krynica, Krzeszowice, Lipnica Mała, Lipnica Wielka, Lwów, Maniowy, Mikuliczyn, Mszana Dolna, Nowa Słupca, Nowogródek, Nowy Sącz, Nowy Targ, Płock, Puławy, Rożnów, Rytro, Stanisławów, Tarnopol, Tomaszów Mazowiecki, Toruń, Tymowa, Wejherowo, Wiele, Wilno, Wisła, Zakopane, Zator, Zawoja, Żarnowiec, Żywiec. 42 Start, 1927 nr 16, s.5. 15

16 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 W 1930 r. liczba szkolnych schronisk noclegowych zwiększyła się do W poszczególnych województwach liczba schronisk noclegowych była następująca: województwo białostockie 4, woj. kieleckie 9, woj. krakowskie 14, woj. lubelskie 5, woj. lwowskie 3, woj. łódzkie 4, woj. nowogródzkie 2, woj. poleskie 2, woj. pomorskie 14, woj. poznańskie 7, woj. stanisławowskie 5, woj. śląskie 9, woj. tarnopolskie 4, woj. warszawskie 2, woj. wileńskie 3, woj. wołyńskie 4. W rozbudowie sieci schronisk kierowano się zasadą, iż schroniska powinny wytyczać szlaki turystyczne ułatwiające dalsze wycieczki piesze. Szereg takich szlaków tworzą ( ) łańcuchy schronisk na Śląsku, w Beskidzie Zachodnim, w Dolinie Dunajca, Prutu, na Pomorzu, w woj. kieleckim, lubelskim i na Wołyniu 44. Według danych z 1931 r. ze schronisk noclegowych korzystały dzieci i młodzież ze szkół powszechnych (42 ), następnie młodzież szkół średnich (31 ), seminariów nauczycielskich (18 ) i szkół zawodowych (9 ) 45. Liczba szkolnych schronisk noclegowych ulegała wzrostowi. W 1934 r. istniały 162 schroniska; w 1933 r. urządzono wycieczek dla osób 46. Ze schronisk w 70 korzystała młodzież szkolna, natomiast 30 stanowili nauczyciele, studenci i uczestnicy wycieczek pozaszkolnych. Na rynku wydawniczym ukazała się praca pt. Szkolne schroniska wycieczkowe. Informator na rok Informator oprócz wykazu schronisk z podziałem na poszczególne województwa, zawierał materiał poświęcony: organizacji wycieczek szkolnych, ekwipunku uczestnika wycieczki, ochrony przyrody, pierwszej pomocy. Młodzież szkół powszechnych uczestniczyła w koloniach i obozach, w programie których oprócz zajęć wychowania fizycznego i sportu, występowały treści turystyki i krajoznawstwa. Pomoc finansową, organizacyjną, a często także kadrę szkoleniową zapewniał Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego (PUWF i PW) oraz niektóre związki sportowe, m. in. Polski Związek Kajakowy; inne organizacje: Liga Morska i Kolonialna, Polska YMCA, Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej, Akademicki Związek Morski, Organizacja Młodzieży Pracującej. Obozy i kolonie dla dzieci i młodzieży szkolnej były uzupełnieniem programu szkolnego wychowania fizycznego. Jeden z pierwszych takich obozów dla uczniów starszych klas szkół powszechnych na terenie Warszawskiego Okręgu Szkolnego odbył się w Kamieńczyku nad Bugiem w powiecie radzymińskim 48. W obozie uczestniczyło około 100 uczniów. Funkcję instruktora obozu pełnił Tadeusz Płoński. Dwutygodniowy pobyt na kolonii zimowej w Siankach w styczniu 1933 r. dla młodzieży żeńskiej szkół średnich zorganizowało Lwowskie Kuratorium Oświaty. 43 Start, 1930 nr 11, s Tamże. 45 Start, 1931 nr 12, s Start, 1934 nr 10, s Start, 1932 nr 9, s Start, 1932 nr 12, s.9. 16

17 Teresa Drozdek-Małolepsza, Eligiusz Małolepszy Przyczynek do dziejów aktywności ruchowej dzieci i młodzieży... Kolonia zimowa, w której uczestniczyło blisko 100 osób miała charakter sportoworekreacyjny 49. Według stanu na 1933 r. w akcji kolonii i obozów wzięło udział około dzieci i młodzieży 50. Podsumowanie W okresie międzywojennym w Polsce nastąpił rozwój aktywności ruchowej dzieci i młodzieży. Aktywność fizyczną uprawiały dzieci i młodzież w szkolnictwie, jak również młodzież pozaszkolna. Wśród uprawianych dziedzin aktywności ruchowej należy wyróżnić zabawy i gry ruchowe, gimnastykę, gry sportowe, lekkoatletykę, sporty wodne, sporty zimowe i inne. Zwiększyła się liczba dzieci i młodzieży uczestniczącej w turystyce szkolnej. Znaczącą rolę w rozwoju turystyki szkolnej odegrało MWR i OP. W tym celu urządzano szkolne schroniska noclegowe oraz wydawano informatory z tego zakresu. Propagowano akcję obozów i kolonii wśród młodzieży szkolnej i pozaszkolnej. Piśmiennictwo I. Prasa 1. Start II. Literatura 1. Gaj J., Dzieje turystyki w Polsce. Warszawa, Wydawnictwo Almamer Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Warszawie Gaj J., Zarys historii turystyki w Polsce. Warszawa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Warszawie Małolepszy E., Kultura fizyczna i przysposobienie wojskowe w Częstochowie i w powiecie częstochowskim w latach Częstochowa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie Małolepszy E., Kultura fizyczna w działalności wiejskich organizacji młodzieżowych II Rzeczypospolitej. Częstochowa, Wydawnictwo Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie Małolepszy E., Drozdek-Małolepsza T., Kultura fizyczna dziewcząt i kobiet na wsi w Polsce w latach Zarys problematyki. [W:] Chełmecki J., (red.), Społeczno-edukacyjne oblicza współczesnego sportu i olimpizmu. Wychowanie fizyczne i sport dzieci wiejskich i w małych miastach, t. II. Warszawa, Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie, 2008, s Nowak L., Wychowanie fizyczne i sport w Państwowym Szkolnictwie Ogólnokształcącym w Polsce w latach Poznań, Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu Start, 1933 nr 6, s Start, 1933 nr 11-12, s.2. 17

18 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/ Nowak L., Znaczenie instytucji państwowych w rozwoju bazy materialnej wychowania fizycznego i sportu szkolnego w Polsce w latach [W:] Nowak L., (red.), Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, t. VI. Gorzów Wlkp., Wydawnictwo Zamiejscowego Wydziału Kultury Fizycznej Poznańskiej AWF w Gorzowie Wlkp., 2004, s Pietrzak H., Święta sportu młodzieży szkolnej województwa śląskiego w latach [W:] Nowak L., (red.), Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, t. VIII. Gorzów Wlkp., Wydawnictwo Zamiejscowego Wydziału Kultury Fizycznej Poznańskiej AWF w Gorzowie Wlkp., 2008, s A Contribution to the History of Activeness Involving Physical Movement of Children and Adolescents in Poland during the Interwar Period Summary Keywords: physical activity, Poland in the interwar period, tourism The purpose of the article is presentation of activeness involving physical movement of children and adolescents in Poland during the interwar period. The source basis for the article was a preliminary archival research of the Start magazine, which appeared in the years The magazine published mainly articles about women s physical education and sports and about issues connected with hygiene. Articles, materials and reports concerning activeness involving physical movement of children, adolescents and adults could be found in the magazine. The subject matter concerning activeness involving physical movement of children and adolescents was quite diversified. Part of the material was devoted to the issues of games involving physical movement in Poland. During the interwar period, there was research on the subject conducted by Eugeniusz Piasecki. The discussed period was characterised by development of infrastructure aimed to encourage activity involving physical movement among children and adolescents. The issue was connected with building parks and recreation areas as well as sports facilities and complexes. On the initiative of National Office for Physical Education and Civil Defence Training and welfare societies there were physical education and sports camps organised for children and adolescents. The camp action included elements of tourism and sightseeing. This involved establishing school tourist hostels. On the pages of the Start magazine, issues connected with sports competitions of children and adolescents were discussed. School Sports Days were organised. Apart from that, the magazine also published articles on physical education and broadly understood physical activeness. 18

19 Jacek Polechoński, Wojciech Dorighi, Dorota Groffik Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach Teoretyczne aspkety aktywności ruchowej Komunikacja niewerbalna na lekcjach wychowania fizycznego w opinii nauczycieli Słowa kluczowe: komunikacja niewerbalna, wychowanie fizyczne, lekcja wychowania fizycznego Wstęp W ostatnich latach znacznie zwiększyło się zainteresowanie komunikacją niewerbalną, czyli językiem ciała. Współczesny człowiek funkcjonuje w świecie zdominowanym przez szybkie tempo życia i brak czasu, jest stale oceniany, ocenia i bardzo często podejmuje decyzje na podstawie pierwszego wrażenia. Trafność tych ocen i decyzji oraz ich skutki w dużej mierze zależą od umiejętności posługiwania się mową niewerbalną. Badania pokazują, że największe sukcesy w różnych dziedzinach życia osiągają ludzie umiejący intuicyjnie odszyfrować te sygnały [1]. Komunikacja niewerbalna dotyczy wszystkich ludzkich zachowań, postaw i obiektów innych niż słowa, które komunikują wiadomości i posiadają wspólne społeczne znaczenie. Obejmuje ona: wygląd fizyczny, ruchy ciała, gesty, wyrazy twarzy, ruchy oczu, dotyk, głos oraz sposób wykorzystywania czasu i miejsca w komunikowaniu się. Nie zawiera jednak gestów, które zawierają słowa, takich jak język migowy, ani słów pisanych lub przekazywanych elektronicznie [2]. Szczególnego znaczenia komunikacja niewerbalna nabiera na lekcjach wychowania fizycznego, podczas których nauczyciele mają często ograniczone możliwości porozumiewania się z uczniami za pomocą mowy werbalnej. Dzieje się tak, gdy na sali znajduje się wielu ćwiczących lub zajęcia prowadzone są na dużej przestrzeni. Lekcje wychowania fizycznego charakteryzują się również niekorzystną 19

20 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 akustyką, która w znacznym stopniu utrudnia porozumiewanie się słowne. Z badań własnych wynika, że średnie natężenie hałasu podczas zajęć przekracza 80 db, a na lekcjach gier i zabaw dochodzi nawet do 90 db [3, 4]. Mowa niewerbalna zastępuje często wiele słów i tłumaczeń, na które brakuje czasu podczas lekcji wychowania fizycznego. Dlatego ma ona zastosowanie w wielu momentach na zajęciach, podczas wykonywania różnych działań przez nauczyciela. Przykładem są czynności organizacyjne, a w szczególności kierowanie grupą. Należy podkreślić, że spośród wszystkich przedmiotów szkolnych organizacja zajęć ma największe znaczenie w wychowaniu fizycznym. Dobra organizacja lekcji pozwala zintensyfikować proces dydaktyczno-wychowawczy, stwarza warunki do skutecznego uczenia się oraz usprawniania i ma znaczący wpływ na zdyscyplinowanie uczniów i bezpieczeństwo [5]. Przejawem niewerbalnej komunikacji nauczyciela z uczniami na zajęciach ruchowych jest także demonstrowanie ruchu, czyli pokaz, który stanowi jedną z podstawowych metod przekazywania wiadomości [6]. Trudności w porozumiewaniu się nauczyciela wychowania fizycznego z uczniami są różne w zależności od rodzaju prowadzonych zajęć. Duże problemy komunikacyjne mogą występować na basenach, co wynika ze specyficznej akustyki obiektów. Zmusza to nauczycieli do poszukiwania innych niż słowny sposobów komunikacji z uczniami. Prowadzącym zajęcia pływackie zaleca się tworzenie i wykorzystywanie systemów porozumiewania się opartych głównie na gestach, z którymi należy systematycznie zapoznawać uczniów w części wstępnej lekcji. Trzeba zaznaczyć, że w czasie lekcji na pływalni nie należy nadużywać sygnałów akustycznych. Nauczyciele powinni uczyć uczniów, iż sygnały dźwiękowe mogą oznaczać sytuację alarmową, niebezpieczną [7]. Komunikacja niewerbalna na zajęciach wychowania fizycznego obecna jest również w sędziowaniu. Ma to szczególne zastosowanie w drużynowych grach sportowych, gdzie zostały opracowane specjalne systemy znaków, które służą do komunikacji miedzy sędzią a zawodnikami. Niewerbalny sposób komunikowania się występuje również w sporcie szkolnym, co przejawia się w przekazywaniu informacji pomiędzy nauczycielem trenerem i uczniem zawodnikiem. W czasie rozgrywania zawodów uwaga zawodnika jest całkowicie skierowana na rywalizację sportową i często zdarza się, że nie zauważa on istotnych elementów, które mogą mieć wpływ na końcowy wynik sportowy. Trener natomiast, nie biorąc bezpośrednio udziału w rywalizacji dostrzega je. Jednak często nie ma czasu i możliwości na przekaz werbalny. W takiej sytuacji idealnie sprawdza się komunikacja bez użycia słów [8]. Zawodnicy i trenerzy stosują również gesty i mowę ciała do realizacji założeń taktycznych. Znaczenie komunikacji niewerbalnej w życiu człowieka skłania do podejmowania badań dotyczących jej wykorzystania podczas lekcji wychowania fizycznego. 20

21 Jacek Polechoński, Wojciech Dorighi, Dorota Groffik Komunikacja niewerbalna na lekcjach wychowania fizycznego... Cel pracy Celem pracy była próba odpowiedzi na następujące pytania badawcze: 1. W jakim stopniu i w jakich sytuacjach nauczyciele wychowania fizycznego wykorzystują komunikację niewerbalną podczas lekcji? 2. Czy komunikacja niewerbalna wpływa na przebieg zajęć oraz czy pomaga w porozumiewaniu się nauczyciela z uczniami? 3. Jakie elementy komunikacji niewerbalnej wykorzystywane są w czasie zajęć wychowania fizycznego? Metody i materiał badań W badaniach zastosowano kwestionariusz ankiety skierowany do nauczycieli wychowania fizycznego, który zawierał pytania dotyczące wykorzystania komunikacji niewerbalnej podczas lekcji wychowania fizycznego. Pytano o takie komunikaty niewerbalne jak: gesty, czynniki paralingwistyczne (ton głosu, tempo mowy, intonacja, przerwy, chrząknięcia itp.), powierzchowność, mimika twarzy i sygnały akustyczne. Próbowano również ustalić, jaki zdaniem nauczycieli jest wpływ otoczenia zajęć na porozumiewanie się z uczniami. Ankieta była anonimowa. Przed rozpoczęciem sondażu respondenci zostali poinformowani o dobrowolności wypełniania kwestionariusza i celu badań. Badaniami objęto 78 nauczycieli wychowania fizycznego (wiek 34,7 ±9,3) szkół Śląska Cieszyńskiego. Wśród ankietowanych nieznacznie przeważały kobiety (51,3%). Dominowali nauczyciele szkół podstawowych (35,9%) i ponadgimnazjalnych (35,9%). Nieco mniej było pracujących w gimnazjach (28,2%). W badaniach uczestniczyli głównie nauczyciele dyplomowani (48,7%) i mianowani (26,9%). Prawie jedną czwartą (23,1%) stanowili nauczyciele kontraktowi, natomiast stażystów było zaledwie 7,7%. Wyniki badań Z przeprowadzonych badań ankietowych wynika, że nauczyciele wychowania fizycznego wykorzystują podczas lekcji różne składowe mowy niewerbalnej. Wykorzystanie gestów na lekcji wychowania fizycznego Do komunikatów niewerbalnych stosowanych w sposób świadomy przez prawie wszystkich (98,7%) nauczycieli należą gesty. Przez większość z nich są one wykorzystywane często (47,4%) lub bardzo często (19,2%). Niecała jedna trzecia badanych (28,2%) czasami posługuje się pantomimiką, a zaledwie 5,2% respondentów twierdzi, że robi to rzadko (rycina 1). 21

22 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 [%] 47, ,2 28,2 10 5,2 0 bardzo często często czasami rzadko Rycina 1. Częstość wykorzystywania gestów na lekcji wychowania fizycznego Źródło: opracowanie własne. Zdecydowana większość ankietowanych była przekonana o dużym znaczeniu gestów w porozumiewaniu się z uczniami na lekcji. Aż 69,2% badanych twierdziło, że pantomimika ułatwia komunikację podczas zajęć wychowania fizycznego, a 28,2% nauczycieli było zdania, że raczej ułatwia. Jedynie 2,6% ankietowanych nie zajęło stanowiska w tej kwestii (rycina 2). [%] 69, ,2 ułatwiają komunikację raczej ułatwiają komunikację trudno powiedzieć 2,6 Rycina 2. Wpływ gestów na komunikację z uczniami Źródło: opracowanie własne. Gesty podczas lekcji wychowania fizycznego mogą być stosowane w różnych sytuacjach. Z opinii nauczycieli wynika, że najczęściej mają zastosowanie podczas kierowania grupą. Takiego zdania było 28,8% pytanych. Wielu spośród badanych (26,2%) zwykle wykorzystuje pantomimikę podczas opisywania nauczanych elementów. Inni (21,3%) na pierwszym miejscu stawiają posługiwanie się sprzętem, a jeszcze inni (18,3%) stosują gesty przede wszystkim w trakcie wykonywania ćwiczeń. Kilku (5,4%) respondentów wymieniło jeszcze inne zastosowania pantomimiki podczas lekcji (rycina 3). 22

23 Jacek Polechoński, Wojciech Dorighi, Dorota Groffik Komunikacja niewerbalna na lekcjach wychowania fizycznego... [%] ,8 26,2 21,3 18,3 10 5,4 0 manewrowanie grupą opisywanie nauczanego elementu posługiwanie się sprzętem wykonywanie ćwiczeń inne Rycina 3. Sytuacje, w których nauczyciele najczęściej wykorzystują gesty podczas zajęć Źródło: opracowanie własne. Zdaniem większości nauczycieli (61,5%) również uczniowie komunikują się podczas lekcji za pomocą gestów, które są kierowane do prowadzących zajęcia lub współćwiczących. Jednak spora część ankietowanych (38,5%) twierdzi, że ich podopieczni nie przekazują informacji w ten sposób (rycina 4). [%] 60 61, , stosują gesty nie stosują gestów Rycina 4. Stosowanie gestów przez uczniów podczas lekcji wychowania fizycznego w opinii nauczycieli Źródło: opracowanie własne. Czynniki paralingwistyczne Dalsze pytania dotyczyły stosowania czynników paralingwistycznych na lekcjach wychowania fizycznego. Z przeprowadzonego sondażu wynika, że wszyscy nauczyciele wykorzystują właściwości swojego głosu podczas zajęć, chociaż robią to w różny sposób. 38,5% respondentów moduluje ton głosu. Inni świadomie regulują tempo mowy (25,5%) i przerwy w wypowiedzi (23,4%), a 12,6% badanych w komunikacji z podopiecznymi używa nawet chrząknięć, aby w ten sposób zwrócić uwagę osobom, które nie uważają lub nie są skupione podczas ćwiczeń (rycina 5). 23

24 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 [%] 40 38, ,5 23,4 12,6 0 ton głosu tempo mowy przerwy w wypowiedzi chrząknięcia Rycina 5. Komunikaty paralingwistyczne wykorzystywane w trakcie zajęć przez nauczycieli wychowania fizycznego Źródło: opracowanie własne. Większość badanych (54,5%) wyraża przekonanie, że komunikaty paralingwistyczne istotnie wpływają na przebieg lekcji lub raczej wpływają (39%). Nie wielka ilość ankietowanych (3,9%) nie miała zdania w tej kwestii. Najmniejszą grupę wśród respondentów (2,6%) stanowili nauczyciele, których zdaniem dźwięki paralingwistyczne raczej nie wpływają na tok lekcji (rycina 6). [%] 54, ,0 20 3,9 2,6 0 wpływają raczej wpływają trudno powiedzieć raczej nie wpływają Rycina 6. Wpływ komunikatów paralingwistycznych przebieg na lekcji Źródło: opracowanie własne. Ankietowani nauczyciele są również zdania, że uczniowie nie są obojętni na czynniki paralingwistyczne. Takie przekonanie wyrażała połowa badanych (51,9%). Nie wiele mniej ankietowanych (45,5%) stwierdziło, że uczniowie raczej reagują na komunikaty paralingwistyczne, a 1,3% respondentów nie miało zdania na ten temat oraz odpowiedziało, że uczniowei na nie raczej nie reagują (rycina 7). Prawie wszyscy ankietowani (98,7%) są także przekonani o tym, że ich podopieczni rozumieją lub raczej rozumieją, jakie informacje pragnie w sposób paralingwistyczny przekazać nauczyciel (rycina 8). 24

25 Jacek Polechoński, Wojciech Dorighi, Dorota Groffik Komunikacja niewerbalna na lekcjach wychowania fizycznego... [%] 40 51,9 45, ,3 1,3 reagują raczej reagują trudno powiedzieć raczej nie reagują Rycina 7. Reagowanie uczniów na komunikaty paralingwistyczne w opinii nauczycieli wychowania fizycznego Źródło: opracowanie własne. [%] 40 44,2 54, rozumieją raczej rozumieją trudno powiedzieć 1,3 Rycina 8. Rozumienie przez uczniów treści przekazywanych za pośrednictwem komunikatów paralingwistycznych w opinii nauczycieli wychowania fizycznego Źródło: opracowanie własne. Powierzchowność nauczyciela Kolejne pytania ankietowe skierowane do nauczycieli dotyczyły wpływu powierzchowności na komunikację interpersonalną podczas lekcji. Większość badanych stwierdziła, że wygląd zewnętrzny i sposób ubrania się nauczyciela ma znaczenie w czasie lekcji (59%) lub raczej ma znaczenie 20,5%. Część osób (9%) nie miało zdania w tej sprawie. Dla kilku nauczycieli (7,7%) powierzchowność była raczej mało istotna, zaś nieliczni (3,8%) stwierdzili, że nie ma ona żadnego znaczenia (rycina 9). 25

26 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 [%] 60 59, ,5 9,0 7,7 3,8 0 ma znaczenie raczej ma znaczenie trudno powiedzieć raczej nie ma znaczenia nie ma znaczenia Rycina 9. Znaczenie wyglądu zewnętrznego i sposobu ubierania się nauczyciela w czasie lekcji wychowania fizycznego Źródło: opracowanie własne. Mimika nauczyciela Prowadząc ankietę starano się także znaleźć odpowiedź na pytanie, czy nauczyciele wykorzystują mimikę na zajęciach wychowania fizycznych. Okazało się, że jest ona przez dużą część badanych stosowana w sposób świadomy. Aż 87,2% ankietowanych nauczycieli używa celowo mimiki. Natomiast 12,8% z nich nie robi tego w sposób zamierzony (rycina 10). Nauczyciele wykorzystują mimikę w różnych okolicznościach na lekcjach wychowania fizycznego. Najwięcej respondentów (32,2%) stosuje ją do wyrażenia aprobaty dobrze wykonanego ćwiczenia, nieco mniej (28%) demonstruje w ten sposób zadowolenie z właściwego zachowania uczniów. Mimika twarzy służy również części ankietowanych (25,7%) do wyrażania dezaprobaty w przypadku niewłaściwie wykonanego ćwiczenia, a niektórym nauczycielom (14,1%) do pokazania niezadowolenia z zachowania uczniów (rycina 11). [%] 80 87,2 60 Rycina 10. Odsetek nauczycieli świadomie wykorzystujących mimikę Źródło: opracowanie własne świadome wykorzystywanie mimiki 12, 8 nieświadome wykorzystywanie mimiki

27 Jacek Polechoński, Wojciech Dorighi, Dorota Groffik Komunikacja niewerbalna na lekcjach wychowania fizycznego... [%] 30 32,2 28,0 25, ,1 0 aprobata dobrze wykonanego ćwiczenia Rycina 11. Okoliczności świadomego wykorzystywania mimiki przez nauczycieli wychowania fizycznego Źródło: opracowanie własne. zadowolenie z właściwego zachowania się ucznia dezaprobata niepoprawnie wykonanego ćwiczenia niezadowolenie zachowania się ucznia Sygnały akustyczne Ze względu na hałas towarzyszący lekcjom wychowania fizycznego nauczyciele podczas prowadzenia zajęć często stosują sygnały akustyczne. Dalsza część kwestionariusza dotyczyła tego elementu komunikacji niewerbalnej. Zgodnie z oczekiwaniami najwięcej (45,5%) badanych wskazało gwizdek jako najczęściej stosowany sygnał akustyczny na lekcji. Trochę mniejsza grupa (37,1%) wykorzystuje zwykle czynności ruchowe wydające dźwięk (np. klaskanie rękami, tupanie nogami). Część nauczycieli (13,8%) korzysta z urządzeń audio. Natomiast niewielu (3,6%) posługuje się instrumentami muzycznymi (rycina 12). Okazje się, że stosowanie wymienionych sygnałów akustycznych na lekcji wychowania fizycznego jest skutecznym sposobem komunikacji. Prawie wszyscy respondenci uważają, że uczniowie szybko (67,9%) lub raczej szybko (29,5%) reagują na tego typu dźwięki. Jedynie znikomy odsetek nauczycieli (1,3%) twierdzi, że reakcja ich podopiecznych jest raczej wolna oraz nie ma zdania na ten temat (rycina 13). [%] 40 45,5 37, gwizdek Rycina 12. Sygnały akustyczne stosowane na lekcjach wychowania fizycznego Źródło: opracowanie własne. czynności ruchowe (klaskanie, tupanie) 13,8 urządzenia audio 3,6 instrumenty muzyczne 27

28 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 [%] 67, , ,3 1,3 szybko reagują raczej szybko reagują trudno powiedzieć raczej wolno reagują Rycina 13. Szybkość reakcji uczniów na sygnały dźwiękowe w opinii nauczycieli wychowania fizycznego Źródło: opracowanie własne. Wpływ otoczenia zajęć na komunikację niewerbalną Wydaje się rzeczą oczywistą, że przekaz informacji uzależniony jest w dużej mierze od otoczenia, w jakim odbywa się komunikacja. Lekcje wychowania fizycznego mogą być realizowane w różnych miejscach. Dlatego przygotowując ankietę starano się sformułować takie pytania, które pozwoliłyby ustalić gdzie komunikacja niewerbalna z uczniami jest najbardziej utrudniona. Z opinii badanych wynika, że najtrudniej jest porozumiewać się na basenie. Takiego zdania było (42,3%) respondentów. Następne w kolejności wskazywali nauczyciele boisko szkolne (28,2%), salkę zastępczą (21,8%) i salę gimnastyczną (7,7%) (rycina 14). Ankieta zawierała także pytanie o czynniki, które w największym stopniu wpływają na komunikację podczas zajęć. Najliczniejsza grupa badanych (45,5%) wyraziła przekonanie, że najistotniejsze znaczenie ma w tym względzie liczba uczniów podczas zajęć. Część ankietowanych (32,4%) była zdania, że najważniejszym czynnikiem jest miejsce zajęć. Inni respondenci (22,1%) zwracali uwagę przede wszystkim na wielkość pomieszczenia. [%] 40 42,3 28, ,8 20 7, basen boisko szkolne salka zastępcza sala gimnastyczna Rycina 14. Miejsca realizacji lekcji wychowania fizycznego, w których komunikacja niewerbalna z uczniami jest najbardziej utrudniona w opinii nauczycieli Źródło: opracowanie własne. 28

29 Jacek Polechoński, Wojciech Dorighi, Dorota Groffik Komunikacja niewerbalna na lekcjach wychowania fizycznego... [%] 45, ,4 22,1 0 ilość uczestników zajęć miejsce zajęć wielkość pomieszczenia Rycina 15. Czynniki wpływające na komunikację niewerbalną podczas lekcji wychowania fizycznego w ocenie nauczycieli Źródło: opracowanie własne. Podsumowanie W procesie kształcenia konieczne jest poszukiwanie skutecznych sposobów porozumiewania się nauczyciela z uczniem, które będą charakteryzować się dużą szybkością przekazu oraz odbioru informacji [9]. Cechy te posiada niewątpliwie komunikacja niewerbalna, którą często i świadomie stosują nauczyciele wychowania fizycznego, co wynika z przeprowadzonych badań. Mowa pozawerbalna wykorzystywana jest podczas kierowania grupą, opisywania nauczanego elementu, posługiwania się sprzętem i w innych sytuacjach na lekcji. Nauczyciele posługują się różnymi składowymi niewerbalnej komunikacji. Stosują gesty, komunikaty paralingwistyczne, mimikę twarzy oraz różne sygnały akustyczne. W opinii nauczycieli uczniowie rozumieją informacje przekazywane w ten sposób i szybko na nie reagują. Nauczyciele są również przekonani, że wykorzystanie na lekcjach pozawerbalnej komunikacji ułatwia organizację zajęć i pomaga w porozumiewaniu się nauczyciela z uczniami, co powinno być pomocne w zwiększaniu efektywności zajęć. W związku z tym konieczne jest kształcenie przyszłych nauczycieli wychowania fizycznego w kierunku sprawnego posługiwania się komunikatami niewerbalnymi. Korzystne byłoby również ujednolicenie stosowanych na lekcjach gestów i sygnałów, a nawet stworzenie swego rodzaju ich systematyki. Dzięki temu na wypracowanym w młodszych klasach systemie niewerbalnej komunikacji z uczniami mogliby bazować nauczyciele klas starszych. Takie rozwiązanie usprawniłoby zapewne organizację zajęć na różnych szczeblach kształcenia. W konstruowaniu systemu komunikacji niewerbalnej na potrzeby szkolnego wychowania fizycznego można skorzystać z doświadczeń terapeutów pracujących z osobami o specjalnych potrzebach, dla których taki sposób przekazywania informacji stanowi często podstawę porozumiewania się. Mowa pozawerbalna ma istotne znaczenie w takich schorzeniach rozwojowych jak: autyzm, syndrom Asper- 29

30 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 gera czy zespół Rotta. Najbardziej rozwinięte systemy komunikacji niewerbalnej powstały jednak z myślą o osobach z dysfunkcjami narządu słuchu. Używają oni między innymi języka migowego, alfabetu palcowego, gestykulacji oraz mimiki [10]. Ponadto w przypadku osób niedosłyszących i głuchych powstały liczne sposoby porozumiewania się oparte o gesty, które wykorzystywane są w różnych formach aktywności ruchowej i na których mogliby wzorować się nauczyciele wychowania fizycznego [11]. Wnioski 1. Nauczyciele świadomie wykorzystują różne składowe komunikacji niewerbalnej w wielu sytuacjach podczas lekcji wychowania fizycznego. 2. Komunikacja niewerbalna ułatwia porozumiewanie się nauczyciela z uczniami i usprawnia przebieg zajęć. 3. Skuteczność komunikacji nauczycieli wychowania fizycznego z uczniami uzależniona jest przede wszystkim od liczby uczniów na lekcji i miejsca zajęć. 4. Ze względu na powszechne zastosowanie podczas lekcji elementów mowy niewerbalnej zasadne jest skonstruowanie jednolitego systemu komunikacji niewerbalnej opartego głównie na gestach i włączenie go do systemu kształcenia nauczycieli wychowania fizycznego. Piśmniennictwo 1. Borg J., Język ciała. Siedem lekcji komunikacji niewerbalnej. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Morreale S.P., Spitzberg B.H., Barge J.K., Komunikacja między ludźmi. PWN, Warszawa Polechoński J., Hałas na lekcjach wychowania fizycznego a zgłaszane dolegliwości chorobowe nauczycieli. [W:] Ślężyński J. (red.), Efekty kształcenia i wychowania w kulturze fizycznej. PTNKF i AWF, Katowice 2001, Ślężyński J., Polechoński J., Warunki akustyczne lekcji wychowania fizycznego. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne, 2001, 2, Strzyżewski S., Proces kształcenia i wychowania w kulturze fizycznej. WSiP, Warszawa Górna-Łukasik, Przekazywanie wiadomości w procesie wychowania fizycznego: wskazania praktyczne. AWF, Katowice Czabański B., Fiłon M., Zatoń K., Elementy teorii pływania. AWF, Warszawa Lynch J., Creative coaching. Human Kinetics, Champaign Lewandowski M., Dzięcioł M., Wykorzystanie informacji wizualnej w organizacji zajęć wychowania fizycznego w młodszych klasach szkoły podstawowej. [W:] Czabański B., Koszczyc T. (red.), Dydaktyka wychowania fizycznego. AWF, Wrocław

31 Jacek Polechoński, Wojciech Dorighi, Dorota Groffik Komunikacja niewerbalna na lekcjach wychowania fizycznego Sowa J., Pedagogika specjalna w zarysie. Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów Hendzel J., K., Turystyka i krajoznawstwo w środowisku osób z uszkodzonym słuchem. [W:] Łobożewicz T. (red.), Turystyka i rekreacja ludzi niepełnosprawnych. WSE, Warszawa 2000, Nonverbal communications on the Physical Education classes according to the teachers Summary Keywords: nonverbal communication, Physical Education, Physical Education classes During the Physical Education classes teachers often have very limited possibilities for communication with their students by using speech. It works like this when on the gym are many practising people, is an unfavourable acoustic climate or the lessons are leading on huge area. In these situations the great influence have the ability to pass information without using words. In this work the assessment of using nonverbal communication by the teachers during their classes has been done. 78 PE teachers from school in Cieszyn Silesia have participated in the survey. The survey shows that the majority from the teachers have used intentionally nonverbal communication in different situations during the lessons. This kind of transmission is convenient during the organization activities. This way of communication consists of: gestures, paralinguists factors, exterior, physiological and emotional conditions, mimic and acoustic signals. According to the majority from surveyed teachers students have understood these components of nonverbal communication in the right way. 31

32

33 Teoretyczne aspkety aktywności ruchowej Zbigniew Szot 1, Tomasz Szot 2 1 Wyższa Szkoła Informatyki i Umiejętności w Łodzi 2 Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku Wiodąca rola Instytutu Kultury Fizycznej Uniwersytetu Szczecińskiego w zakresie promocji aktywności ruchowej ludzi w różnym wieku w Polsce w latach Próba syntezy. Słowa kluczowe: aktywność ruchowa, metody, motywacje, edukacja Wstęp Aktywność ruchowa według Z. Drozdowskiego powstała w wyniku spadku spontanicznej aktywności człowieka i ewolucyjnych przekształceń gatunku. Wymienić w tym przypadku należy siedzący tryb życia, komputeryzację, robotyzację, motoryzację i związaną z nimi hipokinezję [1,2]. Według tego autora aktywność ruchowa jest całokształtem zachowań, możliwości i właściwości ruchowych ludzkiego organizmu związanych z różnymi sposobami i formami przemieszczania się osobnika w przestrzeni lub też przemieszczania się w stosunku do siebie różnych części jego ciała [1, s. 13]. Wspomniane określenia wyczerpują zakres definicji aktywność ruchowa, jednak ich uzupełnieniem są pojęcia podkreślające znaczenie ruchu w rozwoju filo- i ontogenetycznym. Greckie pantha rei wszystko płynie, określenie lekarza W. Oczki z przełomu XVI/XVII w., że ruch jest w stanie zastąpić prawie każdy lek, ale wszystkie leki razem wzięte nie zastąpią ruchu oraz modyfikacje późniejsze tego określenia, że ruch jako lek nie ma substancji ani opakowania. Substancją tego leku jest pomysł zrodzony z nauki i doświadczenia. Jego podanie wymaga prawidłowego mistrzostwa. Przekazanie go osobom niepełnosprawnym wraz z osobowością, czyni ten lek niezastąpionym [3, s. 34]. 33

34 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Znaczenie ruchu jest bardziej zauważalne w rozwoju osobniczym, w którym pełni on fundamentalną rolę, jako czynnik utrzymania zdrowia każdego człowieka. Ważność poruszanej problematyki została zaakcentowana na II Kongresie Naukowym Kultury Fizycznej, który odbył się w Gdańsku w 1986 r., na którym sformułowano problem węzłowy pn. Optymalizacja systemu kultury fizycznej jako podstawa kształtowania zdrowia i sprawności fizycznej [4]. Na tym samym Kongresie H. Szwarc stwierdziła, że wysiłek fizyczny niezbędny dla utrzymania egzystencji gatunku ludzkiego dominował w 99.9% jego dziejów [5, s ]. Pierwszym zagadnieniem, które wyeksponowano na Kongresie było pytanie M. Demela o wpływ przeobrażeń cywilizacyjnych i ustrojowych na zmianę potrzeb, postaw i preferencji społeczeństwa w dziedzinie aktywności ruchowej. Dalej stwierdza on, że aktywność ruchowa [ ] jest środkiem w procesie pedagogicznym, a wychowanek powinien być panem własnego ciała i rozumieć prawa, które rządzą jego cielesnością, żeby świadomie i aktywnie pracować nad sobą przez całe życie [4, s ]. K. Hądzelek na tym Kongresie pisze u podstaw dzisiejszego stanu kultury fizycznej [ ] legły bogate tradycje wychowania fizycznego i sportu w naszym kraju, tradycje, w których dominuje tendencja do ujmowania zagadnień aktywności ruchowej człowieka w wielostronnych wymiarach funkcji zdrowotnej, społecznej, wychowawczej i obywatelskiej [6, s. 51]. Przeprowadzane badania socjologiczne przez Z. Krawczyka w Budapeszcie, Talinie i Warszawie w latach dowiodły również, że aktywność ruchowa jest lub może być warunkiem zdrowia [7]. Ruch jest nie tylko spostrzeganym wyznacznikiem, a nawet czynnikiem świadomości społecznej, ale również decydującym o funkcjonowaniu wielu układów wewnętrznych człowieka, odpowiedzialnych za całkowitą przemianę materii w naszym organizmie, a szczególnie układzie sercowo-naczyniowym, oddechowym, kostnostawowym i mięśniowym. Brak ruchu (aktywności ruchowej) powoduje obok atrofii mięśni znaczne obniżenie zdolności przystosowawczej układów wewnętrznych ustroju [8, s ]. Charakterystykę układu ruchowego przedstawił W. Romanowski w wydanej przez siebie Fizjologii człowieka zwracając szczególną uwagę na funkcję mięśni i ich zdolność do reagowania skurczem (ruch) na działanie bodźców nadprogowych tj. silniejszych od bodźców podprogowych nieefektywnych [9] Ruch w rozwoju osobniczym jest również ważny ze względu na porażające dane dotyczące zdrowia polskiego społeczeństwa: 1,5 mln osób ma chorobę wieńcową serca, 40 50% nadwagę, 71% umiera na choroby serca i nadciśnienie, 2/3 Polaków (12,6 mln) ma podwyższony poziom cholesterolu i odnotowuje się coraz więcej prób samobójczych i dewiacji. Jako nacji, nasz procent aktywności ruchowej jest niższy od Europejczyków i krajów wysokorozwiniętych [10, 11]. Oprócz powyższych danych należy wspomnieć, że w Polsce pali papierosy 12 mln ludzi (w tym dzieci). Notuje się również niewłaściwe odżywianie w postaci szkodliwych produktów (cola, chipsy, fast-food i in.) [11] 34

35 Zbigniew Szot, Tomasz Szot Wiodąca rola Instytutu Kultury Fizycznej Uniwersytetu Szczecińskiego... Wyżej wymienione argumenty przemawiają za potrzebą aktywności ruchowej, pomocnej w utrzymaniu zdrowia i skłaniają do odpowiedzi na pytania: czy nasze społeczeństwo jest przygotowane do promocji aktywności ruchowej? jakie zadania stoją przed moderatorami w świetle zapotrzebowania społecznego? jakie ośrodki akademickie starają się promować aktywność ruchową ludzi w różnym wieku? W pracy założono, że stan aktywności ruchowej Polaków jest zróżnicowany, daleki od ich potrzeb społecznych, wynikających z przekształceń ustrojowych. Proces ten jest długotrwały, uzależniony od wielu czynników, m.in. świadomości roli ruchu w rozwoju ontogenetycznym, stanu materialnego społeczeństwa i czasu wolnego. W celu weryfikacji założenia przeanalizowano materiały wydane w Instytucie Kultury Fizycznej Uniwersytetu Szczecińskiego w latach , pt. Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, by w oparciu o nie uzasadnić znaczącą rolę promowania ruchu u ludzi w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym. Poszerzeniem omawianej problematyki jest tematyka zaprezentowana w 23 tomach Postępów rehabilitacji [12, 13], jak również opracowaniach książkowych dostępnych na rynku krajowym, która jest uzupełnieniem wystąpień na Konferencjach w Szczecinie. W niniejszym opracowaniu posłużono się metodą analizy dokumentów, pozwalających na porównywanie, zestawianie, analizowanie i wyciąganie wniosków z danych faktograficznych. Problematykę ujęto w czterech obszarach: podstawowe funkcje aktywności ruchowej w świetle danych ogólnopolskich, główne obszary tematyczne promujące ruch, metody zastosowane w opracowaniach i motywacje podejmowanej aktywności ruchowej. 1. Podstawowe funkcje aktywności ruchowej w świetle danych ogólnopolskich, prezentowane na konferencjach Instytutu Kultury Fizycznej w Szczecinie Poniżej omówiono funkcję fizjologiczną spełnianą przez ruch, zdrowotno-rehabilitacyjną, pedagogiczno-psychologiczną i rolę, jaką pełni on w kształtowaniu studentów wyższych uczelni wychowania fizycznego. Funkcja fizjologiczna aktywności ruchowej została sprowadzona przede wszystkim do pozytywnego oddziaływania na organizm. Pod wpływem ćwiczeń (treningu) masa ciała może wzrosnąć do 50%, zwiększają się elementy kurczliwe z 60 do 80%, zwiększa się również czas pracy w warunkach beztlenowych (np. dłuższe przebywanie pod wodą), ukrwienie mięśni, a także liczba naczyń włosowatych od 40 do 45%. W efekcie tych pozytywnych zmian zwiększa się wytrzymałość i wydolność [14, s. 18]. Pod wpływem ćwiczeń notujemy lepszą wentylację płuc, automatyzm trenowanych 35

36 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 czynności, jak również zwiększenie pułapu tlenowego z 2 3 l O 2 do 6 7 l O 2 /min. W wyniku braku ruchu (hipokinezji) zauważamy zjawiska negatywne, powodujące niekorzystne zmiany w pracy wszystkich układów i narządów człowieka. Np. już po 3 4 tygodniach unieruchomienie ludzi zdrowych powoduje powstawanie niekorzystnych zmian w organizmie (zmniejszenie: mechanizmów odpornościowych, przemiany materii o 10%, elastyczności torebek stawowych i więzadeł, infekcji dróg moczowych i in.). Efektem tych zmian jest pogorszenie samopoczucia, obniżenie aktywności i utrata wiary we własne siły. W konkluzji przedstawionych argumentów można stwierdzić, że pod wpływem ćwiczeń korzystnie zmienia się wiele funkcji fizjologicznych człowieka, decydujących o jego rozwoju. Już 500 lat temu J. Kochanowski ( ) dobitnie wypowiedział się na temat wartości zdrowia: kochane zdrowie, nikt się nie dowie, jako smakujesz, aż się zepsujesz. Szczególnie niekorzystny wpływ na aktywność ruchową wywiera nikotyna. Roczny wskaźnik spożycia papierosów w Polsce przez dorosłego mieszkańca w 1990 roku wynosił szt., a najwyższe wartości na świecie kształtowały się na poziomie 2400 papierosów. Najnowsze dane zaprezentowane w Tobacco Atlas pokazują, że spożycie tytoniu na osobę powyżej 15 r.ż. wyniosło w Polsce 1810 papierosów 1. Jest to korzystne spostrzeżenie ze względu na tendencję spadkową tego zjawiska. W celu dalszego obniżenia trendu zmniejszania palenia papierosów autorzy podkreślają, że należy przestawić się z konsumpcyjnego stylu życia na większą aktywność, przechodzenie z form biernych ruchowo na czynne, bowiem bezczynność jest przyczyną szybszego starzenia się, a aktywność lekarstwem na dłuższe życie. Argumentami przemawiającymi za wyżej przedstawionymi faktami są badania przeprowadzone przez J. Baszczyńskiego z Wojskowej Akademii Medycznej w Łodzi, w których autor wymienia czynniki negatywnie wpływające na stan zdrowia. Są to: oglądanie TV, przeciążenie nauką, znaczny odsetek wczesnych urodzin, wysoki stopień umieralności niemowląt, narkomania toksykomania i dopalacze oraz nieuzasadnione zwolnienia lekarskie z zajęć wychowania fizycznego. W efekcie takiego postępowania notuje się powrót gruźlicy, błonicy i wirusowego zapalenia wątroby typu A [15]. Lekarstwem na tego typu zagrożenia jest aktywne spędzanie czasu wolnego w formie wyboru ruchu dla siebie w każdym wieku. Podobne stanowisko w tej sprawie mają studenci, którzy stwierdzają, że ruch powinien być promowany w szkole w formie edukacji zdrowotnej [16]. Świadczy o tym wiele prac prezentowanych na konferencjach w Szczecinie, a m.in. artykuły M. Nowak i E. Szczepanowskiej pt. Wieloletnia aktywność fizyczna a styl życia współczesnej kobiety, w którym autorki uznają, że aktywność ruchowa jest jednym ze składników stylu życia, na który wpływ miały uprawianie w przeszłości sportu wyczynowego lub uczestniczenie w pozalekcyjnych i pozaszkolnych zajęciach 1 Tobacco Atlas, 36

37 Zbigniew Szot, Tomasz Szot Wiodąca rola Instytutu Kultury Fizycznej Uniwersytetu Szczecińskiego... sportowych. Korzyściami wyniesionymi z takiego stylu życia są: porzucenie nałogu palenia, dobre odżywianie, brak otyłości. [17, s. 303] Podobną opinię wyraża J. Łuczak, która badając 72 osoby z klubów seniora stwierdziła, że regularna aktywność ruchowa stanowić może antidotum na problemy sfery emocjonalnej, jednocześnie wpływając na utrzymanie dobrej kondycji psychofizycznej [18, 19, 20]. Fundamentalne znaczenie dla funkcjonowania organizmu ma zastosowanie ruchu w rehabilitacji kardiologicznej. Według A. Gołuchowskiego i A. Jegier choroby układu sercowo-naczyniowego stanowią zasadniczą przyczynę umieralności. W Europie odpowiadają one za 57% zgonów kobiet i 48% zgonów mężczyzn [21]. W Polsce rocznie na choroby serca zapada tys. osób, z czego 45% z nich umiera [22]. T. Zdrojewski twierdzi, że aktywność fizyczna zmniejsza ryzyko występowania choroby wieńcowej o 50%,a regularna aktywność niesie ze sobą również korzyści krążeniowo-oddechowe [23]. Podobnie wypowiadają się na ten temat I. Przywarska i wsp. [24], a także St. Rudnicki [25]. Powyżej przedstawione dane i wiele innych publikacji upoważniają do postawienia tezy o znaczącej roli ruchu w leczeniu niefarmakologicznym serca [26]. Dla przykładu podamy, że w 2006 r. na Konferencji IKF w Szczecinie w jednym z referatów przedstawiono systematyczne stosowanie aktywności fizycznej po przebytym zawale serca [27]. Oprócz powyższego zasygnalizowano znaczenie aktywności ruchowej (terapii) u dzieci z rzadkimi zespołami zaburzeń rozwojowych takich jak: autyzm, zespół Retta i Aspergera. Efektem tych badań było poszerzenie wiedzy teoretycznej na temat intensywnych, ukierunkowanych ćwiczeń ruchowych i uświadomienie społeczeństwu znaczenia ruchu w codziennym życiu. Ważne zadanie mogą pełnić w tym zakresie uczelnie pedagogiczne, prowadząc badania interdyscyplinarne [28, 29]. Funkcja pedagogiczno-psychologiczna sprowadza się do uzasadnienia wpływu aktywności ruchowej na człowieka, jego reakcje i zachowania. W tym obszarze stwierdzono korzystny wpływ na kształtowanie się wybranych cech charakteru, takich jak: dążenie do celu, tolerancja, tonizujące działanie na psychikę, jak również koncentrowanie się na skutkach aktywności ruchowej osób [30, s ]. Ważnym zagadnieniem w tym obszarze prezentacji jest zwrócenie uwagi na motywacje uprawiania aktywności ruchowej przez różne grupy osób. Np. w 2011 r. przeprowadzono badania podejmowania tej czynności wśród 214 uczniów miast zachodniopomorskich (Choszczno, Police, Połczyn-Zdrój, Resko, Stargard Szczeciński, Szczecin i Wałcz), w których stwierdzono, że czynnikami motywującymi działalność ruchową były korzyści zdrowotne 58.5% i podniesienie sprawności fizycznej 61.8% [31, s. 133]. Na Konferencjach w Szczecinie podnoszono również rolę wyższych uczelni wychowania fizycznego, jaką pełnić mają one przygotowując przyszłe kadry nauczycieli, instruktorów i trenerów w propagowaniu ruchu w szeroko pojętej kultu- 37

38 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 rze fizycznej i sporcie. Problematyka ta jest na ogół znana, lecz mało eksponowana, nawet w renomowanych akademiach wychowania fizycznego. Do anomalii zaliczyć należy kształcenie kadr dla kultury fizycznej na uniwersytetach, akademiach medycznych, wyższych szkołach zawodowych, politechnikach, kolegiach nauczycielskich i prywatnych uczelniach, które z reguły nie posiadają odpowiedniej kadry, laboratoriów i infrastruktury sportowej. Taki stan powoduje deprecjację zawodu nauczyciela kultury fizycznej, zmniejszenie jego rangi wśród innych przedmiotów, jak również niedocenianie znaczenia ruchu, jako środka kształcenia studentów w nowoczesnym społeczeństwie. W referatach konferencyjnych pokazano bogactwo oddziaływań ruchu na wiele obszarów funkcjonowania człowieka: placówki oświatowe, sport masowy, rehabilitacja ruchowa i korektywa, terapia ruchowa osób niepełnosprawnych. Szczególną uwagę zwrócono na rolę ruchu, jaką pełni on w sporcie wyczynowym, uzasadniając sens doskonalenia własnego ciała, jak również wyznaczanie granic ludzkich możliwości poprzez ciągłe współzawodniczenie, doskonalenie technik i metod wdrażanych w treningu sportowym. W konkluzji stwierdzono, że uprawianie sportu to nie tylko korzyści odniesione przez zawodnika, ale również te, które wnosi on do innych dziedzin życia [32, s ]. Podsumowując w dużym uproszczeniu dane zawarte w tym rozdziale należy stwierdzić, że wszystkie podstawowe funkcje człowieka w jego rozwoju osobniczym związane są z ruchem, bez którego nie byłoby możliwości istnienia. 2. Główne obszary tematyczne w promocji aktywności ruchowej Rycina 1. Liczba artykułów i koncentracja problematyki badawczej w zakresie promocji aktywności ruchowej wokół siedmiu podstawowych grup tematycznych na konferencjach organizowanych przez Instytut Kultury Fizycznej Uniwersytetu Szczecińskiego w latach Źródło: opracowanie własne. 38 aktywność ruchowa w róznych dyscyplinach aktywność ruchowa studentów aktywność ruchowa osób dorosłych aktywność ruchowa dzieci i młodzieży podstawy psychologii, pedagogiki i socjologii podstawy fizjologiczne podstawy teoretyczne

39 Zbigniew Szot, Tomasz Szot Wiodąca rola Instytutu Kultury Fizycznej Uniwersytetu Szczecińskiego... Problematyka organizowanych Konferencji koncentrowała się głównie wokół siedmiu podstawowych grup tematycznych, z których trzy skupiły największą liczbę publikacji. Są to: aktywność ruchowa osób dorosłych, w której zanotowano 180 opracowań, aktywność ruchowa dzieci i młodzieży 144 artykuły i aktywność ruchowa studentów 105 wystąpień (rycina 1). Znaczące miejsce w tym zestawieniu zajmują zagadnienia podstaw fizjologicznych 58 opracowań, a także tematyka związana z podstawami psychologii, pedagogiki i socjologii 45 artykułów. Stosunkowo dużą liczbę artykułów opublikowano w materiałach pokonferencyjnych dotyczących różnych dyscyplin sportowych (128), nie wyróżniając żadnej z nich, dlatego liczby tej nie można porównać z innymi. Szczególną uwagę należy zwrócić na grupę tematyczną Podstawy teoretyczne. Zdaniem autorów niniejszego artykułu jest to problematyka bardzo trudna, wymagająca dużej wiedzy, umiejętności syntetyzowania, stawiania diagnoz i w oparciu o nie konstruowania tendencji, a więc przewidywania przyszłych zjawisk. W tym obszarze należy wymienić problematykę prezentowaną na Konferencjach w Szczecinie przez Z. Drozdowskiego, który w 1995 roku przedstawił referat O potrzebie metodologicznego i organizacyjnego ładu w badaniach ludzkiej aktywności ruchowej i O miejscu badań aktywności ruchowej w naukach kultury fizycznej refleksje metodologiczne. Rok później Refleksje w sprawie rozwoju nauk o kulturze fizycznej w środowisku szczecińskim. W pierwszym i drugim referacie autor krytycznie ustosunkował się do aktualnego stanu badań poddając krytyce brak mierników sprawności specjalnej, potrzebnych dla pomiaru aktywności ruchowej, zawodowej i rehabilitacji, brak koordynacji badań, koncentrowanie poszukiwań badawczych na niektórych okresach ontogenezy, skoncentrowanie badań na sportowych aspektach motoryczności człowieka, konieczność syntezy dotychczasowych wyników badań, jak również koncentrowanie rozwiązywania problemów w placówkach kształcących specjalistów kultury fizycznej. W dalszej części autor wymienia zagrożenia badań motoryczności człowieka, określając jednocześnie nowe obszary: aktywność ruchowa człowieka w jej zawodowych przejawach, poziom aktywności ruchowej w różnych grupach ludzkich, społeczne i ekonomiczne uwarunkowania aktywności ruchowej oraz skutki jej niedostatecznego poznania [33, 34, 35]. W Refleksjach Z. Drozdowski zwraca uwagę na rozpoznanie problematyki badawczej, brak podsumowania uzyskanych badań w postaci syntetycznych opracowań, nienajlepsze promowanie publikacji i zbyt powolne promowanie własnej kadry naukowej. W dalszej części swego wystąpienia nakreślił on tendencje przyszłościowe rozwoju badań: aktywność ruchowa dzieci na wczesnych etapach rozwoju w jej biospołecznych uwarunkowaniach, aktywność ruchowa różnych grup ludności i w wieku starczym. Propozycja zmierza do ujęcia kompleksowego tej te- 39

40 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 matyki, by uchwycić strukturę ruchu, biospołeczne uwarunkowania i ustalenie rozwiązań wdrożeniowych. Sugeruje również ustalenie problematyki priorytetowej w oparciu o dobór odpowiednich kadr i stworzenie możliwości szybkiego wdrożenia prac do praktyki poprzez odpowiednie dofinansowanie przede wszystkim aparatury i ułatwienie kontaktów międzynarodowych [36]. Kontrowersyjne, acz warte rozważenia były wystąpienia A. Pawłuckiego w 2010 i 2011 roku poddające krytyce dotychczasową klasyfikację podziału nauk o kulturze fizycznej. Autor uchyla dotychczasową potoczną podstawę ich uzasadnienia, w których wyróżnia cztery dziedziny tzw. praktyk cielesnych: wychowanie fizyczne, sport, fizjoterapię i rehabilitację. Podział ten stosowany jest przez nauczycieli, trenerów, fizjoterapeutów i animatorów rekreacji. W ten sposób zaczęły powstawać, twierdzi A. Pawłucki, równolegle do wyodrębniających się zawodów akademickie odpowiedniki: teoria wychowania fizycznego, teoria sportu, teoria fizjoterapii i teoria rekreacji ruchowej uznane jako nauki. W dalszej części pracy autor stara się uzasadnić brak spójności pomiędzy wymienionymi teoriami, pisząc: w świecie tych nauk zapanował chaos, który na potoczny porządek nauk o kulturze fizycznej, w którym nadano czterem teoriom dla praktyki, status naukowości zaczął nakładać się porządek nauki uniwersalnej, zaprowadzony przez humanistów uniwersyteckich przybywających do uczelni wychowania fizycznego z zewnątrz i rozpoznających rzeczywistość kulturowo homo phisicus stosownie do reprezentowanych przez nich nauk [37, s. 36]. Syntezą artykułu jest twierdzenie, że kultura fizyczna jest rzeczywistością myślową ponadindywidualną, umożliwiającą podejmowanie czynności kreacji i afirmacji cielesnych człowieka, zgodnie z uwewnętrznionym ideałem (wzorem wartości) oraz normą jego spełnienia (wzorem czynności) [37, s. 41]. W tej grupie wyróżnić należy artykuł W. Starosty na temat rozluźniania mięśni w wychowaniu fizycznym i sporcie. Autor rozpatrzył go w kilku aspektach: rozluźnianie mięśni w nauce o ruchach człowieka, w różnych dyscyplinach sportowych i korelacji z innymi zdolnościami motorycznymi. Poszerza także współzależność rozluźniania mięśni z techniką sportową i jej wpływ na sukces sportowy. W zaleceniach postawiona jest teza, że w dotychczasowej praktyce rozluźnianie mięśni stanowi stosunkowo mało wykorzystaną rezerwę, bowiem jej niski poziom hamuje osiągnięcie maksymalnych wyników sportowych. W zakończeniu artykułu zawarto czternaście zaleceń dotyczących napinania i rozluźniania mięśni, w którym autor dał przykład S. Smitha zwycięzcy turnieju tenisowego w Wimbledonie w grze pojedynczej (1972), który stwierdził, że nawet najbardziej uzdolniony sportowiec nie może wygrać jednego turnieju, jeśli będzie się czuł skrępowany (usztywniony) na korcie. Usztywnienie pozbawia zawodnika przede wszystkim swobody ruchów, narusza ich koordynację i prowadzi do szybkiego zmęczenia [38, s. 56]. Zwrócić należy uwagę również na problematykę D. Umiastowskiej, która poszukuje optymalnego modelu aktywności ruchowej dzieci i młodzieży. Rozróżnia 40

41 Zbigniew Szot, Tomasz Szot Wiodąca rola Instytutu Kultury Fizycznej Uniwersytetu Szczecińskiego... ona oddziaływanie trzech środowisk na ucznia: rodzinnego, szkolnego i rówieśniczego. Stwierdza, że na nauczycielach w szkole spoczywa ciężar wyposażenia ucznia w wiedzę i umiejętności potrzebne do przetwarzania i modelowania zachowań pro aktywnych ruchowo. Tym środkiem powinna być ukierunkowana aktywizacja uczenia w procesie nauki szkolnej odpowiednio do szczebla edukacji [39, s. 23]. Na Konferencji w Szczecinie w 1995 roku zaprezentowano po raz pierwszy efekty terapii ruchowej dzieci autystycznych, stosując metodę stymulowanych seryjnych powtórzeń ćwiczeń, w wyniku której stwierdzono wiele pozytywnych rezultatów w usprawnieniu ruchowym oraz sferze komunikowania się [40]. Przedstawiono także rozwiązania systemowe osób niepełnosprawnych sprowadzając je do: postawienia diagnozy, określenia prognozy na okres 20 lat, sporządzenia planu działania w horyzontach czasowych perspektywicznych ponad 6 lat, wieloletnich od 3 do 5 lat i bieżących z określeniem celu, środków, warunków realizacji, kryteriów wyboru i korekt bieżących. Końcowym etapem rozwiązań systemowych powinno być większe niż dotychczas zainteresowanie władz państwowych i uczelni wyższych uświadamianiem społeczeństwa polskiego o problemach osób niepełnosprawnych [41]. Podsumowując treści zawarte w tym rozdziale należy stwierdzić, że najwięcej eksponowano na tych Konferencjach aktywność ruchową osób dorosłych, a główne problemy badawcze rozpatrywano w podstawach teoretycznych. Wyrazem dynamicznej działalności Instytutu Kultury Fizycznej Uniwersytetu Szczecińskiego jest liczba publikacji w omawianym okresie (Rycina 2.) [n] [lata] Rycina 2. Liczba publikacji wydanych w Instytucie Kultury Fizycznej w Szczecinie w latach * W 2003 roku nie wydano publikacji. Źródło: opracowanie własne. Z przedstawionych danych wynika, że najwięcej opracowań zanotowano w 2005 roku 88, a średnia publikacji na konferencjach wyniosła 55 artykułów. W sumie w okresie wydano 826 opracowań. 41

42 3. Metody zastosowane w opracowaniach artykułów Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 W nauce niezwykle ważnym przedsięwzięciem w weryfikacji założeń lub hipotez jest dobór odpowiedniej metody badawczej, która określa koncepcję metodologiczną, plan i postępowanie w realizacji, analizę i proces wnioskowania. Zastosowanie odpowiedniej metody określa również wartość merytoryczną pracy i trafność postępowania. Wybór metody badawczej powinien być dokonany z uwzględnieniem kilku postulatów: właściwe dostosowanie metody do przedmiotu i celu badań, niezawodność w stosowaniu i efektywność wykorzystania, odtwarzalność, czyli przydatność do wielokrotnego stosowania, a także przejrzystość dla innych użytkowników [42]. Uwzględniając powyższe uwagi w opracowaniach zaprezentowanych na Konferencjach w Szczecinie dokonano podziału metod na dwie grupy: tzw. niemierzalne, zastosowane w pedagogice, psychologii i socjologii oraz mierzalne (kwantyfikowane), dla innych opracowań i dyscyplin naukowych. Pierwszą grupę metod przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Metody zastosowane w opracowaniach artykułów z zakresu pedagogiki, psychologii i socjologii prezentowane na konferencjach Instytutu Kultury Fizycznej Uniwersytetu Szczecińskiego w latach analiza dokumentów analiza rysunków ankieta inwentarz eksperyment pedagogiczny kwestionariusz wywiadu kwestionariusz moralności sportowej kwestionariusz aktywności ruchowej kwestionariusz temperamentu obserwacja bezpośrednia i uczestnicząca sondaż diagnostyczny wizualizacja Źródło: opracowanie własne Po przeanalizowaniu opracowań okazało się, że najczęściej w artykułach stosowano metodę sondażu diagnostycznego (w oparciu o kwestionariusz wywiadu i ankietę) oraz eksperyment pedagogiczny. Dla przykładu podamy wybrane prace, które zawierały duże liczebności badanych (ponad 1 tys.). Największą liczebnością przebadanych osób legitymuje się praca D. Umiastowskiej pt. Czynniki różnicujące motywy podejmowania aktywności ruchowej przez studentów uczelni szczecińskich, obejmująca 3620 studentów [43]. Znaczącą liczbę badanych zaprezentowała U. Parnicka w pracy pt. Gamologiczne determinanty 42

43 Zbigniew Szot, Tomasz Szot Wiodąca rola Instytutu Kultury Fizycznej Uniwersytetu Szczecińskiego... rekreacji fizycznej kobiet czynnych zawodowo, w której materiałem było 2090 kobiet aktywnych zawodowo [44]. Kompleksowe badania na grupie 2000 osób przedstawili autorzy zagraniczni, z Białorusi, analizując opinie dzieci z Grodna i Krasnojarska. Wypowiedzi dotyczyły różnych poziomów aktywności fizycznej w ramach międzynarodowego grantu badawczego i pozwoliły porównać je z wynikami uzyskanymi w Polsce [45]. R. Podstawski zaprezentował kierunki zmian w poziomie zdolności siłowych studentów 1 roku Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie w latach na próbie 1620 osób w wieku lat [46]. M. Nowak, T. Rynkiewicz i D. Umiastowska badali zdrowotne uwarunkowania sprawności fizycznej 1412 kobiet uprawiających ćwiczenia fizyczne w grupach zorganizowanych, których celem było rozpoznanie stylu życia kobiet aktywnych fizycznie [47]. Wymienione wybrane prace są przykładem dochodzenia do uogólnień poprzez analizę dużych zbiorowości, co czyni je bardziej wiarygodnymi. Drugą grupę metod tzw. mierzalnych zaprezentowano w tabeli 2. Z danych tych wynika, że badacze uczestniczący w Konferencjach w Szczecinie często sięgają po metody kwantyfikowane, tzn. takie, których wyniki można zmierzyć i w oparciu o te rezultaty wyciągać zweryfikowane wnioski. Najczęściej są to prace przyczynkowe, potwierdzające badane zjawiska, ale w celu stawiania wniosków ogólnych należałoby zwiększyć ich liczebności. Prelegenci w grupie metod badawczych sięgają do pomiarów stosowanych w naukach o uznanej renomie: medycynie, fizyce, biochemii i fizjologii (m.in. impedancja bioelektryczna, platforma tensometryczna). W tej grupie należy wymienić pracę M. Mrozkowiaka z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego pt. Zróżnicowanie występowania postaw ciała prawidłowych, wadliwych i skolioz u dzieci i młodzieży w wieku 4 19 lat w wybranych regionach Polski. Autor objął badaniami dzieci i młodzież wybranych przedszkoli, szkół podstawowych, gimnazjów i liceów ogólnokształcących regionów: kujawsko-pomorskiego, lubelskiego, łódzkiego, małopolskiego, mazowieckiego, podkarpackiego, podlaskiego, pomorskiego, śląskiego, warmińsko-mazurskiego, wielkopolskiego, zachodniopomorskiego i świętokrzyskiego. Duży obszar oraz znacząca liczba badanych osób (10,5 tys.) świadczy o zróżnicowaniu prawidłowych i wadliwych postaw poddanych komputerowym badaniom [48]. Podsumowaniem rozdziału jest spostrzeżenie o coraz większej liczebności stosowania przez uczestników Konferencji metod mierzalnych, co dobrze rokuje ze względu na interdyscyplinarność podejścia metodologicznego w rozwiązywaniu problemów kultury fizycznej. 43

44 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Metody mierzalne (kwantyfikowane) zastosowane w opracowaniach artykułów na konferencjach Instytutu Kultury Fizycznej Uniwersytetu Szczecińskiego w latach Tabela 2. ActiGraph (GT1M) actitrainer analizator składu ciała antropometryczne absorpcjometria promieniowania rentgenowskiego akcelometr analiza biochemiczna aparat izokinetyczny arkusz kalkulacyjny Astrand-Rhyming bioelektryczna impedancja cechy morfologiczne dendrogram grup densytometria dynamometr tensometryczny elektrokardiogram ergometr ergospirometr eurofit film listy rankingowe mapa elektroniczna osteodensymetryczne polifizjograficzne pomiar elektroforetyczny pomiar tętna pomiar elektroforetyczny plantokonturogram posturometr próba Ruffiera Rejestrator GPS Rimmland Form E2 sekstant sferasomatografia Iwanowskiego spirometryczne statokinezjogram (platforma tensometryczna) statystyczne szybka transformacja Fouriera (FFT) testy (Coopera, Fischera, marszowy fiński, biegowy Norkowskiego, Pilicza, Starosty, system wiedeński, Weltmanna, wydolnościowy PWC170) wiatromierz turbinowy glukometr kamera therma kaseta magnetofonowa krokomierz Żródło: opracowanie własne 44 wielokamerowy system rejestracji techniki pływania wskaźnik masy ciała, Rohrera, wysokości, Cramptona współczynnik BMI wideokomputerowe (wideokamera)

45 Zbigniew Szot, Tomasz Szot Wiodąca rola Instytutu Kultury Fizycznej Uniwersytetu Szczecińskiego Motywacje aktywności ruchowej różnych grup społecznych prezentowane na Konferencjach w Szczecinie W rozdziale zaprezentowano motywy, czyli czynniki wewnętrzne lub zewnętrzne natury psychicznej i fizjologicznej, skłaniające do określonego działania omawianych grup społecznych, w tym przypadku podejmowania decyzji o rozpoczęciu aktywności ruchowej. Poniżej omówiono motywację podejmowania aktywności ruchowej dzieci i młodzieży, studentów i osób dorosłych. Kolejność prezentacji jest logiczna z punktu widzenia funkcji, jaką spełnia ruch w tych grupach społecznych. Nie sposób analizować wszystkich artykułów, w których autorzy przedstawiają swoje wyniki, a jedynie wybiórczo pokazać te, które obejmują znaczną liczbę badanych i w oparciu o nie formułować wnioski Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży W tym obszarze zaprezentowano dwie opinie dotyczące motywowania aktywności ruchowej: pierwsza dotyczy wypowiedzi dzieci i młodzieży, druga rodziców dzieci przedszkolnych. W pierwszym przypadku przeprowadzono badania wśród 127 uczniów (66 chłopców, 61 dziewcząt) dużej wsi w woj. wielkopolskim (tabela 3). W opiniach badanej populacji 47,0% podjęło aktywność ruchową ze względu na zdrowie, 20,6% dla dobrej formy i 15,9% dla zabawy. Tabela 3. Czynniki motywujące podejmowanie aktywności fizycznej. lp czynniki kobiety mężczyźni (%) średnia 1 dla zdrowia 41,0 53,0 47,0 2 dla zabawy 19,7 12,1 15,9 3 dla walki z nadwagą 1,6 1,5 1,55 4 dla ładnej sylwetki 14,8 15,2 15,0 5 dla dobrej formy 23,0 18,2 20,6 Źródło: opracowanie własne na podst. [49, s. 166] Znamienne, że największy wpływ na podjęcie decyzji uczestniczenia w aktywności fizycznej miał nauczyciel wychowania fizycznego. Rodzina, jako czynnik, nie znalazła uznania w wypowiedziach ankietowanych [49] W drugim przypadku prezentowane badania dotyczyły świadomości rodziców i ich opinii na temat rekreacji swoich dzieci (przedszkolaków). Rozmowy przeprowadzono z 94 rodzicami (Kielce, Raków). Badani rodzice w zdecydowanej 45

46 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 większości docenili korzyści, jakie niesie dla ich dzieci aktywność ruchowa w czasie wolnym (moda na sport, niezrealizowane marzenia, droga do samorealizacji). Stwierdzili, że rodzina odgrywa znaczącą rolę w zainteresowaniach rekreacyjnych swoich dzieci, co w przyszłości może motywować je do podejmowania aktywności fizycznej. W dalszej części pracy rodzice stwierdzili, że aktywność rekreacyjna to najlepsza droga do prawidłowego rozwoju i zdrowia dziecka, sprawność fizyczna podnosi samoocenę dziecka, a sport ułatwia kontakty z ludźmi [50, s. 276] Aktywność ruchowa studentów Reprezentatywnym badaniem w tym podrozdziale są wyniki motywacji uprawiania ćwiczeń fizycznych studentów pięciu uczelni szczecińskich: Uniwersytetu Szczecińskiego, Politechniki Szczecińskiej, Pomorskiej Akademii Medycznej, Akademii Rolniczej i Akademii Morskiej. Łącznie w sondażu diagnostycznym uczestniczyło 3620 studentów. Wyniki tych badań zaprezentowano w tabeli 4. Tabela 4. Motywy podejmowania ćwiczeń fizycznych przez studentów uczelni szczecińskich na przełomie lat 2000/2001 i 2001/2002 lp rodzaje motywacji podjęcia ćwiczeń kobiety mężczyźni fizycznych (%) średnia 1 przyjemność ćwiczeń 51,51 67,95 59,70 2 utrzymanie dobrej kondycji 53,48 59,04 56,30 3 korzyść ze zdrowia 53,03 53,66 53,30 4 utrzymanie dobrej figury 55,60 28,57 42,10 5 spotkania towarzyskie 19,68 39,38 29,50 6 zaliczenie przedmiotu 23,36 23,93 23,60 7 inne 2,62 3,79 3,20 Źródło: opracowanie własne na podst. [43, s. 142] Z danych tabelarycznych wynika, że przyjemność ćwiczeń stawiana jest na pierwszym miejscu (59,70%), a na drugim utrzymanie dobrej kondycji (56,30%) i korzyści zdrowotne (53,30%). Uzyskanie zaliczenia z przedmiotu było motywem do udziału w zajęciach ruchowych u prawie co czwartego studenta. Autorka twierdzi, że środki masowego przekazu mają motywujący wpływ na podejmowanie aktywności ruchowej na co trzeciego badanego [43]. Wcześniej, w 2000 roku przeprowadzono badania wśród studentów Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu, na kierunku Rehabilitacja i Wychowanie Fizyczne, oraz we Wrocławiu Wychowanie Fizyczne, Instytucie Kultury Fizycznej 46

47 Zbigniew Szot, Tomasz Szot Wiodąca rola Instytutu Kultury Fizycznej Uniwersytetu Szczecińskiego... Uniwersytetu Szczecińskiego Kierunek Wychowanie Fizyczne i Kolegium Nauczycielskim w Lesznie Wychowanie Fizyczne z Pedagogiką Opiekuńczo-Wychowawczą. Przebadano 413 osób, w tym 206 kobiet i 207 mężczyzn. Według badanych znaczący wpływ na podejmowanie aktywności fizycznej wywarły media, środowisko kolegów i koleżanek oraz dostępność do obiektów sportowych. Najważniejszymi motywami powodującymi podejmowanie aktywności fizycznej były: utrzymanie dobrej kondycji, poprawa własnego zdrowia i panowanie nad własnym ciałem [51, s. 262] Aktywność ruchowa ludzi dorosłych W 2008 roku na Konferencji w Szczecinie przedstawiono motywy uczestnictwa w ćwiczeniach kobiet w zależności od samooceny sprawności fizycznej. Przebadano 1398 osób. Z badań wynika, że kobiety, których samoocena sprawności fizycznej była wysoka, odpowiedziały, że najważniejszym motywem do ćwiczeń był styl życia (69,9%), poprawa sylwetki i przyjemność (38,1% i 36,1%). Te kobiety, które miały niską samoocenę, spośród 12 motywów tylko jeden z nich był powodem do podjęcia aktywności ruchowej polecenie lekarza 14,0%. W innym zestawieniu, niezależnie od samooceny sprawności fizycznej (wysoka, średnia, niska) najwyższą wartością dla tych osób jest zdrowie (87,5%) i szczęście rodzinne (77,1%). Sprawność fizyczna jest wymieniona na siódmym miejscu (32,3%). We wnioskach autorzy twierdzą, że podstawą współczesnego wychowania fizycznego winna stać się koncepcja sprawności fizycznej ukierunkowanej na zdrowie, wynikające z systematycznej aktywności fizycznej [52]. W innym artykule G. Kica przebadała 1107 osób w tym 615 kobiet i 492 mężczyzn. Całą populację podzieliła na trzy typy (T1 regularne ćwiczenia, T2 sporadyczne i T0 wcale). Rezultaty tej eksploracji przedstawiono w tabeli 5. Jak wynika z danych, przedstawionych w tabeli, głównym motywem podejmowanym na wsiach jest przyjemność z podejmowanej aktywności ruchowej (typ 1 94%, typ 2 57%), dalej poprawienie swojej kondycji fizycznej (odpowiednio 91%, 66%, 2%), a także podkreślenie motywacji wzmacniania zdrowia (89%, 62%, 2%). Na tej samej konferencji M. Bronikowski przedstawił swoje wyniki w oparciu o opinie 754 badanych osób (352 chłopców i 402 dziewcząt). W grupie 12-letnich osób najważniejszymi motywami były: prezentowanie dobrej formy (79,1%), jest to dla mnie dobre (73,6%), utrzymanie ciała w dobrej formie (63,8%) i współzawodniczenie (52,6%). Wyniki uśredniono. Wśród dzieci 15-letnich procent wypowiedzi rozkłada się podobnie. Badani wspominają o tym, że motywem podjęcia przez nich aktywności ruchowej jest chęć zarobienia pieniędzy i zrobienia kariery. Autor podsumowując wyniki badań uważa, że decydującą rolę w kształtowaniu po- 47

48 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 zytywnych postaw wobec własnego ciała i zdrowia ma zewnętrzne motywowanie. Im bardziej uświadomieni są uczniowie, tym większe szanse na to, że będą oni realizować zasady samodoskonalenia permanentnego [54, s ]. Motywy aktywności sportowej a częstotliwość uczestnictwa w sporcie (aktywności ruchowej) Tabela 5. lp. uprawianie aktywności ruchowej w czasie wolnym typ 1 typ 2 typ 0 % 1 sprawianie przyjemności, lubię sport poprawienie swojej kondycji fizycznej sport wzmacnia zdrowie zachowanie młodości, zahamowanie starzenia odprężenie od stresów i problemów codziennego życia prezentowanie zgrabnej sylwetki odprężenie po pracy docenianie atmosfery koleżeństwa zwiększenie swojej sprawności w uprawianej dyscyplinie sportowej 10 utrzymanie dobrej formy przezwyciężenie własnej słabości (lenistwo) rywalizacja z innymi (przyjaciele) Legenda: Typ 1- uprawiam sport regularnie, minimum 1 raz w tyg., Typ 2 uprawiam sport sporadycznie, tj. od czasu do czasu, Typ 0 uprawiam sport rzadko lub wcale ; procenty nie sumują się do 100 ze względu na możliwość wybrania więcej niż jednej czynności. Źródło: [53, s. 36] K. Kaganek przedstawił w swoim referacie motywy uprawiania turystyki przez osoby niepełnosprawne, badając grupę 979 osób (507 mężczyzn i 472 kobiety). Autor wymienia dziewięć motywacji, którymi kierują się niepełnosprawni (niewidomi, ociemniali, niedowidzący, głusi, głuchoniemi, niedosłyszący i ułomni ze względu na narząd ruchu). Są to motywy związane z pragnieniem udania się do określonego kraju lub miejscowości, opuszczania na jakiś czas miejsca swojego stałego pobytu, określonego czasu z kimś poza miejscem stałego zamieszkania, zawarcie nowych znajomości, pragnienie pozostawania w zgodzie ze stereotypami i normami obowiązującymi w swoim środowisku, zaspokajaniem potrzeb emocjonalnych, estetycznych, twórczych i biologicznych, a także z uprawianiem turystyki dla celów: zarobkowych, rodzinnych, konferencji, sportu, studiów i innych. Podając analizie podejmowanie motywów aktywności turystycznej przez niepełnosprawnych stwierdza on, że ich rozkład uzależniony jest od rodzaju niepełnosprawności. 48

49 Zbigniew Szot, Tomasz Szot Wiodąca rola Instytutu Kultury Fizycznej Uniwersytetu Szczecińskiego... Te dane uzmysławiają, jak różne są motywacje aktywności ruchowej (uprawianie turystyki) osób niepełnoprawnych od zdrowej populacji ludzi dorosłych [55]. Wśród autorów badających motywacje mniejszych liczebności wymienić należy M. Nowak (n = 224), w których respondenci uzasadnili swoje postępowanie określając zdrowie (28,2%), sprawność fizyczną (22%) i nadwagę (19%), jako istotne wyznaczniki podjęcia aktywności ruchowej [56]. G. Kosiba w swojej pracy poddała badaniom 105 osób, stwierdzając, że najważniejszymi motywami podjęcia aktywności ruchowej były: sprawniejsze funkcjonowanie organizmu, utrzymanie dobrego samopoczucia i potrzeba dbałości o własne zdrowie [57]. T. Fąk, A. Kaik-Woźniak i K. Skrzypczak przebadali 120 osób i zapytali o motywy uprawiania turystyki kajakowej. Spośród 8 wskazanych motywów najważniejszymi były: kontakt z przyrodą (25,0%), wypoczynek (16,6%), i przygodę z dreszczykiem. Odnowa sił fizycznych i współzawodnictwo nie miało zasadniczego znaczenia w ich motywacjach (po 9,6%) [58]. Wnioskiem tego rozdziału jest stwierdzenie, że głównymi motywami podejmowania aktywności ruchowej przez dzieci i młodzież był wpływ nauczyciela wychowania fizycznego. Wśród studentów najistotniejszymi motywami były: przyjemność ćwiczeń, utrzymanie dobrej kondycji i korzyści zdrowotne. Największy wpływ na decyzje studentów dotyczące ćwiczeń wywarły środki masowego komunikowania. Głównymi determinantami ćwiczeń fizycznych u dorosłych były względy przyjemnościowe, towarzyskie, współzawodnictwo i wypoczynek, jako elementy zdrowego stylu życia. 5. Podsumowanie Podjęta na wstępie problematyka aktywności ruchowej (fizycznej) stanowi ważną determinantę eksploracji naukowej dla setek osób, których zainteresowania tą tematyką wielokrotnie leżą u podstaw ich życiowego wyzwania awansu zawodowego. Zwrócić należy uwagę na niezwykle trafny wybór tematu Konferencji Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, umożliwiający bardzo szerokie spojrzenie na rolę ruchu w rozwoju osobniczym człowieka od urodzenia, aż do późnej starości. Takie ujęcie tematyki Konferencji przyczyniło się do jej popularności wyrażającej się zainteresowaniem wielu autorów, zajmującej się różnorodną problematyką naukową, w tym pedagogiki, psychologii, fizjologii, biochemii, antropologii i nauk pokrewnych. Wartym podkreślenia jest to, że oprócz setek referatów wygłoszonych i opublikowanych w materiałach konferencyjnych zaproponowano opracowania koncepcyjne, wytyczające nowe wyzwania i kierunki rozwoju. Do takich przedsięwzięć zaliczyć należy artykuły: Z. Drozdowskiego [1, 35, 36, 37], W. Starosty [38], A. Pawłuckiego [37], D. Umiastowskiej [39, 43, 47] i Z. Szota [29, 32, 41]. 49

50 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Charakterystycznym i wartym podkreślenia jest opracowanie koncepcyjne Z. Drozdowskiego, który już w 1996 roku przedstawił czynniki hamujące rozwój badań aktywności ruchowej w Polsce, aktualne do dziś. Wymienić tutaj należy rozproszenie tematyki i brak koordynacji badań, wycinkowe informacje dotyczące badań aktywności ruchowej, koncentrowanie eksploracji naukowych na sportowych aspektach, konieczność syntezy dotychczasowych wyników i ich uwarunkowań, a także kierowanie badań wyłącznie do specjalistów kultury fizycznej. Autor zwrócił także uwagę na przestarzałą aparaturę pomiarową [35]. Po 2000 roku zaobserwowano zwiększającą się liczbę publikacji z zastosowaniem metod mierzalnych (aparatura), a ich różnorodność w wielu dyscyplinach naukowych świadczy o szerokim spektrum badań nad aktywnością ruchową. Najwięcej publikacji wydano w 2005 roku 88. Niebagatelnym osiągnięciem Konferencji organizowanych w Szczecinie w latach jest ich funkcja edukacyjna. Zarówno wygłaszanie swoich opracowań, jak i dyskusja nad nimi w poszczególnych sekcjach tematycznych wzbogaciły warsztat naukowy tych osób, co wyrażało się z roku na rok coraz lepszym przygotowaniem metodologicznym, rzeczowym referatów i wystąpień. Cechą charakterystyczną tych Konferencji była także regularność wydawnictw, niezależnie od piętrzących się trudności. Referaty wygłaszane na konferencjach nie dały pełnej odpowiedzi na pytanie: dlaczego nasze społeczeństwo nie jest przygotowane do promowania aktywności ruchowej? Szereg artykułów prezentuje stan aktualny w różnych środowiskach, wśród różnych grup społecznych, dając mało spójną mozaikę stanu faktycznego, bez uogólnienia i dociekania przyczyn tego zjawiska. Przeglądając opracowania bibliograficzne ogólnopolskie i szczecińskie można zauważyć, że w ostatnich dwóch dekadach w społeczeństwie polskim coraz częściej uwidacznia się tendencja dbania o swoje zdrowie, w której znaczącym czynnikiem są różnorakie formy ruchowe (narciarstwo, turystyka, pływanie, różne formy gimnastyki, kluby fitness, krajoznawstwo i in.). Autorzy niniejszego artykułu sądzą, że te korzystne zmiany są wynikiem wzrostu poziomu materialnego, świadomości ludzi, jak również promowania aktywności ruchowej przez środowiska szkolne i akademickie. Znaczącą rolę w tej promocji pełni Instytut Kultury Fizycznej w Szczecinie poprzez organizowanie konferencji o zasięgu ogólnopolskim i międzynarodowym, co niewątpliwie wpływa na kształtowanie się świadomości aktywności ruchowej. W podsumowaniu należy dodać, że w piętnastu zorganizowanych konferencjach opublikowano 826 artykułów, stanowiących niebagatelny dorobek organizatorów tego przedsięwzięcia, którego siłą sprawczą była prof. Danuta Umiastowska, z Instytutu Kultury Fizycznej Uniwersytetu Szczecińskiego, a od 1 marca 2011 Wydziału Kultury Fizycznej i Promocji Zdrowia której należą się słowa najwyższego uznania. 50

51 Zbigniew Szot, Tomasz Szot Wiodąca rola Instytutu Kultury Fizycznej Uniwersytetu Szczecińskiego... Wnioski 1 W oparciu o zaprezentowany materiał stwierdzono wiodącą rolę Instytutu Kultury Fizycznej Uniwersytetu w Szczecinie w zakresie promocji aktywności ruchowej ludzi w różnym wieku. 2. Po 2000 roku zaobserwowano zwiększającą się liczbę publikacji z zastosowaniem metod kwantyfikowanych, co dobrze rokuje na przyszłość w precyzyjnym ujmowaniu problematyki szeroko pojętej kultury fizycznej, której głównym wyznacznikiem jest ruch. 3. Zaprezentowany materiał upoważnia do dokonania syntezy dotychczasowych wyników badań. 4. Postuluje się w dalszym ciągu utrzymanie regularności organizowania Konferencji ze względu na ich funkcję edukacyjną i szerokie spektrum problematyki wielu dyscyplin naukowych. Piśmiennictwo 1. Drozdowski Z., Aktywność sportowa Polaków a program kształcenia jej moderatorów uwagi krytyczne. [W:] Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, Uniwersytet Szczeciński, Instytut Kultury Fizycznej, Materiały Naukowe Nr 4, Szczecin Ulatowski T., Rola nauk o kulturze fizycznej w świetle potrzeb praktycznych. II Kongres Naukowy Kultury Fizycznej. [W:] Główny Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki. Komitet nauk o Kulturze Fizycznej PAN, AWF Warszawa Sport szansą życia niepełnosprawnych. [W:] Polskie Stowarzyszenie Osób Niepełnosprawnych, Zarząd Główny w Krakowie, (red. J. Ślężyński), Kraków, Demel M., Rozwój nauk o kulturze fizycznej. [W:] II Kongres Naukowy Kultury Fizycznej. Główny Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki. Komitet Nauk o Kulturze Fizycznej PAN, AWF Warszawa, Szwarc H., Kultura fizyczna jako czynnik zdrowia. [W:] II Kongres, op. cit., Warszawa Hądzelek K., Rola tradycji w kształtowaniu współczesnej kultury fizycznej w Polsce. [W:] II Kongres, op. cit., Warszawa Krawczyk Z., Kultura fizyczna w świadomości społecznej i sposobie życia. [W:] II Kongres, op. cit., Warszawa Rożynek-Łukanowska W., Funkcjonalne uwarunkowania i skutki aktywności ruchowej. [W:] II Kongres, op. cit., Warszawa Romanowski W., Fizjologia człowieka z elementami fizjologii ruchu [W:] AWF w Warszawie, Wyżnikiewicz-Kopp Z., Aktywność fizyczna w rekreacji rehabilitacji ruchowej. [W:] Rekreacja, turystyka, kultura w zagospodarowaniu czasu wolnego. AWFiS w Gdańsku, (red. J. Ożdziński), Gdańsk

52 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/ Wyględowski M., Prozdrowotne wychowanie dzieci i młodzieży. [W:] Prozdrowotne wychowanie fizyczne i sport dzieci i młodzieży. II Interdyscyplinarna Krajowa Konferencja. Materiały naukowe. Warszawa-Spała Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku. Materiały wydawnicze IKF Uniwersytetu Szczecińskiego za lata Postępy rehabilitacji. Roczniki wydawane w Warszawie, obejmujące lata Beck J., Sport w rehabilitacji inwalidów. AWF Warszawa Baszczyński J., Wychowanie prozdrowotne w szkolnej kulturze fizycznej oraz sporcie dzieci i młodzieży z punktu widzenia pediatry. [W:] Prozdrowotne wychowanie, op. cit., Warszawa-Spała Kubińska Z., Danielewicz J., Bergier B., Edukacja zdrowotna i sportowa w procesie wychowania fizycznego. [W:] Efekty kształcenia i wychowania w kulturze fizycznej. AWF Katowice, Nowak M., Szczepanowska E., Wieloletnia aktywność fizyczna a styl życia współczesnej kobiety. [W:] Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, Uniwersytet Szczeciński, Instytut Kultury Fizycznej, Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej, T. 10, Szczecin Łuczak J., Rekreacja ruchowa, jako składowa jakości życia. Raport z badań seniorów poznańskich. [W:] Aktywność ruchowa, op. cit., Szczecin Derbich J., Aktywność rekreacyjna jako element stylu życia rodziców młodzieży gimnazjalnej. [W:] Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku. Uniwersytet Szczeciński, Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej, Szczecin Wilk B., Juszczyk A., Zajęcia usprawniające w kreacji zdrowia kobiet w wieku starszym. [W:] Aktywność ruchowa, op. cit., Szczecin Gołuchowska A., Jegier A., Zachowania zdrowotne mężczyzn z chorobą niedokrwienną serca uczestniczących w ambulatoryjnej rehabilitacji kardiologicznej. [W:] Postępy rehabilitacji, Warszawa 2009, T. XXIII, Z Fijewski A., O potrzebie włączenia wybranych problemów prewencji pierwotnej choroby niedokrwiennej serca do programu wychowania fizycznego studentów medycyny. [W:] Postępy rehabilitacji, Warszawa 1990, Z Zdrojewski T., Rola wysiłku fizycznego w prewencji pierwotnej chorób układu krążenia. [W:] Rehabilitacja kardiologiczna dziś i jutro. Kardiotel. Gdańsk Przywarska I., Borowicz-Bieńkowska Sł., Dylewicz P., Pilaczyńska-Szczęśniak Ł., Rychlewski T., Wilk M., Wpływ trzytygodniowego treningu wytrzymałościowego na niektóre metaboliczne czynniki ryzyka choroby niedokrwiennej u chorych rehabilitowanych po zawale serca. [W:] Postępy rehabilitacji, Warszawa 2002, T. XVI, Z Rudnicki St., Polski model rehabilitacji kardiologicznej. [W:] Rehabilitacja kardiologiczna, op. cit., Gdańsk Kucio C., Kucio E., Kurek J., Wpływ treningu fizycznego na leczenie przewlekłej niewydolności serca. [W:] Rehabilitacja w praktyce. ELAMED. Katowice 2011, Nr Grochulska A., Aktywność fizyczna osób po przebytym zawale mięśnia sercowego. [W:] Aktywność ruchowa, op. cit., Szczecin Szot Z., Terapia ruchowa dzieci autystycznych. [W:] Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, Uniwersytet Szczeciński, Instytut Kultury Fizycznej, Materiały naukowe nr 1, Szczecin

53 Zbigniew Szot, Tomasz Szot Wiodąca rola Instytutu Kultury Fizycznej Uniwersytetu Szczecińskiego Szot Z., Szot T., Rozwój badań terapii ruchowej osób autystycznych w Polsce w latach [W:] Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, Albatros Szczecin, Marcinkowski M., Kulturowe i edukacyjne determinanty aktywności ruchowej i zdrowego stylu życia. [W:] Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku. Uniwersytet Szczeciński i Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej. Albatros Szczecin, 2009, T Grenda A., Motywy podejmowania aktywności ruchowej przez uczniów zachodniopomorskich a propozycja zreformowanej szkoły. [W:] Efekty kształcenia i wychowania w kulturze fizycznej, AWF Katowice, Szot Z., Szot T., Ruch jako środek kształcenia studenta w wyższych uczelniach wychowania fizycznego propozycje rozwiązań. [W:] Aktywność ruchowa ludzi, op. cit., Szczecin Drozdowski Z., O potrzebie metodologicznego i organizacyjnego ładu w badaniach ludzkiej aktywności ruchowej. [W:] Aktywność ruchowa, op. cit., Szczecin Drozdowski Z., O miejscu badań aktywności ruchowej w naukach kultury fizycznej refleksje metodologiczne. [W:] Aktywność ruchowa, op. cit., Szczecin Drozdowski Z., Refleksje antropologa w sprawie aktywności ruchowej nadchodzących pokoleń.. [W:] Dodatnie i ujemne aspekty aktywności ruchowej. Uniwersytet Szczeciński, Instytut Kultury Fizycznej, Szczecin 2001, cz Drozdowski Z., Refleksje w sprawie rozwoju nauk kultury fizycznej w środowisku szczecińskim. [W:] Aktywność ruchowa, op. cit., Szczecin Pawłucki A., Nauki o kulturze fizycznej. [W:] Aktywność ruchowa, op. cit., Szczecin T. XVI. 38. Starosta Wł., Znaczenie zdolności rozluźniania mięśni w wychowaniu fizycznym i sporcie. [W:] Aktywność ruchowa, op. cit., Szczecin Umiastowska D., Poszukiwanie optymalnego modelu aktywności ruchowej dzieci i młodzieży. [W:] Aktywność ruchowa, op. cit., Szczecin Szot Z., Terapia ruchowa dzieci autystycznych. [W:] Aktywność ruchowa, op. cit., Szczecin Szot Z., Perspektywy wyrównywania szans osób niepełnosprawnych próba rozwiązania systemowego. [W:] Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, Uniwersytet Szczeciński i Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej. Albatros Szczecin, 2005, T Kolman R., Badania własne. [W:] Zdobywanie wiedzy. Poradnik podnoszenia kwalifikacji. Oficyna Wydawnicza Branta. Bydgoszcz-Gdańsk, Umiastowska D., Czynniki różnicujące motywy podejmowania aktywności ruchowej przez studentów uczelni szczecińskich. [W:] Aktywność ruchowa, op. cit., Szczecin Parnicka U., Gamologiczne determinanty rekreacji fizycznej kobiet czynnych zawodowo. [W:] Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku. Uniwersytet Szczeciński i Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej, Szczecin 2009, T Szpakow A., Klimackaja L., Bardin A., Polubińskaja Św., Suchowa A., Poziom aktywności fizycznej uczniów w młodszym wieku szkolnym jako uzasadnienie konieczności realizowania programów edukacyjnych kształcenia zdrowego stylu życia (doniesienie z badań). [W:] Aktywność ruchowa, op. cit., Szczecin

54 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/ Podstawski R., Kierunki zmian w poziomie zdolności siłowych studentów I roku Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie w latach [W:] Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, Wydawnictwo Promocyjne Albatros. Szczecin, T. XV. 47. Nowak M., Rynkiewicz T., Umiastowska D., Zdrowotne uwarunkowania sprawności fizycznej kobiet w różnym wieku. [W:] Aktywność ruchowa, op. cit., Szczecin Mrozkowiak M., Zróżnicowanie występowania postaw ciała prawidłowych, wadliwych i skolioz u dzieci i młodzieży w wieku 4 19 lat w wybranych regionach Polski. [W:] Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku. Uniwersytet Szczeciński, Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej, Szczecin 2007, T. II, cz Pietrzak M., Wieczorek A., Jadczak Ł., Śliwowski R., Aktywność fizyczna młodzieży ponadgimnazjalnej pochodzącej z obszarów wiejskich i jej uwarunkowania. [W:] Aktywność ruchowa, op. cit., Szczecin Kulesza W., Znaczenie rekreacji ruchowej w świadomości rodziców dzieci przedszkolnych. [W:] Dodatnie i ujemne, op. cit., Szczecin Cz Muszkieta R., Bronikowski M., Król-Zielińska M., Tarnas J., Aktywność fizyczna studentów wychowania fizycznego z Poznania, Wrocławia, Szczecina i Leszna. [W:] Dodatnie i ujemne, op. cit., Szczecin Cz Nowak M., Rynkiewicz T., Umiastowska D., Zdrowotne uwarunkowania, op.cit., Szczecin Kica G., Aktywność sportowa mieszkańców wsi. [W:] Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, Uniwersytet Szczeciński, Instytut Kultury Fizycznej, Albatros Szczecin 1997, Materiały naukowe nr Bronikowski M., Częstotliwość i motywy podejmowania aktywności ruchowej przez młodzież szkół poznańskich. [W:] Aktywność ruchowa, op. cit., Szczecin Kaganek K., Motywy uprawiania turystyki przez osoby niepełnosprawne. [W:] Aktywność ruchowa, op. cit., Szczecin Nowak M., Aktywność ruchowa mieszkańców Doliny Noteci. [W:] Aktywność ruchowa, op. cit., Szczecin Kosiba G., Tryb życia i motywy aktywności ruchowej ludzi dorosłych uczestniczących systematycznie w pływackich zajęciach rekreacyjno-sportowych. [W:] Aktywność ruchowa, op. cit., Szczecin Fąk T., Kaik-Woźniak A., Skrzypczyk K., Motywy i bariery uczestnictwa w turystyce kajakowej na przykładzie spływów Dunajcem. [W:] Aktywność ruchowa, op. cit., Szczecin

55 Zbigniew Szot, Tomasz Szot Wiodąca rola Instytutu Kultury Fizycznej Uniwersytetu Szczecińskiego... Institute of Physical Culture of Szczecin University as a Leader in Promoting Motion Activity Among People of Various Age in Poland in the Years Summary Keywords: motion activity, methods, motivation, education The paper proves a significant role of the Institute of Physical Culture of Szczecin University concerning motion activity of people of various age. The authors try to document the role of motion in ontogenetic development, present its basic functions, thematic areas of promoting motion activities among children, youth, students, and adults. Two methods, i.e. non-measurable and measurable ones, were discussed; since 2000, a growing number of publications concerning the latter group of methods have been observed. This proves that there is a wide spectrum of research carried out with the use of research apparatus. Attention was paid to motivation for practicing motion activity, including conceptual background, and stressing the educational impact of the Szczecin Conference. Conclusions state that 15 Conferences resulted in publishing 862 papers, which is a proof of editorial and organisational capabilities of the research staff of the Institute. 55

56

57 Fizjologiczno-zdrowotne podstawy aktywności ruchowej Fizjologiczno-zdrowotne podstawy aktywności ruchowej

58

59 Agata Baranowska Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie studium Doktoranckie I rok Wydział Nauk o Zdrowiu Zastosowanie metody Lovetta w kontroli stanu mięśniowego u chorych z przepuklinami brzusznymi Fizjologiczno-zdrowotne podstawy aktywności ruchowej Słowa kluczowe: metoda Lovetta, przepuklina, rehabilitacja Wstęp W ciągu ostatnich sześciu dekad nastąpił ogromny postęp w dziedzinie opracowania optymalnych metod terapeutycznych poprawiających jakość życia pacjentów po zabiegach chirurgicznych. Badania dowiodły, że korzyści kliniczne wynikające z wczesnej rehabilitacji pooperacyjnej, przywracające pacjenta do pełnej zdolności intelektualnej i zawodowej, mają podstawowe znaczenie dla systemu opieki zdrowotnej, gdyż pozwalają zaoszczędzić ogromne sumy związane ze zbyt długą hospitalizacją [1]. Nowoczesne spojrzenie na funkcję układu: diagnoza terapia rehabilitacja aktywność życiowa w tym fizyczna, spowodowały, że w większości przypadków następuje długotrwała remisja lub całkowite zahamowanie schorzenia. Ostatnie dziesięciolecia przyniosły ogromny postęp wiedzy na temat dysfunkcji związanych z przepuklinami brzusznymi. Problem ten dosięga milionów ludzi na całym świecie w różnym wieku. Przepuklina powstaje w wyniku przemieszczenia się narządów wewnętrznych (najczęściej dotyczy to narządów jamy brzusznej) przez miejsce, w którym mięśnie otaczające te narządy uległy osłabieniu. Przez szparę pomiędzy włóknami mięśniowymi wysuwa się wówczas np. pętla jelitowa. W większości przypadków tworzy się widoczne na zewnątrz miękkie wybrzuszenie [2]. Obserwujemy to zarówno przy przepuklinie pachwinowej, która 4 7 razy częściej występuje 59

60 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 u mężczyzn i jest widoczna jako uwypuklenie w pachwinie lub mosznie [3]. U kobiet natomiast częściej uwypuklenie tworzy się na szczycie przedniej powierzchni uda i nazywamy ją wówczas przepukliną udową. Przepukliny brzuszne długo nie powodują u chorego zaburzeń i bólu. Dyskomfort jest odczuwany dopiero wtedy, gdy przepuklina zostanie uwięziona. Stan taki grozi martwicą tkanki, która stanowi zawartość przepukliny np. jelita. Przepukliny brzuszne często nawracają oraz utrzymują się pomimo leczenia. Przepuklina pachwinowa jest najczęściej występującą przepukliną powłoki brzusznej i stanowi około 75 80% wszystkich przepuklin [4]. Osłabienie mięśni, które może doprowadzić do jej powstania bywa wrodzone, bądź ma miejsce w wyniku zabiegu chirurgicznego, dźwigania ciężarów czy istotnego wzrostu masy ciała. Przepuklina, w której doszło do zaburzeń krążenia krwi, sprawia choremu bardzo dużo bólu. Interwencja chirurgiczna, która odprowadzi przepuklinę i zapobiegnie rozwojowi martwicy może ten stan uporządkować. Do sytuacji groźnej dochodzi wówczas gdy część jelita wraz z treścią jelitową zostanie uwięźnięta we wrotach przepukliny. Wrota przepukliny powstają w typowych miejscach zmniejszenia oporu. Są nimi naturalne otwory i kanały, przez które przechodzą struktury anatomiczne, takie jak naczynia, pnie nerwowe, powrózek nasienny, więzadło obłe macicy, odbytnica lub przełyk [5]. Mimo postępu medycyny, do dnia dzisiejszego nie znaleziono zachowawczej metody w leczeniu przepukliny brzusznej. Jedynym skutecznym rozwiązaniem problemu jest plastyka. Prowadzone badania łączące te podstawowe i kliniczne wykazały, że wczesne przywrócenie podstawowych aktywności życiowych, pozwala na skuteczne wyzwolenie sił witalnych oraz satysfakcji płynących z realizacji rekreacji ruchowej [6]. Analizując łańcuch kinematyczny, można zauważyć szereg istotnych zmian utrudniających prowadzenie normalnego trybu życia. Przede wszystkim, upośledzeniu ulegają mięśnie oddechowe, mięśnie stabilizacyjne, co zdecydowanie obniża wydolność oddechową, a także powoduje zaburzenia w prawidłowym funkcjonowaniu układu krążenia, trawiennego i wydalniczego. Pogorszeniu ulegają również czynności ruchowe, gdyż chorzy unikają pozycji wyprostowanej [7]. Współczesne możliwości terapii sprawiły, że powrót do aktywności daje choremu odczucie pełnej wartości. Jest on w stanie wiele czynności wykonać samodzielnie, a także: chodzić, biegać, tańczyć, jeździć na rowerze, podjąć współżycie płciowe [8]. Dążąc do skutecznego przygotowania pacjenta przed zabiegiem oraz usprawniania go po operacji należy przyjąć standardy umożliwiające porównanie efektywności oddziaływania rehabilitacyjnego na pacjenta. Ból uważa się za główną przyczynę przedłużonej rekonwalescencji po leczeniu operacyjnym przepukliny pachwinowej. Nasilenie bólu warunkuje czas powrotu do pełnej sprawności fizycznej oraz do pracy [9]. Skutecznym sposobem jest badanie siły poszczególnych grup mięśniowych oraz naturalnego zakresu ruchu w określonych periodach przed i po ope- 60

61 Agata Baranowska Zastosowanie metody Lovetta w kontroli stanu mięśniowego u chorych z przepuklinami brzusznymi racyjnych. Aby zrozumieć zmiany zachodzące w układzie ruchu w czasie trwania przepukliny oraz operacji naprawczej należy przypomnieć kilka faktów dotyczących fizjologii ruchu. Fizjologia ruchu Mięśnie tworzące czynny narząd ruchu należą do tkanek o wysokim stopniu zróżnicowania, które na wszystkie podniety reagują skurczem. Prawidłowo działające mięśnie posiadają trzy właściwości: zdolność kurczenia się, będącą źródłem siły mięśniowej oraz czynnikiem ich reakcji na bodźce nerwowe; zdolność rozkurczania się i rozciągania, które są warunkiem elastyczności mięśni; zdolność współdziałania z innymi mięśniami w odpowiednim czasie i z odpowiednią siłą, zwaną koordynacją kinestetyczną [10]. Każdy żywy mięsień jest sprężysty, daje się biernie rozciągać i następnie szybko powraca do swej długości spoczynkowej. Żywe włókno mięśniowe wykazuje pewien stan napięcia zwany napięciem spoczynkowym. Napięcie to pozostaje pod wpływem autonomicznego układu nerwowego i nie podlega naszej woli. Stopień napięcia mięśniowego zależy od wielu czynników (psychicznych i fizycznych, wieku, działalności gruczołów wewnątrzwydzielniczych). Patologie związane z częściowym uszkodzeniem jednego ze składników narządu ruchu mogą spowodować atrofię lub zwyrodnienie włókien mięśniowych. Mięśnie reagują zanikiem na wiele czynników szkodliwych takich jak: zaburzenia systemu nerwowego lub krążenia, uszkodzenia anatomiczne mięśni, kości czy stawu oraz dłuższe wyłączenie z pracy pewnej grupy mięśniowej np. związane z powrotem do zdrowia po przebytej operacji [11]. W pierwszej fazie zaniku dochodzi do utraty przerostu włókien mięśniowych, następnie zaczyna maleć ich liczba wskutek nieodwracalnego zwyrodnienia i rozplemu tkanki łącznej włóknistej, powodując w konsekwencji zmniejszenie zdolności do magazynowania energii. Mięsień traci zarówno na sile pojedynczego skurczu, jak i na wytrzymałości podczas wykonywania pracy. W układzie narządu ruchu istnieje współzależność czynności w obrębie triady: mięsień, kość, staw, co sprawia że uszkodzenie lub osłabienie jednej składowej pociąga za sobą niedomogę pozostałych. W związku z tym obserwujemy zaburzenia w trofice mięśni synergistycznych i antagonistycznych, a także w funkcjonowaniu okolicznych stawów. W przypadku przepuklin możemy zauważyć zmiany w obrębie stawu krzyżowobiodrowego i biodrowego. Badanie narządu ruchu jest integralną częścią szeroko rozumianego programu rehabilitacji. Stanowi punkt wyjścia diagnozowania, prognozowania, a w konsekwencji wybrania adekwatnych metod terapeutycznych i kontroli uzyskanych wyników. Zmienia się postawa ciała i chory chcąc opanować ból inne dolegliwości rozluźnia mięśnie brzucha pochylając się do przodu. Celowo 61

62 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 przeprowadzone badanie narządu ruchu umożliwia uzyskanie istotnych informacji o ogólnym stanie zdrowia pacjenta, jego psychice oraz możliwościach ruchowych. Nowotny [12] uważa, że podmiotowo-przyczynowe badanie narządu ruchu staje się punktem wyjścia na drodze do realizacji zamierzonych celów terapeutycznych, polegających na: 1. ocenie stanu pacjenta (ustalenie rodzajów i stopnia dysfunkcji), 2. określeniu bliższego i dalszego celu usprawniania, 3. doborze form, środków i metod usprawniania oraz przeprowadzaniu ćwiczeń, 4. okresowej kontroli stanu pacjenta, 5. modyfikowaniu bliższego i dalszego celu usprawniania, w zależności od wyniku badania okresowego, 6. zmianie form, środków czy metod (lub zaprzestaniu ćwiczeń) w zależności od wyniku badania okresowego i z uwzględnieniem nowego celu, 7. prowadzeniu dokumentacji usprawnienia (zapisywanie wyników kolejnych badań, zleconych i wykonywanych ćwiczeń, dodatkowych obserwacji itp.). Przedstawiona linia postępowania jest zgodna z prakseologicznym modelem struktury czynności, który uwzględnia: określenie celu, przegląd warunków, ustalenie planu i jego wykonanie, kontrolę, wnioski o wyniku badania i korektę. Tak rozumiana ocena narządu ruchu (obejmująca badanie podmiotowe, przedmiotowe oraz dodatkowe) i planowanie terapii stanowią cenny przyczynek do podniesienia efektywności programu rehabilitacji. Analizując kwestionariusze opracowane przez KROPP (Krajowy Rejestr Operacji Przepuklin w Polsce) zauważyć można pominięcie informacji o stanie ruchowym pacjenta [13]. Oceny siły mięśni możemy dokonywać na kilka sposobów. Pomiary mogą być wykonywane za pomocą dość precyzyjnych urządzeń dynamometrów czy tensometrów. Pozwalają one na określenie wielkości siły w jednostkach wymiernych oraz na międzyosobnicze porównywanie osiągniętych wyników. Dla potrzeb klinicznych możemy posługiwać się metodą Lovetta, gdyż jest szybka i może być stosowana w każdym momencie do oceny szacunkowych przyrostów bądź ubytków siły u tego samego osobnika. Takie badanie określane mianem testu mięśniowego lub testu siły wykonuje się rękami badającego, według określonej metodyki. Należy w tym miejscu podkreślić, iż jest to tylko szacunkowa ocena, a nie pomiar. Opracowywana przez blisko 20 lat metoda oceny siły jest szeroko rozpowszechniona w świecie. Kliniczna wersja testu Lovetta określa siłę grupy mięśni wykonujących badany ruch [14]. Ocena siły mięśni testem Lovetta nie wymaga posiadania aparatury. Jest to metoda umożliwiająca ocenę aktualnej siły mięśni i jej przyrostu w trakcie usprawniania chorego. Siłę grupy mięśni wykonujących dany ruch ocenia się według 6-stopniowej skali. 62

63 Agata Baranowska Zastosowanie metody Lovetta w kontroli stanu mięśniowego u chorych z przepuklinami brzusznymi 6-stopniowa skala oceny siły grup mięśniowych [10] 0 0% brak ruchu grupy mięśni 1 10% ślad skurczu mięśni bez efektu ruchowego 2 25% ruch w pełnym zakresie w odciążeniu 3 50% ruch w pełnym zakresie z pokonaniem ciężaru kończyny bądź danej części ciała 4 75% ruch jest wykonywany jak poprzednio, pokonując niewielki opór 5 100% siła mięśni normalna Źródło: opracowanie własne Tabela 1. Dodatkową zaletą tej metody jest to, że jest możliwe zdalne przeprowadzenie badania np. przez internet czy telefon co daje gwarancję stałej modyfikacji procesu rehabilitacji pooperacyjnej. Ankiety głównie dotyczą jakości życia, stanów psychicznych i bólowych. Nie porusza się jednak kwestii stanu włókien mięśniowych naruszonych przez przepukliny i następnie zespolonych w efekcie operacji. Metoda SFTR została opublikowana przez ISOM (International Standard Orthopedic Measurements). Stanowi ona alternatywne podejście do stosowanego dotychczas sposobu tradycyjnego zapisywania zakresu ruchu w stawach. Wszystkie wyniki uzyskane z pomiarów ruchu biernego i czynnego są zapisane w SFTR za pomocą trzech cyfr po kolei we wszystkich płaszczyznach: S sagittal (płaszczyzna strzałkowa); F frontal (płaszczyzna czołowa); T transverse (płaszczyzna poprzeczna); R rotation (ruchy rotacyjne). Tabela 2. Pomiar ruchomości w stawie biodrowym (normy wg ISOM) sagittal (S) wyprost 0 zgięcie frontal (F) odwodzenie 0 przywodzenie rotation (R) rotacja zew. 0 rotacja wew Źródło: opracowanie własne Tabela 3. Pomiar ruchomości kręgosłupa piersiowo-lędźwiowego (normy wg ISOM) sagittal (S) wyprost 0 zgięcie frontal (F) skłon boczny w lewo 0 skłon boczny w prawo Cyfra pierwsza = ruchy wyprostu i wszystkie ruchy prowadzone od ciała, skłony i skręty głowy i kręgosłupa w lewo, rotacja zewnętrzna. Cyfra druga = pozycja wyjściowa. Cyfra trzecia = ruchy zgięcia i wszystkie ruchy prowadzone do ciała, skłony i skręty głowy i kręgosłupa w prawo, rotacja wewnętrzna. Źródło: opracowanie własne 63

64 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Istnieje także szereg nowoczesnych metod badawczych zarówno obiektywnych jak i ilościowych, które bardziej lub mniej precyzyjnie umożliwiają ocenę sprawności po przebytych różnorodnych zabiegach operacyjnych. Metody te określają stopnie swobody w poszczególnych stawach narządu ruchu człowieka. Określenie prawidłowych zakresów ruchu, mając na uwadze ponad 280 możliwości oceny stopni swobody i ponad dwa i pół tysiąca aksonów mięśniowych, jest logistycznie złożone i trudne do przeprowadzenia przez lekarza prowadzącego. Metody stosowane u pacjentów, u których stwierdzamy niepełnosprawność po zabiegach operacyjnych, powinny być nieinwazyjne i bezpieczne. Warto też zadbać o stronę niewielkiego tylko obciążania fizycznego i psychicznego pacjenta, oraz należy zabezpieczyć możliwość porównywania i powtarzalność wyników. Metodą SFTR można obiektywnie ocenić stan fizyczny osób z naruszoną ciągłością tkanki mięśniowej w skutek zabiegu operacyjnego. Interesująca jest ocena ruchomości w stawie biodrowym i w stawach kręgosłupa piersiowo-lędźwiowego po operacji przepukliny pachwinowej. Do badania zaproszono dwoje pacjentów po podobnie wykonanych zabiegach plastyki przepukliny pachwinowej. Oboje uczestniczyli w badaniu dobrowolnie i od każdego uczestnika badań została uzyskana zgoda na piśmie. Wszystkie dane dotyczące zabiegu zostały spisane z udostępnionych od wyżej wymienionych osób wypisów ze szpitala (mężczyzna: lat 59, 21 miesięcy po operacji i kobieta: lat 60, 59 miesięcy po operacji). Dla wstępnej konfrontacji pomiarów, poproszono dwie zdrowe osoby, odpowiadające kryteriom wiekowym pacjentów chorych, prowadzących aktywny tryb życia (mężczyzna: lat 60, aktywny ruchowo 3 razy w tygodniu i kobieta: lat 60, aktywny ruchowo 3 razy w tygodniu). W jednej i w drugiej grupie dokonano pomiarów ruchomości stawu biodrowego i kręgosłupa piersiowo-lędźwiowego w następujący sposób: 1. Staw biodrowy odwodzenie pozycja wyjściowa: supinacyjna stabilizacja miednicy; kończyny górne (RR) wzdłuż tułowia, kończyny dolne (NN) wzdłuż osi długiej ciała; oś kątomierza kolec biodrowy przedni górny; ramię ruchome wzdłuż osi długiej na rzepce; ramię nieruchome prostopadłe do osi długiej ciała, położone na obu kolcach biodrowych; ruch: maksymalne odwiedzenie prawej kończyny (PN) przy stabilizacji kończyny lewej (PN); normy wg ISOM ; 2. staw biodrowy zgięcie pozycja wyjściowa: suplinacyjna stabilizacja miednicy; kończyny górne (RR) wzdłuż tułowia, kończyny dolne (NN) wzdłuż osi długiej ciała; 64

65 Agata Baranowska Zastosowanie metody Lovetta w kontroli stanu mięśniowego u chorych z przepuklinami brzusznymi oś kątomierza krętarz większy kości udowej; ramię ruchome głowa strzałki ramię nieruchome wzdłuż tułowia, równolegle do podłoża, skierowane do dołu pachowego normy wg ISOM między 115 a Kręgosłup piersiowo-lędźwiowy zgięcie w płaszczyźnie (S) pozycja wyjściowa suplinacyjna stabilizacja miednicy, kończyny górne (RR) na karku, kończyny dolne (NN) wzdłuż osi długiej ciała; oś kątomierza boczna część XII żebra; ramię ruchome wzdłuż linii pachowej dobiodrowo; ramię nieruchome wzdłuż linii pachowej dopachowo; ruch: maksymalne zgięcie w przód normy wg ISOM 80 a 90 ; 4. Kręgosłup piersiowo-lędźwiowy skłon boczny (PiL) pozycja wyjściowa: stojąc w postawie zasadniczej oś kątomierza wyrostek kolczysty Th XII; ramię ruchome wzdłuż linii kręgosłupa dobiodrowo; ramię nieruchome wzdłuż linii kręgosłupa dogłowowo; ruch: maksymalny skłon boczny w lewo maksymalny skłon boczny w prawo normy wg ISOM 25 a 35 ; Pomiary przeprowadzono trzykrotnie, a wyniki wynotowano w formie średniej arytmetycznej zaokrąglonej do 5. Wyniki badań W tabelach 4 7 przedstawiono wyniki badań. Tabela 4. Pomiary przeprowadzone u pacjentów płaszczyzna ruchu pacjent (K) pacjent (M) staw biodrowy frontal sagittal kręgosłup piersiowo-lędźwiowy frontal sagittal Źródło: opracowanie własne 65

66 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Tabela 5. Pomiary przeprowadzone w grupie kontrolne płaszczyzna ruchu pacjent (K) pacjent (M) staw biodrowy Frontal Sagittal kręgosłup piersiowo-lędźwiowy Frontal Sagittal Źródło: opracowanie własne płeć Ocena wyników w grupie badanej w odniesieniu do normy [w%] staw biodrowy kręgosłup piersiowo-lędźwiowy Frontal Sagittal Frontal Sagittal odwodzenie przywodzenie wyprost zgięcie skłon w lewo skłon w prawo wyprost Tabela 6. zgięcie K 77,8 40,0 100,0 80,0 66,7 100,0 100,0 82,4 M 66,7 40,0 33,3 76,0 66,7 66,7 100,0 100,0 K+M 72,3 40,0 66,6 78,0 66,7 83,4 108,3 91,2 Źródło: opracowanie własne Analizując wyniki zawarte w tabeli 5 możemy zauważyć, że za wyjątkiem wyprostu w płaszczyźnie strzałkowej (S) wszystkie wyniki są poniżej normy. Mogłoby to świadczyć, że pacjenci zaniedbali gimnastykę usprawniającą. Według przeprowadzonej ankiety dotyczącej subiektywnych odczuć związanych z jakością życia żadne z badanych nie zgłosiło dolegliwości bólowych czy innych utrudniających wykonywanie codziennych czynności. Opinia o przeprowadzonej operacji w obu przypadkach była bardzo pozytywna. W tabeli 6 zauważono, że systematyczne ćwiczenia umożliwiają utrzymanie kondycji aparatu stawowo-więzadłowego w dobrym stanie bez względu na wiek. Wszystkie wskaźniki były równe lub lepsze od normy przewidzianej przez ISOM. 66

67 Agata Baranowska Zastosowanie metody Lovetta w kontroli stanu mięśniowego u chorych z przepuklinami brzusznymi płeć Ocena wyników w grupie kontrolnej w odniesieniu do normy [w%] staw biodrowy kręgosłup piersiowo-lędźwiowy Frontal Sagittal Frontal Sagittal odwodzenie przywodzenie wyprost zgięcie skłon w lewo skłon w prawo wyprost Tabela 7. zgięcie K 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 82,3 M 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 K+M 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 91,2 Źródło: opracowanie własne Wnioski 1. Zastosowanie metody Lovetta ułatwia ocenę stanu mięśni po przebytych operacjach. 2. Kontrola stanu umięśnienia po naprawie przecięcia uszkodzonych włókien mięśniowych w sposób w miarę obiektywny umożliwia bardziej skuteczne wykorzystanie trzeciego etapu rehabilitacji tzn. modyfikację środków. 3. Metoda SFTR wydaje się być wiarygodną próbą oceny stanu ruchomości stawów, których ruch mógł zostać ograniczony w następstwie zabiegu chirurgicznego. 4. Badanie pacjenta po 14-dniowym okresie ograniczenia ruchu ze wskazań rekonwalescencji po przebytej operacji może być wskaźnikiem do ukierunkowania terapii rehabilitacyjnej. 5. Szybka i bezinwazyjna metoda umożliwia stałą kontrolę postępów rehabilitacji i poziomu jakości życia. Piśmiennictwo: 1. Pierściński S., Szociński J., Szmytkowski J., Dąbrowiecki S.: Próba oceny częstości występowania i kosztów leczenia operacyjnego przepuklin pachwinowych w Polsce w latach Przegl. Epidemiologiczny 2005; 59: Family Medical Adviser. R.D. Association Limited London. First edition Mackiewicz Z.: Przepukliny pachwinowe. W: Współczesne leczenie przepuklin brzusznych red. Z. Mackiewicz. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa Trojanowski P., Kwiatkowski A., Paśnik K.: Współczesne metody leczenia przepuklin brzusznych. Pol. Merk. Lek., XXVI, 155: Krawczyk-Horoch B., Mraz M., Markocka-Mączka K.: Przyczyny występowania przepuklin brzusznych u pacjentów poddawanych operacyjnej plastyce. Fizjoterapia 2008; 16, 4: Szczęsny W., Dąbrowiecki S.: Przebieg rekonwalescencji po operacji przepukliny pachwiny opinie chorych i wiedza lekarzy. Zdr Publ 2007; 117, 2:

68 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/ Mackiewicz-Milewska M., Mackiewicz Z., Hagner W.: Problemy rehabilitacyjne chorych z dużymi przepuklinami brzusznymi. Chir Pol 2007; 9, 4: Dąbrowiecki S., Mackiewicz Z.: Wczesne wyniki leczenia nawrotowych przepuklin pachwinowych za pomocą siatki poliestrowej Dallop umiejscowionej w przestrzeni przedotrzewnowej. Pol Przegl Chir 1989; 61, 8: Rychlewski D., Wojczys R.: Ból po operacji przepukliny pachwinowej. Chir Pol 2007; 9, 3: Kilar J.Z., Lizis P.: Leczenie ruchem cz. I. Badanie narządu ruchu w rehabilitacji. Kraków Walicki K.: Trening leczniczy. Wyd. Skryptowe AWF, Warszawa Nowotny J.: Podstawy kinezyterapii. Wyd. Skryptowe AWF, Katowice Zembaty A.: Kliniczna metoda oceny siły mięśni. Cz. I. Cz. II AWF, Warszawa Implementation of Lovett s method to examine condition of muscles for patients with hernia abdominals Summary Keywords: method of Lovett, hernia, rehabilitation Within the last six decades, there has taken place a tremendous progress in development of optimal therapeutic approaches to improve the quality of life for patients after surgery. The research has shown that the clinical benefit resulting from the early post-operative rehabilitation, restoring the patient to full intellectual and professional abilities, recovering the patient to a full professional and intellectual abilities, have the crucial significance for the health care system, as it allows to save huge sums associated with too long hospitalization. Recent decades have brought the tremendous advances in knowledge about the dysfunction associated with hernia abdominals. Taking into consideration the patients after hernia surgery, it is highly recommended to establish which way such a kind of operation has on their quality of life. A physical fitness could be assessed by means of Lovett s test and presentation of this method is a goal of this paper. Operations are very often connected with breaking of muscle fibers, which results in a negative influence on a general body posture and comfort of life. The paper tries to use the Lovett s test and SFTR method to assess and determine purposes for closer and more distant rehabilitations. 68

69 Anna Drożdżal-Odważny Zespół Szkół nr 7 w Szczecinie Poziom reakcji ortostatycznej dzieci i młodzieży z Wałcza (doniesienie z badań) Fizjologiczno-zdrowotne podstawy aktywności ruchowej Słowa kluczowe: aktywność fizyczna, pomiar ciśnienia tętniczego dzieci, młodzieży w wieku szkolnym, styl życia Wstęp Problemy kardiologiczne mogą pojawiać się niezależnie od wieku. W ostatnich latach często spotykamy się z nadciśnieniem tętniczym, które pojawia się u coraz młodszych osób w naszej populacji. Jedną z wielu metod stosowanych w terapii nadciśnienia tętniczego jest aktywność fizyczna. Podejmowanie różnego rodzaju wysiłku poprzez zabawy, gry, ćwiczenia nowoczesnych form gimnastyki typu fitness, yoga czy pilates wpływa na poprawę naszego zdrowia. Aktywny wypoczynek pozwala zapobiegać nie tylko nadciśnieniu tętniczemu, ale również zaburzeniom metabolicznym, otyłości, przeciążeniom psychicznym i innym chorobom cywilizacyjnym. Zdaniem J. Barankiewicza aktywność fizyczna pojmowana jest jako podejmowanie w ramach wypoczynku czynnego różnego rodzaju, zabaw, ćwiczeń i dyscyplin sportu, dla przyjemności, rekreacji i zdrowia, poprawy zdolności wysiłkowej, zdobywania specjalnych sprawności i umiejętności fizycznych, zapobiegania powstawania chorób cywilizacyjnych (poprawa sprawności układu krążenia, ruchowego, oddechowego, przeciwdziałania stresowi psychicznego), zwiększeniu korzystnych wpływów na zdolność do pracy fizycznej i umysłowej. [1, s.11]. I. Kiełbasiewicz-Drozdowska uważa, że aktywność fizyczna powinna być istotna w każdym wieku i na każdym etapie człowieka. Rola ruchu ewoluuje wraz z życiem człowieka i jest nieodrębną częścią zdrowia [2]. J. Drabik uważa, że aktywność fizyczną, stanowi kluczowy i integralny składnik zdrowego stylu życia. Bez niej niemożliwa jest jakakolwiek strategia zdrowia, 69

70 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 jego utrzymania i pomnażania, a u dzieci prawidłowy rozwój, jej brak jest głównym i niezależnym czynnikiem ryzyka chorób układu krążenia [3, s. 215]. Reakcja ortostatyczna układu krążenia dotyczy sprawności pracy serca, czyli działa na zasadzie pompy, która przyspiesza rytm i zwiększa kurczliwość mięśnia serca w czasie zmiany pozycji ciała z lezącej na stojącą. Celem pracy było poznanie poziomu reakcji ortostatycznej dzieci i młodzieży z Wałcza. Podjęto próbę znalezienia wpływu wysiłku fizycznego na poziom ciśnienia tętniczego dzieci i młodzieży. Obliczono wskaźnik Cramptona obserwując częstość tętna i ciśnienia skurczowego tętniczego w pozycji ciała leżącej i stojącej. Materiał i metody badań Badania wykonano w ramach ministerialnego projektu badawczego nr N N pt. Styl życia dzieci i młodzieży a poziom ich sprawności fizycznej, wydolności i rozwoju somatycznego realizowanego w województwie zachodniopomorskim w latach W prezentowanej pracy przedstawiono rezultaty badań prowadzonych w Wałczu. Grupę badawczą stanowiło 306 uczniów (144 dziewcząt i 162 chłopców) ze Szkoły Podstawowej nr 4, 175 uczniów (77 dziewcząt i 98 chłopców) z Gimnazjum nr 2 i 100 uczniów (62 dziewcząt i 38 chłopców) z Liceum Ogólnokształcącego nr 1. Za pomocą ciśnieniomierza wykonano pomiary opisane w teście Cramptona. Dokonano analizy pomiaru częstości tętna i ciśnienia tętniczego skurczowego w różnych pozycjach ciała (leżąca i stojąca). Przyspieszenie układu bodźcowo-przewodzącego i ciśnienia skurczowego krwi pozwala stwierdzić, że reakcja serca jest zachowana w normie. W układzie sercowo-naczyniowym mogą wystąpić dysfunkcje w pracy serca podczas wysiłku fizycznego. Pierwszy pomiar wykonano po upływie 10 minut bezczynności ucznia w pozycji leżącej. Następnie badany zmieniał pozycję na stojącą, a po 2 minutach powtarzano pomiar tętna i ciśnienia skurczowego. Na podstawie różnicy wyników w obu pozycjach ciała (leżąca i stojąca) obliczono wartość wskaźnika Cramptona. W celu określenia wartości wskaźnika Cramptona zastosowano następujące kryteria przyjęte przez I. Malareckiego (tabela 1). 70 Wartość wskaźnika Cramptona według I. Malareckiego reakcja pkt bardzo dobra 95 i powyżej dobra dostateczna zła poniżej 65 Źródło: [4]. Tabela 1.

71 Anna Drożdżal-Odważny Poziom reakcji ortostatycznej dzieci i młodzieży z Wałcza Wyniki badań Na poniższych wykresach (ryc. 1 3) przedstawiono wyniki badań w poszczególnych kategoriach wieku. [%] ,41 22,22 21,90 0,26 dziewczynki chłopcy 10 2,94 3,27 0 bardzo dobra dobra dostateczna Rycina 1. Poziom reakcji ortostatycznej u uczniów ze szkoły podstawowej [%] Źródło: opracowanie własne. Najwyższy wskaźnik bardzo dobrej reakcji ortostatycznej uzyskali chłopcy (29,41%). Natomiast u dziewcząt odnotowano porównywalne wyniki bardzo dobre (22,22%) i dobre (21,90%). Dostateczne wyniki uzyskało 2,94% chłopców (ryc. 1). [%] ,41 22,22 21,90 20,26 dziewczynki chłopcy ,27 0 bardzo dobra dobra dostateczna Rycina 2. Poziom reakcji ortostatycznej u uczniów z gimnazjum [%] Źródło: opracowanie własne. Bardzo dobry poziom reakcji ortostatycznej wśród badanych gimnazjalistów częściej uzyskiwali chłopcy (34,86%) niż dziewczęta (21,14%). Wskaźniki dobre uzyskały zbliżone odsetki badanych (ryc.2). 71

72 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 [%] ,00 26,00 21,00 11,00 4,00 dziewczynki chłopcy 1,00 bardzo dobra dobra dostateczna Rycina 3. Poziom reakcji ortostatycznej u uczniów z liceum [%] Źródło: opracowanie własne. Bardzo dobry poziom reakcji ortostatycznej odnotowano u 37,00% dziewcząt i 26,00% chłopców. Więcej dziewcząt niż chłopców charakteryzowało się dostatecznym poziomem reakcji ortostatycznej (ryc. 3). Bardzo dobre ciśnienie tętnicze uzyskały licealistki (37,00%). Przybliżone wyniki otrzymano u dziewcząt z gimnazjum (21,14%) i szkoły podstawowej (22,22%). Najmniejszy odsetek z wynikiem dostatecznym odnotowano u gimnazjalistek. Uczennice ze szkoły podstawowej (2,94%), gimnazjum (1,71%) i liceum (4,00%) otrzymały wynik dostateczny z pomiaru ciśnienia tętniczego, który wykazał niewielki odsetek w porównaniu z wynikiem bardzo dobrym. Statystyczną istotność różnic obliczoną za pomocą testu χ 2 wykazano między badanymi licealistkami a uczennicami z gimnazjum i szkoły podstawowej (χ 2 < χ 2 ). Natomiast w pozostałych grupach uczennic taka zależność nie występuje. α Najwyższy odsetek wyników bardzo dobrych w próbach testu Cramptona odnotowano u gimnazjalistów (34,86%), a najniższy u licealistów (26, 00%). Uczniowie szkoły podstawowej otrzymali najsłabszy wynik dostateczny (3,27%) w próbie testu Cramptona. W uzyskanych wynikach statystycznie istotne są rezultaty uzyskane przez gimnazjalistów w porównaniu z uczniami szkół podstawowych i gimnazjum (χ 2 < χ 2 ). W zestawieniu innych badanych zależności nie są statystycznie α istotne. Podsumowanie, dyskusja i wnioski Badania L. Ostrowskiej-Nawarycz i T. Nawarycza przeprowadzone na chłopcach w wieku lat ze szkoły Mistrzostwa Sportowego w Łodzi potwierdzają, że regularny wysiłek fizyczny ma wpływ na redukcję ciśnienia tętniczego u dzieci i młodzieży w prawidłowym zachowaniu ciśnienia tętniczego [5]. Podobne spostrzeżenia odnotował T. Zdrojewski, który prowadził badania wśród uczniów z nadciśnieniem 72

73 Anna Drożdżal-Odważny Poziom reakcji ortostatycznej dzieci i młodzieży z Wałcza tętniczym, którzy podejmowali dodatkową aktywność fizyczną [6]. Analizując wyniki badań stwierdzono występowanie największego odsetka uczniów z wynikiem bardzo dobrym. Na podstawie próby Cramptona wałeccy uczniowie szkoły podstawowej mają największy odsetek dostatecznych wyników z pomiaru ciśnienia tętniczego. Zestawiając wynik bardzo dobry próby Cramptona stwierdzono, że w szkole podstawowej oraz gimnazjum najwyższy odsetek posiadają chłopcy, natomiast w liceum dziewczęta. Zebrane przez P. Moszczyńskiego wyniki badań wskazują nadciśnienie tętnicze u dzieci (tabela 2). Źródło: [7]. Odsetek dzieci z nadciśnieniem tętniczym w wiek nadciśnienie tętnicze autor 14 lat 8,9% Fixier D. i wsp., lat 8,7% Goldring D. i wsp lat 9,2% Goldring D. i wsp lat 7,2% Markiewicz M., i wsp Tabela 2. P. Moszczyński stwierdził, że regularny, ale niezbyt intensywny wysiłek sprzyja zmniejszeniu ciśnienia tętniczego. Jednocześnie niekorzystny jest wysiłek statyczny, który powoduje podwyższenie ciśnienia skurczowego i rozkurczowego [7]. Wyniki przeprowadzonych badań są zgodne z propagowaniem aktywności fizycznej u dzieci i młodzieży. Również A. Mamcarz potwierdził w swoich badaniach realizowanych wśród sportowców regułę wpływu aktywności fizycznej na obniżenie nadciśnienia tętniczego [8]. Wnioski 1. Wśród badanych z Wałcza największy odsetek uczniów uzyskał bardzo dobry wynik w pomiarze reakcji ortostatycznej. 2. Uczniowie ze szkoły podstawowej mieli największy procent dostatecznych wyników w próbie Cramptona. 3. Badane dziewczęta z liceum charakteryzowały się najlepszym poziomem reakcji ortostatycznej. Piśmiennictwo 1. Barankiewicz J., Leksykon wychowania fizycznego i sportu szkolnego, Warszawa Kiełbasiewicz-Drozdowska I., Siwiński W. [red.], Teoria i metodyka rekreacji (zagadnienia podstawowe), AWF Poznań

74 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/ Drabik J., Aktywność fizyczna w treningu zdrowotnym osób dorosłych cz. II, AWF Gdańsk Malarecki I. [red.], Wskazówki do ćwiczeń z fizjologii wysiłku fizycznego, Zeszyty Naukowo Metodyczne, AWF Warszawa Ostrowska- Nawarycz L., Nawarycz T., Ciśnienie tętnicze krwi u chłopców w wieku lat ze szkoły Mistrzostwa Sportowego, Medicina Sportiva vol. 5 (Suppl.4), 2006, s Zdrojewski T., Aktywność ruchowa a nadciśnienie tętnicze, [w:] Medicina Sportiva vol. 5 (Suppl. 2), 2001, s Moszczyński P., Nadciśnienie tętnicze skutki zdrowotne i profilaktyka. Badania epidemiologiczne, Lider, 4, 2002, s Mamcarz A., Nadciśnienie tętnicze u sportowców zasady diagnostyki, leczenia i orzekania, Medicina Sportiva vol. 5 (Suppl.1), 2001 s Urbańska A., Ocena wydolności ortostatycznej układu krążenia zawodników karate i judo, Nowa Medycyna, 7, 1999, s The orthostatic response level of children and teenagers of Wałcz Summary Keywords: physical activity, measurement of arterial pressure, children, young in school age, style of life The aim of the research was to get to know the level of orthostatic reaction of children and teenagers of Wałcz. The study was conducted under the ministerial research project no. NN entitled The lifestyles of children and teenagers and their level of fitness, endurance and somatic development implemented in West Pomeranian Voivodeship. The study conducted in three schools in Wałcz in used Crampton s test involving the measurement of the pulse rate and systolic pressure in different body positions (lying and standing). The test allowed to determine the functions of the circulatory system. It can be concluded on the basis of the acceleration of stimulus-conduction system and systolic pressure that the response of the heart is preserved within the norm. In the cardiovascular system dysfunctions in heart rate may occur while exercising. The research group consisted of 581students from primary school (grades II-III and V-VI), junior high school (grade II-III) and high school (grades II-III). The study was repeated after one year. The studies of L. Nawarycz-Ostrowska and T. Nawarycz on a group of boys aged from the school of Sports Championship in Łódz (Mistrzostwa Sportowego) confirm that regular physical activity has an effect on reducing blood pressure which is reflected in children and teenagers maintaining normal blood pressure. According to T. Zdrojewski who conducted the research on hypertension in case of students, physical activity prevents disturbance in hypertension. On the basis of the analysis it was found out that the largest percentage of students has the best results. According to the Crampton s test primary school students have the heighest percentage of sufficient blood pressure results. 74

75 Anatolij Gierasiewicz, Tatjana Miech Uniwersytet Państwowy imienia A. S. Puszkina, Brześć, Białoruś Wpływ czynników biospołecznych na międzypłciowe różnice somatyczne u letnich uczniów ze skoliozą Fizjologiczno-zdrowotne podstawy aktywności ruchowej Słowa kluczowe: chłopcy, dziewczęta, skolioza, czynniki biospołeczne Skolioza jest skomplikowaną i trudną w leczeniu chorobą kręgosłupa [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7]. Mogą towarzyszyć jej zmiany w różnych układach człowieka (nerwowym, sercowo-naczyniowym, oddechowym i innych.) [6, 8, 9, 10, 11]. Rozwój fizyczny dzieci w wieku lat jest uzależniony od wpływu czynników o charakterze endogennym i egzogennym [12, 13, 14]. Wpływ większości z tych czynników może być dodatkowo zmodyfikowany z powodu występowania skoliozy o różnym stopniu. Celem pracy było poznanie wpływu czynników biospołecznych na różnice pomiarów somatycznych u uczniów ze skoliozą lat. Materiał i metoda badań Badania przeprowadzono w roku szkolnym w grupie 224 uczniów (62 chłopców i 162 dziewcząt) ze skoliozą w wieku lat, którzy uczyli się i leczyli się w Brzeskiej Państwowej Sanatoryjnej Szkole-Internacie. W badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego. Za pomocą kwestionariusza ankietowego uzyskano informacje dotyczące czynników biospołecznych w rodzinach badanych dzieci (poziom wykształcenia rodziców, liczba dzieci w rodzinie, warunki mieszkaniowe i liczba osób w gospodarstwie domowym). Dokonano podstawowych pomiarów antropometrycznych (masa i wysokość 75

76 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 ciała, obwód klatki piersiowej). Na ich podstawie obliczono wskaźnik masy ciała (BMI = wysokość ciała [m]/masa ciała 2 [kg]). Istotność różnic pomiędzy wartościami średnimi uzyskanymi w grupach chłopców i dziewcząt zostały określone przy użyciu testu t-studenta. Badanie wykonano w ramach pracy naukowo-badawczej katedry UiLKF Uniwersytetu Brzeskiego pt. Badanie stanu morfofunkcjonalnego dzieci w wieku przedszkolnym, uczniów i studentów obwodu Brzeskiego (nr projektu badawczego ). Wyniki badań Podział uczniów ze szkoły-internatu w zależności od rejonu zamieszkania przedstawiono w tabeli 1. Najwyższy odsetek dzieci uczęszczających w Brześciu do szkoły-internatu mieszkał w powiatach Prużany, Maloryta, Kamieniec i Brześć (zlokalizowanych w pobliżu Brześcia) oraz w Brześciu. Tabela Liczebność uczniów w szkole internacie w zależności od rejonu zamieszkania [%] powiaty, miasto ilość osób % miasto Brześć ,0 Prużany 26 8,5 Kamieniec 18 5,9 Kobryń 18 5,9 Stolin 18 5,9 Brześć 16 5,2 Maloryta 14 4,6 Bereza 13 4,3 Drochiczyn 13 4,3 Iwatsewiczy 13 4,3 Luniniec 10 3,3 Baranowiczy 7 2,3 Iwanowo 7 2,3 Pińsk 7 2,3 Żabinka 5 1,6 Gancewiczy 3 1,0 razem ,0 Źródło: opracowanie własne. Z analizy porównawczej dat urodzenia dzieci ze skoliozą w zależności od pory roku wynika, że dzieci ze skoliozą, urodziły się w miesiącach wiosennych od mar-

77 Anatolij Gierasiewicz, Tatjana Miech Wpływ czynników biospołecznych na międzypłciowe różnice somatyczne... ca do maja (ryc. 1). Można byłoby przypuszczać, że istnieje związek między porą urodzenia a pojawieniem się skrzywienia kręgosłupa u dzieci. [%] 30 23,61 28,85 23,93 23, zima wiosna lato jesień Rycina 1. Podział dzieci ze skoliozą w zależności od pór roku w których się urodziły Źródło: opracowanie własne. Przeprowadzono analizę ilościową uczniów szkoły-internatu ze względu na wielkość zamieszkiwanej aglomeracji (tabela 2). Liczebniejszą grupę stanowili uczniowie mieszkający w miastach niż na wsi. Liczebność uczniów ze szkoły internatu w zależności od miejsca zamieszkania (miasto/wieś) miejsce zamieszkania ilość osób % miasto ,8 wieś 86 28,2 razem ,0 Źródło: opracowanie własne. Tabela 2. Analizując uzyskane powyżej wyniki można sformułować następujące spostrzeżenia dotyczące przyczyn występowania skoliozy u dzieci z różnych części obwodu Brzeskiego oraz proporcji między uczniami miejskimi i wiejskimi, którzy mają skoliozę: 1. liczby są zbliżone do rzeczywistej częstości występowania skolioz wśród uczniów w badanych powiatach; 2. wpływ na rezultaty może mieć poszerzenie wiedzy na temat warunków i możliwości szkoły internatu w Brześciu, możliwości umieszczenie dziecka w szkole internacie przez rodziców z obszarów przylegających do Brześcia (bliska lokalizacja, łatwość komunikacji, mozliwość odwiedzania dziecka w szkole); 77

78 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/ większa liczba osiedli miejskich w zakresie rankingowych rejonów, a tym samym większy odsetek uczniów miejskich; 4. specyfika życia na obszarach wiejskich (praca fizyczna, nawyki żywieniowe, aktywność fizyczna i inne) są bardziej korzystne w zapobieganiu występowania skoliozy u uczniów oraz zmniejszenie udziału pracy fizycznej w trybie dziennym uczniów miejskich. W tabelach 4 9 przedstawione wartości średnie wskaźników antropometrycznych (masa i wysokość ciała, obwód klatki piersiowej) w grupach chłopców i dziewcząt w zależności od czynników biospołecznych (poziom wykształcenia rodziców, liczba dzieci w rodzinie i liczba osób w gospodarstwie domowym). W tabelach przedstawione wyniki analizy ilościowej badanych różnic pomiędzy wartościami średnimi w grupach chłopców i dziewcząt. Wartości średnie masy ciała [kg] dzieci ze skoliozą (12 15 lat) w zależności od poziomu wykształcenia ojca różnice istotne statystycznie * p < 0,05,** p < 0,01 Źródło: opracowanie własne. Tаbela 4. Wartości średnie wysokości ciała (сm) dzieci ze skoliozą (12 15 lat) w zależności od poziomu wykształcenia ojca Tabela chłopcy (n = 62) dziewczęta (n = 162) brak zawodowe ojca dowe wiek brak zawo- średnie wyższe n n ojca średnie wyższe 39,80 42,60 38,36 39, ,93 35,30 43,44 42,94 50,32* 43,60 43,38 44, ,95 50,20 47,55 50,91 61,45 69,35** 50,60 57, ,80 52,48 51,21 50,44 62,90 43,40 60,91** 65, ,80 54,55 58,68 chłopcy (n = 62) dziewczęta (n = 162) brak zawodowe ojca dowe wiek brak zawo- średnie wyższe n n ojca średnie wyższe 156,80 150,30 150,30 155, ,80 146,20 146,20 154,37 162,25 157,47 157,14 147, ,35 162,10 162,10 162,42 170,45 169,90 164,05 165, ,40 163,56 163,56 162,48 178,25 168,30 175,76***180,60*** ,30 146,20 168,28 różnice istotne statystycznie * p < 0,05,** p < 0,01, *** p < 0,001 Źródło: opracowanie własne.

79 Anatolij Gierasiewicz, Tatjana Miech Wpływ czynników biospołecznych na międzypłciowe różnice somatyczne... Wartości średnie wysokości ciała [сm] dzieci ze skoliozą (12 15 lat) w zależności od poziomu wykształcenia matki brak ojca chłopcy (n = 62) wiek dziewczęta (n = 162) średnie wyższe n n brak ojca średnie Tabela 6. wyższe 139,80 151,28 155, ,00 152,95 153,32 170,30 154,90 157,71 155,95* ,50 157,43 159,80 162,91 163,50 167,40 167, ,50 165,85 163,35 162,63 176,29 176,50** ,78 166,13 różnice istotne statystycznie * p < 0,05,** p < 0,01, *** p < 0,001 Źródło: opracowanie własne. Wartości średnie wskaźnika obwodu klatki piersiowej [сm] u dzieci ze skoliozą (12 15 lat) w zależności od poziomu wykształcenia matki brak ojca chłopcy (n = 62) wiek dziewczęta (n = 162) średnie wyższe n n brak ojca zawodowe zawodowe zawodowe zawodowe średnie Tabela 7. wyższe 66,00 68,18** 68,18** ,00 72,68 74,15 74,00 70,00 73,26* 73,26* ,00 81,00 77,85 79,44 80,75 82,78 82, ,00 77,00 78,15 81,27 82,11 82, ,57 81,94 różnice istotne statystycznie * p < 0,05,** p < 0,01, *** p < 0,001 Źródło: opracowanie własne. Wartości wskaźnika obwodu klatki piersiowej [сm] u dzieci ze skoliozą (12 15 lat) w zależności od liczby dzieci w rodzinie Tabela 8. chłopcy (n = 62) dziewczęta (n = 162) wiek 1 dziecko 2 dzieci 3 i więcej n n 1 dziecko 2 dzieci 3 i więcej 68,00 68,13 69, ,60 72,57 75,43 71,94 73,38 70, ,30 78,17 73,54 86,33 78,90 77, ,40 78,90 78,12 75,23 85,29 82, ,59 81,60 83,06 różnice istotne statystycznie * p < 0,05,** p < 0,01, *** p < 0,001 Źródło: opracowanie własne. 79

80 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Tabela 9. Wartości średnie wskaźnika obwodu klatki piersiowej (сm) u dzieci ze skoliozą (12 15 lat) w zależności od ilości osób w gospodarstwie domowym (członków rodziny) chłopcy (n = 62) wiek dziewczęta (n = 162) 2 osoby 3 osoby 4 osoby 5 i więcej n n 2 osoby 3 osoby 4 osoby 5 i więcej 70,00 70,37 66, ,50 76,00 73,81 71,46 76,45 70,64 72,71 71, ,32 78,07 74,95 81,00 89,00 79,07 76, ,55 81,16 79,32 78,34 79,00 73,50 85,33 80, ,00 83,17 82,65 81,20 różnice istotne statystycznie * p < 0,05,** p < 0,01, *** p < 0,001 Źródło: opracowanie własne. wiek Ogólny rozkład istotnych różnic pomiędzy wynikami chłopców i dziewcząt pod wpływem biospołecznych czynników w różnych grupach wiekowych poziom wykształcenia ojca poziom wykształcenia matki warunki zamieszkania (ilość pokoi) czynnik iloścć osób w gospodarstwie domowym liczba dzieci w rodzinie Tabela 10. razem razem Źródło: opracowanie własne. 80 Tabela 11. Ogólny rozkład istotnych różnic pomiędzy wynikami chłopców i dziewcząt pod wpływem biospołecznych czynników na wymiary ciała czynnik ilość osób poziom wykształcenikształcenia zamieszkania poziom wy- warunki w gospodarstwie domo- w rodzinie liczba dzieci ojca matki (ilość pokoi) parametr wym razem masa ciała wysokość ciała obw. kl. pier BMI razem Źródło: opracowanie własne.

81 Anatolij Gierasiewicz, Tatjana Miech Wpływ czynników biospołecznych na międzypłciowe różnice somatyczne... Podsumowanie Uczniowie ze skoliozą w wieku lat, którzy uczęszczali do Państwowej Szkoły-Internatu w Brześciu w zależności od ich miejsca zamieszkania częściej pochodzili z aglomeracji miejskich 71,8% niż z wiejskich - 28,2%. Największa liczba uczniów ze skoliozą urodziła się w miesiącach wiosennych (28,85%). Badając wpływ poziomu wykształcenia rodziców uzyskano kilka istotnych różnic pomiędzy wynikami chłopców i dziewcząt: według współczynnika poziom wykształcenia ojca 7 istotnych różnic (p < 0,05 0,001), według współczynnika poziom wykształcenia matki 8 różnic (p < 0,05 0,01). Ponadto, istnieje wpływ czynnika poziom wykształcenia matki na różnice międzypłciowe u badanych w wieku 13 lat (4 istotne różnice, p < 0,05 0,01). Wpływ tych czynników jest typowy dla wszystkich badanych wskaźników. Jednak w większym stopniu poziom wykształcenia ojca ma wpływ na wskaźnik wysokość ciała (3 istotne różnice), a poziom wykształcenia matki na wskaźnik obwód klatki piersiowej (3 istotne różnice). W odniesieniu do wskaźnika warunki zamieszkania (ilość pokoi) otrzymano 4 istotne różnice pomiędzy wynikami chłopców i dziewcząt (p < 0,05 0,001). Pod względem wieku, wpływ współczynnika ma duże znaczenie u badanych w wieku lat i nie ma znaczenia dla uczniów 15 lat. Największy wpływ warunki zamieszkania (ilość pokoi) mają na wskaźnik obwód klatki piersiowej (3 istotne różnice). Wpływ tego czynnika nie jest odnotowany w parametrach wysokości i masy ciała. W odniesieniu do wskaźnika liczba osób w gospodarstwie domowym (członków rodziny) uzyskano 3 istotne różnice pomiędzy grupami chłopców i dziewcząt (p < 0,05 0,01). Stwierdzono, że wpływ tego czynnika jest bardziej widoczny u uczniów w wieku lat oraz wpływa częściej na obwód klatki piersiowej (3 istotne różnice.) Wpływ tego czynnika nie jest odnotowany w parametrach wysokości i masy ciała. W odniesieniu do wskaźnika liczba dzieci w rodzinie odnotowano 6 istotnych różnic między grupami chłopców i dziewcząt. Największy wpływ ma ten czynnik na wyniki obwodu klatki piersiowej, a nie pojawia się on w odniesieniu do wskaźników wysokości i masy ciała. Wnioski 1. Uzyskane wyniki odzwierciedlają występowanie zróżnicowania występowania skoliozy u dzieci obwodu Brzeskiego ze względu na miejsce zamieszkania. 2. Czynniki biospołeczne mają wpływ na wskaźniki charakteryzujące rozwój fizyczny dziewcząt i chłopców ze skoliozą w wieku lat. 81

82 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Piśmiennictwo 1. Автандилов А.Г., Состояние кардиореспираторной системы у больных с IV степенью грудного сколиоза до и после оперативного лечения / А.Г. Автандилов, С.Т. Ветрилэ, А.А. Кулешов [и др.] // Вестн. травматол. и ортопед. им. Н.Н. Приорова, 1, 2003, с Балдова С.Н., Клинико нейрофизиологическая характеристика идиопатического сколиоза у детей, дис. канд. мед. наук ; ; Казанский гос. мед. ун т., Нижний Новгород, Бокач А.М. Соматический статус учащихся старшего школьного возраста, больных сколиозом / А.М. Бокач, В.Т. Пустовойтенко // Мед. Новости, 1, 2002, с Дадаева О.А., Клинико психологические особенности детей и подростков, больных сколиозом, О.А. Дадаева, Р.Т. Скляренко, Н.Г. Травникова: Мед. соц. экспертиза и реабилит, 3, 2003, с Еналдиева Р.В., Состояние респираторной системы при грудном сколиозе, Р.В. Ен алдиева, А.Г. Автандилов, Д.И. Неманова [и др.], Пульмонология, 6, 2006, с Еникеев А.Р., Органная патология у детей со сколиозом: факторы риска, профилактика, реабилитация, дис. канд. мед. наук , Уфа, Неманова Д.И., Особенности гемодинамики и диастолической функции правых отделов сердца у подростков с различной степенью сколиоза, Д.И. Неманова, А.Г. Автандилов, С.Т. Ветрилэ, Кардиология, 9, 2003, с Górniak, K. Rozwój biologiczny dzieci wiejskich z wadami postawy ciała, Warszawa, Donatech, Алексеенко И.Г. Ортезирование и искусственная коррекция движений позвоночника в комплексе медико социальной реабилитации больных с идиопатическим сколиозом II III степени, дис. канд. мед. наук, Двигательная реабилитация при нарушениях осанки и сколиозе: учеб. метод. Рекомендации, Л.А. Скиндер, А.Н. Герасевич, Брест, Изд во БрГУ, 2006, с Тесаков, Д.К. Стандартизация методов лечения детей и подростков с диспластическим (идиопатическим) сколиозом / Д.К. Тесаков // Вестн. травматол. и ортопед, 4, 2001, с Asienkiewicz, R., Ontogenetyczna zmienność rozwoju fizycznego i motorycznego chłopców i dziewcząt w wieku 5 14 lat (na przykładzie populacji Zielonej Góry), Zielona Góra, Wydawnictwo Uniwersytetu Zielonogórskiego, Malinowski A., Tatarczuk J., Asienkiewicz R., Antropologia dla pedagogów, Wydawnictwo Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra, Dziecko wiejskie bialskopodlaskie, M. Skład i H. Popławska [red.], Biała Podlaska, Donatech,

83 Anatolij Gierasiewicz, Tatjana Miech Wpływ czynników biospołecznych na międzypłciowe różnice somatyczne... Influence of biosocial factors on the total body size of years pupils with scoliosis Summary Keywords: boys, girls, scoliosis, biosocial factors Introduction. Scoliosis is a difficult, complex as well as a progressive disease of the spine. When scoliosis is observed changing from all of body systems (nervous, cardio-vascular, respiratory and oth.). Aim of work study of biosocial factors affecting on the sex differencies of the total body size schoolchildren with scoliosis years. Methods. To obtain the results of surveys were conducted anthropometry and questionnare. In a survey attended by 224 pupils (62 boys and 162 girls) with scoliosis at the age of years, who were learned in the Brest state sanatorium boarding school. The results are analyzed with using of t-student criterium. Results and discussion. The analysis revealed features in the distribution of pupils with scoliosis from boarding school depending on their place of live. Among the pupils of the boarding school (in relative terms) most pupils from Pruzhany, Malorita, Kamieniets and Brest regions and the city Brest. A higher percentage of all pupils resident in urban areas. By date of birth of pupils with scoliosis are a predominance in favor of children born in the spring months. Have also been found of the effect of biosocial factors on the sex differences of total body size of children with scoliosis. Greater influence on the manifestation of sex differences in physical development has a level of education of father and mother, as well as the number of children in the family. Among the indicators of physical development of the greatest number of significant differences between groups of boys and girls found on the circumference of the chest. In the age aspect significant differences between groups of boys and girls are more affected by the age of 13 years. Conclusions. Thus, the obtained results reflect the occurrence of biogeographical features of scoliosis in children in the Brest region and the influence of social factors on sex differences between the indices of physical development of boys and girls with scoliosis ages of years. 83

84

85 Grażyna Hagel Szczecińska Szkoła Wyższa Collegium Balticum Fizjoterapia w leczeniu skolioz Fizjologiczno-zdrowotne podstawy aktywności ruchowej Słowa kluczowe: fizjoterapia, skoliozy Wstęp Postawa ciała nawykowa zalicza się do rzeczywistej postawy człowieka. Zostaje zaburzona wskutek występowania różnych wadliwości w budowie czy chorobie. Występujące skrzywienie w postawie ciała człowieka należy do częstych zaburzeń w okresie wzrastania. Przypada ten okres na lata pomiędzy 9 a 11 rokiem życia. Stanowi problem we współczesnym społeczeństwie w leczeniu i zapobieganiu występuje u ponad 60% badanej populacji dzieci i młodzieży. Proces wymaga indywidualnego leczenia. Stwierdza się jej występowanie w populacji jako proces występujący z jednakową częstotliwością na co wskazują badania przesiewowe dzieci w wieku szkolnym. Z przeglądu badań w Polsce wynika, że u dzieci w wieku szkolnym częstość występowania różnorodnych nieprawidłowości postawy wynosi 17,8%, a w szkołach Europy Zachodniej 13,4% [1]. Przeprowadzone badania w latach na 1800 uczniach w wieku siedmiu lat wykazały, że nadal wszelkiego rodzaju asymetrie, postawy skoliotyczne i skoliozy są na niezmiennym wysokim poziomie [2]. Skolioza należy do chorób, której towarzyszą różne zmiany w narządzie ruchu. W bardzo zaawansowanych skoliozach może stać się chorobą ogólnoustrojową, w której zaznaczają się zmiany w obrębie klatki piersiowej i tułowia. Zaznacza się w układzie oddechowym i krążenia a w tułowiu charakteryzuje się garbem żebrowym uwypuklającym łopatkę w odcinku piersiowym kręgosłupa najczęściej w prawo z jednoczesnym przemieszczeniem kręgosłupa do przodu, lewostronnym uwypukleniem wału mięśni przykręgosłupowych w odcinku lędźwiowym z jednoczesnym spłyce- 85

86 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 niem kifozy piersiowej. W przypadkach nieleczonych może postępować nawet po zakończonym wzrastaniu osobnika. W obrębie klatki piersiowej u niemowląt i małych dzieci występują zaburzenia, które powodują stany zapalne płuc oraz duszność i nieodpowiednie odksztuszanie wydzieliny. Zmiany w obrębie tkanki kostnej dotyczą ustawienia klatki piersiowej w kształcie dzwonu, wiotczeją więzadła a rozwój fizyczny jest opóźniony w stosunku do dzieci o prawidłowym rozwoju fizycznym w grupie rówieśniczej starszych. U dzieci przemieszcza się serce i występuje ograniczony dostęp tlenu wskutek ucisku na mostek i żebra. Wpro wadzenie fizjoterapii będzie na tym etapie ukierunkowane na zwiększenie czynności oddychania. Upośledzenie tych funkcji oddychania będzie tym większe im większe będą zniekształcenia (70 stopni skrzywienia upośledza wydolność komorową serca). Skoliozy mogą występować, jako funkcjonalne lub idiopatyczne.te ostatnie są częściej rozpoznawalne w okresie wzrastania osobnika na długość w tak zwanym okresie skoków wzrostowych pierwszy około 7 i 8 roku życia, a drugi pomiędzy 12 a 13 rokiem życia. Zróżnicowanie występuje również pomiędzy dziewczętami a chłopcami. U dziewcząt proces wzrastania przeciętnie występuje w 15 roku życia, a u chłopców w 17 roku zycia. Idiopatyczne skoliozy występują częściej u dziewcząt aniżeli u chłopców. Często są skojarzone z rodzinnym występowaniem. Przypadki skolioz idiopatycznych wymagają leczenia ortopedyczno-rehabilitacyjnego, polegającego na wczesnym uruchomieniu pacjenta przed zabiegiem operacyjnym. Dbanie o sprawność fizyczną i zdrowy styl życia oraz prowadzenie rehabilitacji medycznej zapobiega zmniejszaniu zakresu ruchów w stawach zmniejszaniu się siły mięśniowej i sprawności ogólnej [3]. Zadaniem ćwiczeń jest rozciąganie stopniowe struktur więzadłowo-mięśniowych. Dużą korekcję uzyskuje się poprzez gorset ortopedyczny odpowiednio domodelowany do do postawy pacjenta, który to wykonuje skorygowanie jego postawy. W przypadku występowania skolioz funkcjonalnych stosowanie ćwiczeń leczniczych i zabiegów fizykalnych będzie bardziej celowe. W przypadku małych skrzywień, bez zagrożenia pogłębiania się skrzywienia, zaleca się ćwiczenia zmniejszające wygięcie pierwotne. Metody leczenia skolioz 1. Zastosowanie gorsetu Zastosowanie gorsetu ortopedycznego ma na celu zapobiegać przed zabiegiem operacyjnym. Zakończenie leczenia gorsetem powinno być w momencie ukończenia wzrostu kostnego kręgosłupa. Celem gorsetu jest odciążenie kręgów po stronie wklęsłej skrzywienia poprzez jego trójwymiarową korekcję(gorset typu Boston) [4]. 86

87 Grażyna Hagel Fizjoterapia w leczeniu skolioz Rycina 1. Gorset typu Boston. Źródło: [5]. 2. Ćwiczenia lecznicze Mają na celu podniesienie ogólnej sprawności pacjentów poprzez: ćwiczenia asymetryczne z wyjątkiem wzmacniania mięśni po jednej stronie kręgosłupa, wyłącznie w skrzywieniach jednołukowych. W przypadku skrzywień charakteryzujących się dwoma łukami stosowanie ćwiczeń asymetrycznych musi być poprzedzone wnikliwą analizą przebiegu skrzywień. 3. Metoda F.E.D. (fixación, elongación, derotación) Powstała w latach osiemdziesiątych w Barcelonie. Polega na ułożeniu pacjenta w urządzeniu FED. Metoda ta składa się z następujących elementów: przygotowanie fizykoterapeutyczne do umieszczenia pacjenta urządzeniu F.E.D; pacjent spędza 30 minut w maszynie, która wywiera trójpłaszczyznową presję na łuki skrzywienia korygując je. Wspomniana siła oddziałuje na strukturę chrząstek wzrostu na poziomie każdego ze zdeformowanych kręgów (może skorygować skoliozy strukturalne); ostatni etap obejmuje ćwiczenia trwające 30 minut dobrane indywidualnie do potrzeb pacjenta [6]. 87

88 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Rycina 2. Urządzenie do leczenia metodą F.E.D. Źródło: [7] 3. Masaże lecznicze Stosuje się masaż tylko na mięśnie przykurczone (po stronie wklęsłości skrzywienia). Stosowanie masażu po stronie wypukłej będzie prowokować do dalszego rozciągania mięśni i narastania deformacji. Masaż jest istotnym elementem rehabilitacji przy skrzywieniach kręgosłupa, lecz nie podstawowym. Zakończenie Przedstawione wybrane metody leczenia fizjoterapeutycznego nie są w całości wyczerpane, a ich kontynuacja będzie możliwa w dalszych opracowaniach. Dobre byłoby opracowanie kompleksowego leczenia wad postawy ciała z zastosowanie zasad promocji zdrowia młodego pokolenia. Należy podkreślać znaczenie aktywności ruchowej człowieka, jako stymulatora rozwoju fizycznego na każdym etapie ontogenezy. Znaczącą rolę powinny odgrywać środki masowego przekazu w promowaniu stylu zdrowego życia, jako formy terapii przy różnego rodzaju wa- 88

89 Grażyna Hagel Fizjoterapia w leczeniu skolioz dliwości występujących w postawie czy budowie ciała ze szczególnym naciskiem w procesie wzrastania osobnika. Celowym wydaje się prowadzenie profilaktycznych działań leczniczych uwzględniających: 1. dzieci i młodzież o niskim poziomie sprawności fizycznej, 2. dzieci i młodzież z upośledzeniem emocjonalnym czy niskim poziomie umysłowym, 3. dzieci i młodzież o małej wydolności ogólnej fizycznej, 4. opracowanie wskazówek dla rodziców mające na celu wdrażanie terapii korekcyjno-kompensacyjnej. Piśmiennictwo: 1. Radecka G., Kownacka M., Jabłońska-Buryło J., Jabłońska B., Doświadczenia własne w zastosowaniu gorsetów ortopedycznych w leczeniu skrzywień kręgosłupa. Balneologia Polska,t. 40, nr 1/2, 1998, s Różański P., Kształtowanie koordynacji ruchowej i równowagi dzieci z wadami postawy w środowisku wodnym,wychowanie Fizyczne i Zdrowotne, vol. 5,2000, s Dega W., Ortopedia i rehabilitacja, PZWL, t.1 2, Warszawa, The physiotherapy under treatment of the scoliosis Summary Keywords: physiotherapy, scoliosis The attitude of the body habitual is numbered to the real attitude of the man. Unsettled disorder in consequence of the occurrence of different defectivenesses under construction or illness. Scoliosis occurrence in the attitude of the corpse of the man belongs to frequent disturbances in the period of the growing. This period happens on years among 9 and with 11 year of the life. To the determines the problem in the present society under treatment and to the prevention it appears at over 60% the examined population of children and young peoples. The process demands the individual treatment. In a modern manner uses many methods close by the corrective gymnastics which one represented in the article. 89

90

91 Wioletta Łubkowska, Michał Tarnowski Uniwersytet Szczeciński Za mało ruchu nie pomaga za dużo szkodzi? porównanie kryterium poglądu Fizjologiczno-zdrowotne podstawy aktywności ruchowej Słowa kluczowe: aktywność fizyczna, pływanie, postawa ciała Wstęp Przedmiotem rozważań niniejszego doniesienia jest zdrowie kategoria należąca do obszaru nauk medycznych, nauk o zdrowiu oraz nauk o kulturze fizycznej. Parafrazując definicję podaną przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), dobry stan zdrowia to nie tylko brak choroby, ale także dobrostan jednostki na płaszczyźnie fizycznej, emocjonalnej i duchowej [1]. Uznaje się, iż jednym z najważniejszych działań profilaktycznych jest promowanie aktywności fizycznej, w ramach tzw. koncepcji programu health-related fitness (H-RF), za W. Osińskim [2]. Coraz częściej, zgodnie ze stanowiskami reprezentowanymi w piśmiennictwie zagranicznym za pozytywny miernik zdrowia traktuje się sprawność fizyczną [2,3], która obok sprawności psychicznej i społecznej stanowi istotny element zdrowia, która ma być źródłem i warunkiem pełnego, satysfakcjonującego życia, nie zaś celem w samym sobie [2]. W ostatnich latach ewoluowało pojęcie sprawności fizycznej, która obejmuje: funkcje krążeniowo-oddechowe, skład ciała, siłę mięśniową i wytrzymałość mięśniową oraz gibkość. Te elementy uznaje się za bezpośrednio związane z wyższą jakością życia i istotne w zapobieganiu większości problemów zdrowotnych [2]. Należy przy tym pamiętać, iż na kondycję człowieka mają wpływ zarówno determinujące czynniki genetyczne, jak i istotne czynniki środowiskowe. 91

92 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Przekonanie o korzystnym wpływie aktywności ruchowej, a zwłaszcza systematycznych ćwiczeń fizycznych na zdrowie nie jest koncepcją nową ani oryginalną. W istocie już 2500 lat p.n.e. w starożytnych Chinach pojawiły się pierwsze informacje o stosowaniu zorganizowanych ćwiczeń fizycznych dla wzmocnienia zdrowia [4]. Prowadzone w wielu krajach badania dostarczyły wiele przekonywujących dowodów, świadczących o znaczeniu systematycznej aktywności w zapobieganiu chorobom układu krążenia [4,5,6], niektórym chorobom nowotworowym [7,8], osteoporozie, nadwagi i otyłości, cukrzycy typu II oraz depresji [4]. Aktywność fizyczna działa dobroczynnie także na układ kostny [7,9], na sferę psychiczną człowieka [10], a według A. Pawłuckiego [11] powinnością jest dbanie o własne ciało, by mogło ono służyć innemu dobru. Prozdrowotność nadaje stylowi życia nową jakość, ale jeszcze nie sens [12]. Istnieją również doniesienia, iż brak ruchu może powodować w organizmie człowieka zmiany chorobowe, w tym wady postawy ciała [13]. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) czynniki związane z prowadzonym stylem życia będą odpowiedzialne w 70% za rozwój szeregu chorób w roku 2020, a zwiększenie tygodniowego wydatku energetycznego z 500 kcal do 2000 kcal zmniejsza wskaźnik umieralności z różnych przyczyn o 40%. Uważa się, że aktywność fizyczna związana z wydatkiem energetycznym powyżej 1000 kcal/tydzień o około 30% redukuje umieralność ogólną, zaś ryzyko choroby niedokrwiennej serca (CHNS) zmniejsza się w granicach 30 50% [4]. Czy jest granica w dawkowaniu aktywności fizycznej, po przekroczeniu której nie sprzyja ona zdrowiu? Szeroko pisał o tym J. Drabik [7], mówiąc m.in., że...aktywność ruchowa służy zdrowiu tylko wtedy gdy realizowana jest w odpowiedniej objętości, intensywności i częstości, tj. przy odpowiednim obciążeniu. Obok J. Drabika [7,9] przeciwwskazania do aktywności fizycznej szeroko omawia H. Kuński i M. Janiszewski [14]. Mocno krytykuje się współczesny sport wyczynowy w aspekcie utraty zdrowia zawodników i zawodniczek [15]. Podobnie mocno występuje w literaturze przedmiotu krytyka wpływu zwiększonej ilości ćwiczeń fizycznych na postawę ciała. Stała się ona niemal dogmatem. Cel pracy Kontrowersyjność poczynań badawczych już u progu budowania pomysłu badawczego budziła wątpliwość, czy zwiększona aktywność ruchowa (w tym pływanie) wpływa na tempo rozwoju fizycznego oraz decyduje o prawidłowej postawie ciała? Niezależnie od występujących w literaturze przedmiotu uwag krytycznych w tym względzie autorzy uznali, iż właśnie na terenie pływania prowadzić należy badania wpływu wzmożonej aktywności ruchowej na prawidłową postawę 92

93 Wioletta Łubkowska, Michał Tarnowski Za mało ruchu nie pomaga za dużo szkodzi?... ciała. Prowadzone przez autorów kilkuletnie obserwacje inspirowała początkowo praktyka, wynikająca z doświadczeń pływania korekcyjnego. Powstaje w ten sposób dylemat kuszący empirię czy: za mało ruchu nie pomaga za dużo szkodzi? Niniejsza praca próbuje ustosunkować się do tego dylematu, wspierając się literaturą przedmiotu i badaniami własnymi. Celem pracy była ocena postawy ciała dzieci rozpoczynających naukę pływania, a następnie trenujących sport pływacki w porównaniu z ich rówieśnikami niepływającymi. Materiał i metody Badaniami objęto grupę eksperymentalną chłopców i dziewcząt ze Szkoły Podstawowej nr 64 w Szczecinie, w wieku 8, 10 i 12 lat, rozpoczynających naukę pływania, a następnie uprawiających sport pływacki. Łącznie w grupie eksperymentalnej badaniami objęto 212 osób: 114 chłopców i 98 dziewcząt, w tym: w wieku 8 lat 49; w wieku 10 lat 119 oraz w wieku 12 lat 44. Ilość godzin wychowania fizycznego w badanej szkole była zwiększona dodatkowo o 2 godziny jako zajęcia ogólno-wzmacniające oraz o naukę pływania, a następnie trening pływacki według następującego schematu: w wieku 8 lat 2 godz. (po 45 min.) treningu pływackiego/tydzień, w wieku 10 lat 3 godz. (po 90 min.) treningu pływackiego/tydzień, w wieku 12 lat 6 godz. (po 90 min.) treningu pływackiego/tydzień. Grupę kontrolną stanowili chłopcy i dziewczęta w analogicznym wieku ze Szkoły Podstawowej nr 71 w Szczecinie. Łącznie w grupie kontrolnej badaniami objęto 330 osób: 167 chłopców i 163 dziewcząt, w tym: w wieku 8 lat 107; w wieku 10 lat 107 oraz w wieku 12 lat 116. Każdemu dziecku wyliczono z różnicy pomiędzy datą badania i urodzenia dokładny wiek kalendarzowy, przy czym przedziały wieku utworzono w ten sposób, że środek przedziału stanowił wiek ±½ roku. W toku badań wykonano podstawowe pomiary antropometryczne masy i wysokości ciała. Istotę badań stanowił pomiar fizjologicznych krzywizn kręgosłupa. Wykonany został w płaszczyźnie strzałkowej przy zastosowaniu rejestratora sferosomatometrycznego W. Iwanowskiego [16], dzięki któremu otrzymano kształty przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa w postaci graficznej w skali 1:1. U każdego z badanych przeprowadzono trzykrotny pomiar przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa. Do ostatecznej analizy brano pod uwagę średnią arytmetyczną każdego z otrzymanych wskaźników. Przy analizie uzyskanych wyników zastosowano kryteria oceny postawy ciała według E. Zeyland-Malawki [17], pozwalające określić postawę ciała w oparciu o typologię N. Wolańskiego. 93

94 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Stosując w dalszym ciągu kryteria opracowane przez E. Zeyland Malawkę [17] wyznaczono sumy poszczególnych kątów oraz wskaźnik kompensacji: α + β = χ = kifoza piersiowa; β + γ = λ = lordoza lędźwiowa; α + β + γ = σ = łączna wielkość przednio tylnych krzywizn kręgosłupa od C7 do s; χ λ = μ = wskaźnik kompensacji, a następnie na podstawie wielkości wskaźnika kompensacji (m) określono typ postawy ciała każdego z badanych, w oparciu o typologię Wolańskiego, klasyfikując ją: 1. do zespołu typów kifotycznych jeżeli wskaźnik kompensacji (m) wynosi 4 i więcej, wówczas określamy ją jako: typ kifotyczny I jeżeli kąt χ 28, typ kifotyczny II jeżeli kąt 29 χ 31, lub α > 15, typ kifotyczny III jeżeli kąt χ 32 ; 2. do zespołu typów równoważnych jeżeli wskaźnik kompensacji (m) waha się od 3 do 3, wówczas określamy ją jako: typ równoważny I jeżeli kąt σ 32, typ równoważny II jeżeli kąt 25 σ σ 41, typ równoważny III jeżeli kąt σ 42 ; 3. do zespołu typów lordotycznych jeżeli wskaźnik kompensacji (m) wynosi 4 i mniej, wówczas określamy ją jako: typ lordotyczny I jeżeli kąt λ 24, typ lordotyczny II jeżeli kąt 25 λ 29,lub γ >16, typ lordotyczny III jeżeli kąt λ 30. Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej, z osobnym wyszczególnieniem chłopców i dziewcząt, wyliczając dla wszystkich badanych cech metrycznych: średnią arytmetyczną oraz odchylenie standardowe, a dla wysokości i masy ciała dodatkowo: błąd prawdopodobny średniej arytmetycznej, błąd prawdopodobny odchylenia standardowego, minimum, maksimum oraz współczynnik rozproszenia. Różnice między średnimi badanych cech w wyodrębnionych zespołach oceniono stosując test Studenta (t), przyjmując poziom istotności zgodnie z przyjętymi w tym teście zasadami. Jako wysoce statystycznie przyjmowano różnicę na poziomie istotności p < 0,001, a istotną na poziomie p < 0,05. Wyniki badań W analizie rozwoju fizycznego uzyskane wyniki pomiarów wysokości i masy ciała dzieci uprawiających pływanie porównano z rówieśnikami nie uprawiającymi sportu pływackiego (rycina 1). Przedstawione wyniki badań wykazały, że rozwój fizyczny chłopców uprawiających pływanie i nieuprawiających sportu pływackiego przebiega podobnie, choć w drugiej badanej kategorii wieku, 94

95 Wioletta Łubkowska, Michał Tarnowski Za mało ruchu nie pomaga za dużo szkodzi?... tj. u 10 latków zaobserwowano u pływaków znaczny przyrost wysokości ciała. Potwierdza to statystycznie istotna różnica pomiędzy badanymi grupami. Różnice odnoszące się do masy ciała chłopców są statystycznie nieistotne we wszystkich badanych grupach. [cm] 150,4 151, ,3 143, ,9 128, lat 10 lat 12 lat [kg] 40 niepływający 35,7 pływający 35,7 39,4 42, ,4 26, lat 10 lat 12 lat Rycina 1. Porównanie tempa przyrostu wysokości i masy ciała chłopców trenujących pływanie na tle rówieśników nietrenujących pływania Źródło: opracowanie własne. Porównując przeciętne wysokości i masy ciała dziewcząt uprawiających pływanie i dziewcząt niepływających (rycina 2) stwierdzono, że pływaczki osiągają wyższe przeciętne obu badanych cech we wszystkich przedziałach wieku. Różnice istotne statystycznie odnotowano w przedziale wieku dziewcząt 8 letnich (tylko dla średnich wysokości ciała) oraz w wieku 10 lat (dla średnich wysokości i masy ciała). 95

96 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 [cm] 149,3 152, ,0 142, ,5 128, lat 10 lat 12 lat niepływający pływający [kg] ,0 25,6 32,1 34,5 41,8 42, lat 10 lat 12 lat Rycina 2. Porównanie tempa przyrostu wysokości i masy ciała dziewcząt trenujących pływanie na tle rówieśniczek nietrenujących pływania Źródło: opracowanie własne W tabeli 1 i na rycinie 3 przedstawiono częstość występowania (w %) poszczególnych typów postawy ciała oraz postaw prawidłowych i nieprawidłowych (według kryteriów E. Zeyland-Malawki [17], uwzględniających typologię Wolańskiego) u badanych dziewcząt szczecińskich przedstawionych jako grupa eksperymentalna (trenujący pływanie) na tle dziewcząt nieuprawiających pływania. Postawy nieprawidłowe wystąpiły w wieku 8 lat u 36,00% dziewcząt z grupy eksperymentalnej i 23,81% w grupie kontrolnej; w wieku 10 lat odpowiednio u 15,63% dziewcząt z grupy eksperymentalnej i 29,17% w grupie kontrolnej; w wieku 12 lat u 8,00% dziewcząt z grupy eksperymentalnej i 30,77% w grupie kontrolnej. 96

97 Wioletta Łubkowska, Michał Tarnowski Za mało ruchu nie pomaga za dużo szkodzi?... Tabela 1. Częstość występowania (w %) poszczególnych typów postawy ciała oraz postaw prawidłowych i nieprawidłowych u dziewcząt trenujących pływanie na tle rówieśniczek postawy chłopcy gr. badawcza chłopcy gr. kontrolna 8 lat 10 lat 12 lat 8 lat 10 lat 12 lat kifotyczne 40,00 45,31 48,00 23,81 62,50 65,38 I 28,00 42,19 44,00 19,05 54,17 46,15 II 12,00 3,13 4,00 4,76 8,33 19,23 III równoważne 36,00 42,19 48,00 57,14 16,67 23,08 I 28,00 31,25 24,00 33,33 4,17 7,69 II 8,00 10,94 24,00 23,81 12,50 15,38 III lordotyczne 24,00 12,50 19,05 20,83 11,54 I II 20,00 12,50 19,05 12,50 7,69 III 4,00 8,33 3,85 prawidłowe 64,00 84,38 92,00 76,19 70,83 69,23 bardzo dobre 28,00 31,25 24,00 33,33 4,17 7,69 dobre 36,00 53,13 68,00 42,86 66,67 61,54 nieprawidłowe 36,00 15,63 8,00 23,81 29,17 30,77 wadliwe 32,00 15,63 4,00 23,81 20,83 26,92 złe 4,00 8,33 3,85 Źródło: opracowanie własne. [%] gr. badawcza gr. kontrolna 92, , , ,83 69,23 64, lat 10 lat 12 lat Rycina 3. Częstość występowania (w %) postaw prawidłowych u dziewcząt trenujących pływanie na tle rówieśniczek nie trenujących pływania Źródło: opracowanie własne. 97

98 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Tabela 2. Częstość występowania (w %) poszczególnych typów postawy ciała oraz postaw prawidłowych i nieprawidłowych u chłopców trenujących pływanie na tle rówieśników postawy chłopcy gr. badawcza chłopcy gr. kontrolna 8 lat 10 lat 12 lat 8 lat 10 lat 12 lat kifotyczne 29,17 41,82 31,58 28,00 60,87 79,31 I 25,00 36,36 26,32 12,00 43,48 58,62 II 4,17 5,45 5,26 8,33 17,39 20,69 III 8,00 równoważne 41,67 45,45 68,42 52,00 34,78 10,34 I 16,67 32,73 57,89 12,00 II 25,00 12,73 10,53 36,00 26,09 10,34 III 4,00 8,70 lordotyczne 25,00 12,73 20,00 4,35 10,34 I 1,82 8,00 II 8,33 3,64 8,00 4,35 III 16,67 7,27 4,00 10,34 prawidłowe 66,67 83,64 94,74 68,00 69,57 68,97 bardzo dobre 16,67 32,73 57,89 12,00 dobre 50,00 50,91 36,84 56,00 78,26 68,97 nieprawidłowe 29,17 16,36 5,26 32,00 30,43 31,03 wadliwe 12,50 9,09 5,26 16,00 21,74 20,69 złe 16,67 7,27 0,00 16,00 8,70 10,34 Źródło: opracowanie własne. [%] gr. badawcza gr. kontrolna 94, , ,67 68,00 69, , lat 10 lat 12 lat Rycina 4. Częstość występowania (w %) postaw prawidłowych u chłopców trenujących pływanie na tle rówieśników nie trenujących pływania Źródło: opracowanie własne. 98

99 Wioletta Łubkowska, Michał Tarnowski Za mało ruchu nie pomaga za dużo szkodzi?... W tabeli 2 i na rycinie 4 przedstawiono częstość występowania (w %) poszczególnych typów postawy ciała badanych oraz postaw prawidłowych i nieprawidłowych według kryteriów E.Zeyland-Malawki [17] u badanych chłopców szczecińskich przedstawionych jako grupa eksperymentalna (trenujący pływanie) na tle chłopców nieuprawiających pływania. Postawy nieprawidłowe wystąpiły w wieku 8 lat u 29,17% chłopców z grupy eksperymentalnej i 32,00% w grupie kontrolnej; w wieku 10 lat odpowiednio u 16,36% chłopców z grupy eksperymentalnej i 30,43% w grupie kontrolnej; w wieku 12 lat u 5,26% chłopców z grupy eksperymentalnej i 31,03% w grupie kontrolnej. Dyskusja Celowe wydawało się w tej grupie badawczej prześledzenie wpływu systematycznie stosowanych obciążeń w procesie pływania na dynamikę rozwoju fizycznego. Tym bardziej, że w literaturze przedmiotu niewiele jest prac metodycznie porównywalnych, poświęconych temu zagadnieniu. Z dużą ostrożnością stwierdzić trzeba, że różnorodność zachodzących zjawisk utrudnia udzielenie jednoznacznej odpowiedzi na ten temat. Podejmując się jednak tej oceny stwierdzić można, że chłopcy z grupy uprawiającej pływanie (w wieku 8 lat) charakteryzują się nieznacznie niższymi przeciętnymi wartościami zarówno wysokości, jak i masy ciała. Autorzy poszerzyli swoją wiedzę na ten temat w rezultacie prowadzonych wywiadów z trenerami i instruktorami pływania. Przy pomocy tego źródła informacji przekonujemy się, że system naboru do klas pływackich nie funkcjonuje najlepiej, że trafiają tu często dzieci z nadwagą oraz wadami postawy itp. W pozostałych dwóch przedziałach wieku tj. 10 i 12 lat chłopcy uprawiający pływanie uzyskują wartości omawianych cech, które są zbliżone lub przewyższają wartości analogicznych cech u rówieśników niepływających. W przypadku dziewcząt uprawiających pływanie różnice w badanych cechach w porównaniu z dziewczętami niepływającymi są wyraźniejsze. Dziewczęta z grupy badawczej są wyższe i cięższe we wszystkich badanych przedziałach wieku. Zachodzi tu prawdopodobieństwo pewnego przyśpieszenia tempa rozwoju w zespole dzieci poddanych zwiększonej aktywności ruchowej (nauka pływania i trening pływacki). Wnioskowanie jednak musi być bardzo ostrożne. Nasza wątpliwość w kwestii przyśpieszenia tego tempa rozwoju fizycznego w grupie dzieci pływających jest raczej nie do udowodnienia, bowiem w wieku szkolnym różnice indywidualne w procesie wzrastania dzieci są duże i nie do przewidzenia. Trzeba też pamiętać, że znaczenie mogą tu mieć inne czynniki, trudne często do zinterpretowania, przecież na wzrastające dzieci, niezależnie od pływania (2, 3 lub 6 godzin 99

100 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 w tygodniu) mogą wpływać inne czynniki, kłopotliwe dla empirycznych dociekań. Niewątpliwie pojawia się tu dylemat, czy dzieci pływające są wyższe dlatego, że pływają? Czy może dlatego są posyłane na pływanie, że ich rodzice tworzą warunki życia lepsze dla pomyślnego wzrastania? Odpowiedź na to pytanie jest złożona. Nie można wykluczyć, że na pływanie posyłane są dzieci z dobrze sytuowanych domów, które już u progu swojego rozwoju, ze względu na lepsze warunki bytowe mają przewagę rozwojową. Kontrowersyjność poczynań badawczych już u progu formułowania celu badań budziła wątpliwość, czy zwiększona aktywność ruchowa (w tym pływanie) wpływa na tempo rozwoju fizycznego oraz decyduje o prawidłowej postawie ciała? Na ten temat w literaturze przedmiotu pojawia się sporo kontrowersji. Krytyka wpływu zwiększonej ilości ćwiczeń fizycznych na postawę ciała stała się niemal dogmatem. Powołajmy się w tym miejscu choćby na opinię E. Zeyland-Malawki [18], która mówi, że wyniki prowadzonych przez nią badań nie wykazały pozytywnego wpływu zwiększonej ilości ćwiczeń fizycznych na postawę ciała... [19, s. 97] I dalej:...obciążenia treningowe stosowane na etapie wczesnego szkolenia w klasach sportowych nie są na tyle intensywne, aby stały się stymulatorem kształtu kręgosłupa [19, s.98]. Choć powszechnie znane są odmienne zdania na ten temat [20, 21, 22]. Powstaje w ten sposób dylemat kuszący empirię czy: za mało ruchu nie pomaga za dużo szkodzi? Na podstawie przeprowadzonych badań można jedynie stwierdzić zaobserwowane zjawisko postawy ciała dzieci i młodzieży szczecińskiej są zróżnicowane w zależności od możliwości uczestnictwa w aktywności fizycznej, natomiast nie ma podstaw do wyciągnięcia wniosków ostatecznych. Dbałość o zdrowie dziecka racjonalnie wpleciona w praktykę szkolną poprzez szeroko pojęte diagnozę, prognozę i ćwiczenia fizyczne ma niewątpliwie korzystny wpływ na prawidłowy rozwój dziecka. Ale jest i wątpliwość, która leży w rozpoznawaniu ilości i jakości środków wspomagających aktywność fizyczną dziecka, której jak dotąd empiria nie wychwyciła. Taki też obraz wynika z krytycznej oceny niniejszej pracy. Wnioski 1. W badanej populacji szczecińskich chłopców i dziewcząt (w świetle różnorodności stosowanego w badanych szkołach programu wychowania fizycznego) zauważa się, iż dzieci pływające charakteryzowały się przyśpieszonym tempem rozwoju fizycznego. 2. Postawy nieprawidłowe kształtowały się u badanych dzieci i młodzieży w sposób zróżnicowany, zgodny jednak jak się wydaje z powszechnie uznaną tezą, iż dbałość o zdrowie poprzez szeroko pojęte ćwiczenia fizyczne ma niewątpliwie korzystny wpływ na prawidłowy rozwój i zdrowie dziecka. 100

101 Wioletta Łubkowska, Michał Tarnowski Za mało ruchu nie pomaga za dużo szkodzi? Obciążenia treningowe (trening pływacki) stosowane na etapie wczesnego szkolenia (8 12 lat) w klasach sportowych nie są na tyle intensywne, aby mogły negatywnie wpływać na modelowanie fizjologicznych krzywizn kręgosłupa. Piśmiennictwo 1. Sharma R., Encyklopedia zdrowia dla całej rodziny, REBIS Dom Wydawniczy, Osiński W., Metody diagnostyczno-ewaluacyjne, [w:] Kultura fizyczna osób z niepełnosprawnością. Dostosowana aktywność ruchowa, S.Kowalik [red.], Gdańsk: GWP 2009, s Osiński W., Antropomotoryka, Poznań: AWF Drygas W., Jegier A., Zalecenia dotyczące aktywności ruchowej w profilaktyce układu krążenia, [w:] Kardiologia zapobiegawcza, red. M. Naruszewicz, Szczecin: PTBnM Verso 2003, s Jegier A., Stasiołek D., Skuteczna dawka aktywności fizycznej w prewencji pierwotnej chorób układu krążenia i promocji zdrowia, Medicina Sportiva 2001, 5, suppl. 2, s Kuński H., Jegier A., Ruch doskonali i uzdrawia serce. Kompendium prewencji pierwotnej, Warszawa: TKKF Drabik J., Aktywność fizyczna w kształtowaniu zdrowia człowieka korzyści i zagrożenia, Wychowanie Fizyczne i Sport, 1999, 4, s Kruk J., Aktywność fizyczna a zachorowalność na raka sutka kobiet z województwa zachodniopomorskiego, Szczecin: Rozprawy i Studia US 2010, T. (DCCCXXXIII) Drabik J., Promocja aktywności fizycznej. Wprowadzenie do problematyki, cz.iii, Gdańsk: Wyd. Uczelniane AWF Gacek M., Aktywność rekreacyjna a kondycja psychofizyczna jednostki, Kultura Fizyczna, 2000, 7 8, s Pawłucki A., Pedagogika wartości ciała, Gdańsk: Wyd. Uczelniane AWF Pawłucki A., Osoba w pedagogice ciała. Prawo pokoju olimpijskiego, Gdańsk Olsztyn: OSW Kotwicki T. (red.), Profilaktyka wad postawy i kształtowanie zachowań prozdrowotnych wśród dzieci. Projekt Poznań stawia na zdrowie profilaktyka wad postawy wśród dzieci uczęszczających do klas I IV szkół podstawowych w Poznaniu, Materiały szkoleniowe, Poznań: UM Kuński H., Janiszewski M., Medycyna aktywności ruchowej dla pedagogów, Łódź: Wyd. UŁ Sahaj T., Czy sport to zdrowie? Refleksje filozoficzne, Sport Wyczynowy, 2001, 5 6/ , s Iwanowski W., Zastosowanie aproksymacji sferosomatograficznej w badaniach spondylologicznych, [w:] Postawa ciała, jej wady i sposoby korekcji, J. Ślężyński [red.], Materiały IX Kongresu Fizjoterapii, Krynica (13 15 maja 1988), Warszawa 1990, s Zeyland-Malawka E., Ćwiczenia korekcyjne, Gdańsk: Wyd. Uczelniane AWF

102 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/ Zeyland-Malawka E., Korygować czy kreować postawę ciała, [w:] Postawa ciała człowieka i metody jej oceny, J. Ślężyński [red.], Katowice: AWF 1992, Zeyland-Malawka E., Poszukiwanie związku kształtu kręgosłupa z intensywną aktywnością ruchową, [w:] Postawa ciała człowieka i metody jej oceny, J. Ślężyński [red.], Katowice: AWF 1992, Iwanowski W., Pływanie korekcyjno-lecznicze w przypadku bocznych skrzywień kręgosłupa, Szczecin: Wyd. Naukowe US Kołodziej J., Pływanie korekcyjne, Kraków: Wyd. Skryptowe AWF 1989, nr Owczarek S., Korekcja wad postawy. Pływanie i ćwiczenia w wodzie, Warszawa: WSiP S.A Too little physical activity does not help too much is harmful? comparison of the view criteria Sumary Keywords: physical activity, swimming, body posture The aim of the paper was comparison of body posture of the surveyed children and youth attending respective types of schools in Szczecin. The obtained research results verified positively the hypothesis of the paper, which was as follows: Body postures of the children and youth from Szczecin are diversified in dependence of school type providing various possibilities of participation in physical activity. The hypothesis that extended physical activity (including swimming) influence the pace of physical development as well as shapes a proper body posture was controversial since the stage of building the research conception. What is more, that matter has been surrounded by controversy in subject literature. The criticism over enhanced amount of physical exercise on body posture was emphasised in numerous papers. Regardless the critical remarks appearing in subject literature, the authors of the study claimed that the research on the influence of enhanced physical activity on proper body posture should be carried out as far as swimming is concerned. The authors observations lasting several years were inspired by the experience on the area of corrective swimming. Although that form of corrective exercises was proved to be useful, the problem of usefulness of exercises in water in process of body posture correction is still up to date. In this connection there arise a dilemma worth inquiring if too little physical activity does not help too much is harmful? The presented study based on subject literature and own research is an attempt to assume an attitude towards that dilemma. 102

103 Karol Murat, Monika Żurek, Małgorzata Michno, Cezary Michalski Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie Wpływ diety o różnej zawartości węglowodanów na metabolizm człowieka podczas spoczynku i wysiłku fizycznego Fizjologiczno-zdrowotne podstawy aktywności ruchowej Słowa kluczowe: dieta niskowęglowodanowa, masa ciała, metabolizm Wprowadzenie Obserwacje diety o zróżnicowanej zawartości węglowodanów wykazują szeroki zakres oddziaływania na organizm ludzki, w szczególności na szybką redukcję masy ciała, jak również poprawę stanu zdrowia chorych. Obniżenie zasobów energetycznych, głównie glikogenu w organizmie człowieka i/lub występowanie hipoglikemii jest przyczyną powstania oznak zmęczenia oraz ograniczenia zdolności do wykonywania wysiłków fizycznych. Dane dotyczące wydolności fizycznej ludzi stosujących dietę o zróżnicowanej zawartości węglowodanów nie są pełne i kontrowersyjne. Dieta o zmniejszonej zawartości węglowodanów jest często stosowana, jako środek na rozwiązanie różnorodnych problemów zdrowotnych. Pierwszą osobą, która zdobyła w tym zakresie światową sławę był R. C. Atkins a w Polsce dr J. Kwaśniewski [1], który opisał brak negatywnego wpływu tego rodzaju żywienia u człowieka. Inni autorzy zaobserwowali jednak negatywne skutki dla organizmu przy jej stosowaniu. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie wieloaspektowego wpływu diety o zróżnicowanej zawartości węglowodanów na organizm człowieka w warunkach spoczynku i różnych wysiłków fizycznych. Różnice w składzie i masie ciała po zastosowaniu diety o zmiennej zawartości węglowodanów (dieta niskowęglowodanowa) Zróżnicowanie żywieniowe w diecie osób cierpiących na nadwagę oraz otyłość opierają się na modyfikacji wartości energetycznej diety mieszanej, a tak- 103

104 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 że zmian w jakościowych konsumowanych węglowodanów, białek, i tłuszczów. W głównym stopniu są to diety: wegetariańskie, niskotłuszczowe czy diety o zróżnicowanej zawartości węglowodanów. W okresie dwuletnich badań jakie zostały przeprowadzone przez Shai i wsp. [2] na grupie 322 ludzi z otyłością wyraźnie pokazały, że najefektowniejszą do redukcji masy ciała, w szczególności podczas pierwszych 5 miesięcy eksperymentu była z dieta o zmiennej zawartości węglowodanów wysokotłuszczowa, znacznie mniejsze oddziaływanie w tym zakresie wykazywały natomiast diety: niskotłuszczowa i śródziemnomorska. Po pięciomiesięcznym okresie masa ciała osób żywionych niskowęglowodanowo zaczęła nieznacznie wzrastać, w 10 miesiącu była podobna jak po diecie śródziemnomorskiej i do końca rocznego eksperymentu obydwie diety wykazywały ciągle istotny statystycznie efekt obniżający masę ciała. Wspomnieć należy, że w omawianym eksperymencie nie ograniczano wartości energetycznej diety, jednakże ilość spożywanych węglowodanów na początku nie przekraczała 20 g/dobę a maksymalnie dochodziła do 120 g/dobę. Dieta niskotłuszczowa oraz śródziemnomorska ograniczała dobowe zapotrzebowanie kaloryczne do 1500 kcal dla kobiet i 1800 kcal dla mężczyzn. Istotnym wpływ na redukcję masy ciała człowieka może mieć także ilość zjadanego tłuszczu, co wykazali Pirozzo i wsp. [3]. Pierwsza wzmianka o diecie ze zmienną ilością węglowodanów i jej skuteczności przyczyniającej się do redukowania masy ciała odnotowano w roku 1863, kiedy William Banting opublikował Letter of corpulence, w którym opisuje zmniejszenie masy własnego ciała o 46 funtów przez okres jednego roku w wieku 66 lat i redukcję wskaźnika BMI z 36,7 do 25,3 kg/m 2. Autor zaznacza, że w trakcie tej kuracji nigdy nie odczuwał głodu [4]. Czynność układu krążenia i oddychania w warunkach diety o zmiennej zawartości węglowodanów W średnim i późnym wieku życia człowieka występuje często nadciśnienie tętnicze krwi, a także dodatkowo zmiany starcze. Takie uwarunkowania stwarzają niekorzystne warunki do stosowania diety niskowęglowodanowej. Dieta ta wpływa na wzrost aktywności układu adrenergicznego, co powoduje wyrzut większej ilości adrenaliny i noradrenaliny do krwioobiegu. Zjawisko to w większym stopniu obserwuje się podczas wysiłku fizycznego. Przeprowadzone badania przez Grieba i wsp. [5] wykazały, że stosowanie diety o zmiennej zawartości węglowodanów nie wywiera szkodliwego wpływu na organizm człowieka. Stosowana przez ludzi średnio 50-cio letnich przez dłuższy czas, nie powodowała zmian miażdżycowych i nie zmieniała istotnie ciśnienia tętniczego krwi. Dieta o zmiennej zawartości węglowodanów pozytywnie wpływa na: obniżenie ciśnienia tętniczego, stężenia glukozy, insuliny i triglicerydów a także podwyższenie 104

105 K. Murat, M. Żurek, M. Michno, C. Michalski Znaczenie diety o różnej zawartości węglowodanów... stężenia lipoprotein HDL we krwi oraz brak hipercholesterolemii, jak również negatywnych incydentów kardiologicznych. Wzrost utleniania puryn w omawianej diecie przyczynia się znacząco do zwiększenia stężenia kwasu moczowego we krwi, które dodatnio korelowało z występowaniem schorzeń sercowych. Pacjenci z podwyższonym ciśnieniem tętniczym krwi posiadali także podwyższone stężenie moczanu we krwi, co wiązało się z hipertrofią lewej komory serca. Około 10% ludzi z prawidłowym ciśnieniem tętniczym krwi pomimo, że wykazuje cechy przerostu lewej komory serca, nie ma podwyższonego stężenia moczanu we krwi. Efekt ten jest spowodowany innymi czynnikami. Zarówno u kobiet jak i u mężczyzn nie zaobserwowano wpływu diety niskowęglowodanowej w zakresie spoczynkowej oraz wysiłkowej częstości skurczów serca. Efekt podwyższonego HR opisał Pilis [6] u ludzi stosujących dietę długotrwale. Zakres funkcji układu oddechowego po zastosowaniu diety niskowęglowodanowej nie spowodował zmian spoczynkowej i wysiłkowej wentylacji minutowej płuc, a także wielkości poboru tlenu przez organizm. Jednakże wzrost poboru tlenu opisali Langfort i wsp. [7], podczas stosowania obciążeń submaksymalnych i maksymalnych. Pilis [6], jedynie obserwował ten efekt przy obciążeniach submaksymalnych. Zmiany metaboliczno-hormonalne wywołane dietą o zmiennej zawartości węglowodanów Niektóre niskowęglowodanowe diety zawierają 10 20g węglowodanów/dobę, co stanowi 1/5 minimalnego dobowego zapotrzebowania tego substratu, wynoszącego 100g. Wartość ta jest konieczna do ochrony przed redukcją masy mięśniowej, jak również może dochodzić wtedy do zwiększenia lub utrzymania zdolności do wykonania przedłużonych wysiłków fizycznych. Jednak nie wiadomo jaką dobową wartość przyjąć należy za minimalną ilość. Trudność polega na tym, że organizm może adaptować się do diety niskowęglowodanowej z jednej strony i produkować samodzielnie wymaganą ilość glukozy w procesie glukoneogenezy. Jednak stymulacja tego procesu zużywającego aminokwasy mięśniowe może prowadzić do redukcji beztłuszczowej masy ciała. Unikanie nadmiernego spożycia rafinowanych cukrów w diecie niskowęglowodanowej prowadzi do mobilizacji wolnych kwasów tłuszczowych z tkanki tłuszczowej, dodatkowo w wątrobie następuje przy tym konwersja acetylo CoA do ciał ketonowych. Nie mogą one jednak być utleniane w wątrobie i dlatego docierają do tkanek, w których stanowią źródło energetyczne, oszczędzając przy tym zasoby glukozy (mózg) i hamując hydrolizę białek. W tkance mózgowej ciała ketonowe są zużywane zawsze wtedy kiedy ich stężenie 105

106 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 w organizmie wzrasta, gdyż nigdy nie są limitowane aktywnością ich transporterów w barierze krew-mózg. Poza mózgiem taka sytuacja ma miejsce w mięśniach szkieletowych, głównie podczas wysiłku, przez co sądzi się, że nie dopuszczają one do redukcji beztłuszczowej masy ciała. Dostarczenie w diecie zwiększonej ilości danego składnika energetycznego powoduje nasilone jego utlenianie. W odniesieniu do zwiększonego utleniania tłuszczów powoduje to przesunięcie progu mleczanowego w kierunku wyższych obciążeń z obniżeniem stężenia mleczanu we krwi w stosunku do diety mieszanej. Zwiększona podaż węglowodanów nasilając ich utlenianie zwiększa zdolność wysiłkową, tę o przedłużonym czasie trwania, jak i tę o wysokiej intensywności, przy czym stężenie mleczanu we krwi podwyższa się. Efekt stymulacji substratowej odnosi się również do ciał ketonowych i doprowadza do zwiększonego ich utleniania, również przez komórki mięśnia szkieletowego. Beis i wsp. [8] udowodnili, że ciała ketonowe mogą być substratami energetycznymi we włóknach szybkokurczących się jedynie w stanie głodzenia, natomiast we włóknach wolnokurczących się ich metabolizowanie zachodzi w każdych warunkach. Podczas wysiłków fizycznych, względne tempo wykorzystywania ciał ketonowych przez tkankę mięśniową jest bardzo niskie w stosunku do innych, preferujących utlenianie tego substratu. Globalnie jednak, ze względu na dużą masę mięśni szkieletowych utlenianie w nich związków ketonowych jest duże. Jednak rozwijana moc podczas wysiłków fizycznych, przy ograniczeniach dostępności innych substratów energetycznych jest obniżona. Dostępność substratów energetycznych, również w mięśniach szkieletowych jest także regulowana czynnikami neuro-hormonalnymi i metabolicznymi, wśród których ważne miejsce zajmują aminy katecholowe i insulina. Wiadomo, że dieta niskowęglowodanowa, tak krótko jak i długotrwała powoduje aktywację układu współczulnego. Ustalonym wydaje się pogląd, mówiący o tym, że dieta z podwyższoną zawartością tłuszczów stymulująca umiarkowaną ketozę, inicjuje wzrost stężenia glukagonu, adrenaliny, hormonu wzrostu i zmniejsza koncentrację insuliny. Sonksen [9] twierdzi, że wystarczająca ilość glukozy dla utleniań komórkowych może być zapewniona bez obecności insuliny. Występuje to nawet w warunkach ciężkiej ketokwasicy, podczas której brak wchodzenia glukozy do komórki wynika z kompetycyjnego jej blokowania przez nadmiar ciał ketonowych. Jednak sytuacja, w której po podaniu głodującym diabetykom insuliny, obniża się stężenie glukozy we krwi, przekonuje o potrzebie obecności insuliny w określonym stężeniu do pokonywania przez ten substrat energetyczny błony komórkowej. Jednak przy fizjologicznych stężeniach insuliny, obniżanie stężenia glukozy we krwi następuje poprzez zablokowanie jej wątrobowej produkcji [9]. Istotą diety niskowęglowodanowej zalecanej przez Kwaśniewskiego jest utrzymanie odpowiedniej proporcji białek, tłuszczów i węglowodanów w stosun- 106

107 K. Murat, M. Żurek, M. Michno, C. Michalski Znaczenie diety o różnej zawartości węglowodanów... ku 1: 2,5 3,5: 0,5, przy braku ograniczenia ilości spożywanego pokarmu i prawie całkowitej eliminacji łatwo strawialnych węglowodanów, takich jak: cukier, dżem, miód, słodycze, pieczywo, ryż, większość warzyw i owoców, słodzone drinki, itp. Praktycznym efektem stosowania tej diety jest początkowa szybka redukcja masy ciała [1,2]. Jednak Komitet Terapii Wydziału VI Nauk Medycznych PAN [10] opublikował swoje negatywne stanowisko dotyczące oddziaływania,,diety Kwaśniewskiego na organizm w którym pisze: Wszystkie dotychczasowe duże programy badawcze wykazały, że ograniczenie w diecie tłuszczów zwierzęcych, mięsa wieprzowego, a zwiększenie podaży jarzyn i owoców oraz zmniejszenie wartości energetycznej diety zmniejsza stężenie cholesterolu we krwi, ogranicza zapadalność na chorobę niedokrwienną serca, zawał serca, udar mózgu oraz przedłuża życie współczesnego człowieka. Komitet Terapii uznaje dietę optymalną Jana Kwaśniewskiego za wybitnie szkodliwą dla zdrowia.... Z drugiej strony wskazuje się na fakt, że dieta niskowęglowodanowa o różnym czasie trwania poprawia profil lipidowy osocza i kontrolę glikemii organizmu, nawet u ludzi bez wyraźnych oznak nadwagi i w sytuacjach zwiększonej konsumpcji nasyconych kwasów tłuszczowych, lecz budzi wątpliwości ogólny stan zdrowia ludzi stosujących tę dietę. Równowaga kwasowo-zasadowa w diecie niskowęglowodanowej w warunkach spoczynku i wysiłku fizycznego Stwierdzono, że dieta niskowęglowodanowa o podwyższonej zawartości białka nasilała proces ketogenezy i stymulowała lekką kwasicę metaboliczną. Duża zawartość tłuszczu w diecie niskowęglowodanowej ogranicza ilość spożywanego pokarmu i prowadzi do ujemnego bilansu energetycznego, a spożywanie coraz większej ilości białek łączy się z nasilaniem kwasicy metabolicznej organizmu. Zauważono, że dieta wysokowęglowodanowa- niskotłuszczowa nie powoduje istotnych zmian w równowadze kwasowo-zasadowej w odniesieniu do diety mieszanej, o ile ilość spożywanego białka jest podobna. Zmniejszenie ilości spożywanego białka do 10% w diecie wysokotłuszczowej powodowało nawet wystąpienie lekkich zmian alkalicznych. Długotrwałe stosowanie tej diety generowało lekką ketozę, nie powodując zmian w równowadze kwasowo- zasadowej. Zastosowana przez Langforta [8] jedynie przez okres trzech dni, u młodych mężczyzn dieta niskowęglowodanowa o składzie 50% tłuszczów, 45% białek i 5% węglowodanów wywołała stan umiarkowanej ketozy. W tych warunkach obserwowano istotnie niższe wartości: stężenia mleczanu, nadmiaru/niedoboru zasad buforujących, stężenia HCO 3 - standardowych we krwi, bez zmian jej ph i obniżony współczynnik oddechowy RER w powietrzu wydychanym, w odniesieniu do wartości uzyskanych przy diecie mieszanej. W tak nasilonej ketozie buforowanie było na tyle skuteczne, że ph krwi nie zmieniło 107

108 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 się. Zarzeczny [11] w swoich badaniach wykazał, że przy zmniejszonej zawartości sodu w trzydniowej diecie niskowęglowodanowej dochodziło do obniżenia HCO 3 - standardowych i nadmiaru/niedoboru zasad we krwi arterializowanej w stosunku do diety wysokowęglowodanowej niskosodowej i mieszanej. Taka redukcja potencjału buforującego krwi po diecie niskowęglowodanowej, obniżała możliwości wysiłkowe organizmu, gdyż dochodziło do zwiększonej produkcji endogennych kwasów nielotnych, co zapewne wynikało ze zwiększonego rozkładu białek, nasilającego rozwój kwasicy metabolicznej. Zastosowana przed wykonaniem wysiłków krótkotrwałych o maksymalnej intensywności dieta niskowęglowodanowa, prowadziła do istotnego obniżenia ph krwi, jak i mięśni, co ograniczać może istotnie intensywność glikolizy a skutkuje to mniejszą produkcją ATP podczas wykonywanych wysiłków fizycznych. Zmiany takie manifestują się obniżeniem siły mięśnia szkieletowego. Zdolności wysiłkowe organizmu w warunkach diety niskowęglowodanowej Christensen i Hansen [12] zauważyli pogorszenie się zdolności do wysiłków wytrzymałościowych po spożywaniu diety wysokotłuszczowej o mniejszej zawartości węglowodanów. Inne dane mówią o polepszeniu tolerancji wysiłkowej u ludzi, a także szczurów doświadczalnych po diecie wysokotłuszczowej. Langfort [8] nie wykazał zmian wydolności fizycznej, jak i nie stwierdził zmian zdolności wysiłkowej w pracy o intensywności maksymalnej po tego rodzaju odżywianiu [7]. Doświadczenia na kobietach stosujących dietę o zmiennej zawartości węglowodanów oraz na kolarzach stosujących tę dietę przez okres sześciu tygodni, wywoływały zmiany adaptacyjne w organizmach pozbawionych przez dłuższy okres czasu węglowodanów, iż był one w stanie resyntetyzować energię z innych pozawęglowodanowych źródeł. Obserwacje wskazują między innymi na istotną rolę określonego stężenia glikogenu w realizacji pracy fizycznej, a także pogorszenia się zdolności wysiłkowej w następstwie uprzednio zastosowanych ciężkich wysiłków fizycznych typu wytrzymałościowego, wyczerpujących glikogen mięśniowy. Wpływ diety o zmiennej zawartości węglowodanów na moc maksymalną obserwował Langfort [8] i stwierdził jej redukcję po trzydniowym stosowaniu, a aż sześciotygodniowa dieta wysokotłuszczowa także obniżała moc maksymalną. Wpływ diety o zmiennej zawartości węglowodanów, o podwyższonej zawartości tłuszczów oraz białek na organizm w trakcie wysiłku fizycznego należy rozpatrywać mając na uwadze trzy główne czynników takie jak: indywidualne różnice w tolerowaniu takiej diety, czas stosowania owej diety oraz wielkość ob- 108

109 K. Murat, M. Żurek, M. Michno, C. Michalski Znaczenie diety o różnej zawartości węglowodanów... ciążenia treningowego podczas jej stosowania. Już Krogh i Lindhard [13] spośród sześciu badanych osób, u czterech zaobserwowali obniżenie zdolności wysiłkowej, a u dwóch problem ten nie miał miejsca. Także Phinney i wsp. [14] badając pięciu wytrenowanych kolarzy po zastosowaniu czterotygodniowej diety wysokotłuszczowej, zaledwie u jednego zawodnika odnotowano wzrost zdolności wysiłkowej. Takowe dane są zbyt ogólne, by stwierdzić jakimi szczegółowymi uwarunkowaniami metabolicznymi charakteryzują się osoby wrażliwe, a jakimi niewrażliwe na oddziaływanie takiej diety. Helge [15] wskazał, że obciążenie treningowe organizmu w warunkach diety o zmiennej zawartości węglowodanów było gorzej tolerowane, co miało ewidentny wpływ na odczucie przez badanych ciężkości pracy, zawrotów głowy czy skłonności do wymiotów. Obserwacje Helge [15] wskazały, że wysoko wytrenowani zawodnicy tolerowali duże obciążenia treningowe nie dłużej niż cztery dni, co wiązało się z pogorszeniem komfortu treningowego. Co ciekawe osoby nie trenujące oraz o niskim stopniu wytrenowania, takowe obciążenia treningowe w warunkach tej diety tolerowały czternaście bądź więcej dni. Podsumowanie Stosowanie diety o zmiennej zawartości węglowodanów przynosi pozytywne efekty, jednakże istotnym czynnikiem jest czas w jakim się ową dietę stosuje. Znaczenie ma w takiej diecie proporcja węglowodanów, białek i tłuszczów. Aby dieta przyniosła odpowiednie efekty w ciągu kilku dni należy ograniczyć ilość węglowodanów 5 10% dobowego zapotrzebowania energetycznego. Znaczne pobudzenie układu adrenergicznego, odwodnienie organizmu, znacząca intensyfikacja ketogenezy z nasilaną kwasicą metaboliczną, istotne zmiany w równowadze kwasowo zasadowej, a także przejściowe ograniczenie zdolności organizmu do wykonywania wysiłków fizycznych. Stosowanie diety o zmiennej zawartości węglowodanów związane jest najczęściej ze spożywaniem węglowodanów na dobę. Takie odżywianie przyczynia się do utraty masy ciała, natomiast powyższe efekty metaboliczne są mniej nasilone, jednak zaobserwowano istotną poprawę profilu lipidowego osocza i usprawnienie kontroli glikemii, a także znaczne pobudzenie układu adrenergicznego, odwodnienie organizmu, nasilony metabolizm tłuszczowy i białkowy, a zdolności wysiłkowe organizmu są ograniczone. Nieliczne przypadki stosowania tej diety pozwoliły stwierdzić, że taka dieta stosowana w mniej drastycznej formie, gdy spożywanie węglowodanów sięga do 20% dziennego zapotrzebowania energetycznego jest już godna polecenia. Nasilenie procesu ketogenezy jest mniej intensywne a zmiany w równowadze kwasowo zasadowej niewidoczne. Osoby stosujące tę dietę, poza obniżeniem, reduk- 109

110 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 cją masy ciała, w długim okresie czasu (kilka lat), stosują ten sposób odżywiania w przypadkach zaburzeń krążenia, cukrzycy czy epilepsji. Kwasica i zmiany w gospodarce wapniowo fosforanowej przez długi okres czasu wzmagają tendencję do powstawania kamicy nerkowej. Piśmiennictwo 1. Kwaśniewski J., Chyliński M.: Homooptimus. WGP Publishing Shai I., Schwarzfuchs D., Henkin Y., et al.: Weight loss with a low-carbohydrate, mediterranean, or low-fat diet. N Engl J Med. 359: , Pirozzo S., Summerbell C., Cameron C., Glasziou P. Advice on low-fat diets for obesity. Cochrane Database Systematic Reviews. (2), CD003640, Banting W. Letter of Corpulence, Addressed to the Public. 2 nd ed. London, England:Harisson and Sons; Grieb P., Kłapcińska B., Smol E., Pilis T., Pilis W., Sadowska-Krępa E., Sobczak A., Bartoszewicz Z., Nauman J., Stańczak K., Langfort J.: Long-term consumption of a carbohydraterestricted diet does not induce deleterious metabolic effects. Nutrition Research. 28, s , Pilis K.: Wpływ długotrwale spożywanej diety niskowęglowodanowej na spoczynkowy i wysiłkowy metabolizm u zdrowych mężczyzn. Praca doktorska, Kraków Beis A., Zammit V.A. Newsholme E.A. Activities of 3-hydroxy butyrate dehydrogenase, 3-oxoacidCoA-transferase and acetoacetyl-coa thiolase in regulation to ketone-body utilisation in muscle from vertebrates and invertebrates. Eur. J. Biochem. 104, , Langfort J.: Wpływ diety niskowęglowodanowej na tolerancję wysiłków oraz reakcje metaboliczne i hormonalne na wysiłki o różnej charakterystyce. Instytut Centrum Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej PAN, Warszawa Sonksen P.H.: Insulin, growth hormone and sport. J Endocrinol. 170: 13 25, Stanowisko Komitetu Terapii Wydziału VI Nauk Medycznych PAN. Med. po Dypl. 8(5), 22, Zarzeczny R.: Wpływ diety niskosodowej o zróżnicowanej zawartości węglowodanów na zdolność wysiłkową i reakcje fizjologiczne. Akademia im. J. Długosza w Częstochowie. Częstochowa, Christensen E.H., Hansen O.: Arbeitsfahigkeit und Ernahrung. Scand. Arch. Physiol. 81, , Krogh A., Lindhard J.: The relative value of fat and carbohydrate as source of muscular energy. Biochem. J Phinney S.D., Bistrian B.R., Evans W.J., Gervino E., Blackburn G.L: The human response to chronic ketosis without caloric restriction: Preservation of submaximal exercise capacity witj redused carbohydrate oxidation. Metabolism 32: , Helge J.W.: Long-term fat diet adaptation effects on performance, training capacity and fat utilization. Med. Sci. Sports Exerc. 34(9): ,

111 K. Murat, M. Żurek, M. Michno, C. Michalski Znaczenie diety o różnej zawartości węglowodanów... The meaning of diet with different carbohydrate contents on people metabolism during rest and physical effort Summary Keywords: low-carbohydrate diet, body weight, metabolism The purpose of the paper was to describe the influence of low-carbohydrate diet on human organism on the basis of literature. In this aim, besides reduction body mass, a lack of atherosclerosis changes in cardiovascular system, significant enhancing fat metabolism with ketose stimulation, together with observation metabolic acidosis were shown. In these conditions a reduction of physical performance was also described, in spite of shift of lactate threshold towards higher loads. In summary, the positive effect of short and middle time long practise of low-carbohydrate diet was observed, but using it in long period of time is controversial. 111

112

113 Maria Alicja Nowak, Leonard Nowak Faculty of Physical Culture in Gorzów Wielkopolski Old age and aging in the opinion of students Fizjologiczno-zdrowotne podstawy aktywności ruchowej Keywords: aging, students, anticipation intellectual and physical capacity Introduction Old age is an effect of the social, civilization development. From the stone age, when the average lifespan probably still did not exceed years, to the late 20th century, when a demographic boom of 100-year-olds took place, the average lifespan was increasing faster and faster. Great grandparents have now become a normal element of the family. Gerontologists claim that in the present century we may live to be 120, although according to some data there is a chance for more. According to the Central Statistical Office the number of 100-year-olds will double within the next 20 years. In 2010 there were 4,417 people aged 100 or more, and 9, year-olds and 300, year-olds are forecast for the year Demographers predict that in 2050 individuals aged will constitute 25% of the whole European Union population. According to the data of the Central Statistical Office [1] 2.5% of Polish people are now over 80 years of age, and by 2050 their number will have gradually increased to reach 9.6% of the whole population. The aging of the European population, including Poland, is a serious challenge for the health and social policies of future generations. Functional efficiency and satisfactory state of health are components of successful aging the most desirable model of this process (beside the physiological and pathological aging). Maintenance of functional independence and delay of the aging process are facilitated by regular physical activity incorpo- 113

114 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 rated in the lifestyle. Properly selected physical exercises foster improvement in the quality of life in old age. Despite scientifically documented associations between physical activity and health, it is difficult to convince older people of the effectiveness of this activity; it is difficult to break the commonly held stereotype of an old, physically inactive person. In the consciousness of society, aging is perceived in various ways but a negative stereotype of an old person is predominant [2]. From the educational point of view it is important to recognize the phenomenon of sereotypization of old age among young people. One of the basis for the stereotypical ideas of old age might be elderly people s attitudes toward their own old age, which they communicate to others in social contacts (activity or withdrawal) [3]. An increasing number of older people also in relation to people in productive age should be a signal to take action towards the education of people in late adulthood. It is an enormous labor market for graduates of physical education university schools, especially in the fields of recreation and tourism. The aim of the study is to get to know students ideas and opinions on old age and aging, as well as on possibilities of elderly people s education and development. This is important because in future they may form a group of professionals prepared to work with elderly people. The following hypotheses were formulated based on available research results: 1. The idea of being old with full physical and intellectual capacity characterizes younger students. 2. The anticipated picture of old age includes participation in physical culture. Material and methods The study included 149 students of the Faculty of Physical Education in Gorzów Wielkopolski, studying in the fields of Physical Education and Tourism and Recreation. The study was carried out between 2009 and 2011, before the start of classes in the subjects of: Physical Activity of the Elderly or kinesigerontoprophylaxis. In the solving of the problem undertaken, the diagnostic survey method was used. A questionnaire and interview form was employed as a research tool. In the statistical analysis frequency of features and the χ 2 test of independence were applied. Research results 114 The respondents sociodemografic characteristics were presented in Tab. 1.

115 Maria Alicja Nowak, Leonard Nowak Old age and aging in the opinion of students Table 1. The respondents sociodemografic characteristic sex total specification women men (n = 70) (n = 79) n % age field and mode of study Physical Education (full-time) Physical Education (extramural) Tourism and Recreation place of residence city country marital status single married or cohabitating job yes no p value for the χ 2 test n.s. n.s. n.s. n.s. p 0.01 Source: own research. No dependencies were found between the students age, field of study, marital status and place of residence and their sex. Such dependencies existed, however, in relation to work, which much more often concerned male students (p 0.01 for the χ 2 test). For most of the students (over 80%) old age begins at 60. Some described it as turning 40 (about 20% of the subjects). Students view their old age optimistically. The ideas of their own old age rarely foresee limitations related to the ability to function independently (14.2%). These statements are directly connected with anticipation of at least average physical and intellectual capacity (Tab. 2). Male students predict nearly three times as often as their female counterparts that in old age they will be characterized by a high level of physical fitness (p 0.01 for the χ2 test). Only for 12.8% of the subjects old age is associated with a low level of physical fitness. 115

116 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Sex and anticipated level of physical and intellectual capacity in old age sex specification women men (n = 67) (n = 78) total n % anticipation of physical capacity in old age high medium low anticipation of intellectual capacity in old age high medium low Source: own research. p value for the χ 2 test p<0.01 n.s. Table 2. There was no correlation between the subjects anticipation of intellectual capacity in old age and their sex, but this correlation occurred when analyzing the age of the respondents (Fig. 1) (p 0.01 for the χ2 test). The youngest respondents (20 23 years old) predicted a high level of their own intellectual capacity in old age more often than those over 23 years of age. This optimistic view of aging gradually deteriorated with increasing age of the respondents. [%] 80 52,8 55,4 83,3 64, medium high 44,6 47,2 16,7 34, age Figure 1. Students age and anticipated level of intellectual capacity in old age (p 0.01 for the χ 2 test) Source: own research. Most students (93.7%) are going to prepare for old age (Fig. 2). In what way? The most important are: care for health, material security, and for a quarter of the subjects physical activity. 116

117 Maria Alicja Nowak, Leonard Nowak Old age and aging in the opinion of students [%] [%] ,4% 24,1% 31,5% care for health physical activity financial security Figure. 2. Preparation for old age Source: own research After they retire the respondents intend to participate in recreation and see the world (over 60% of reports); they will also engage in self-realization and meet friends and family (about 40%). About a quarter of the subjects do not have any plans in that respect (Fig. 3). physical recreation seeing the world visiting family self-realization social meetings reading social activity I am not thinking about retirement 62,2 58,8 41,9 40,5 38,5 20,22 13,5 26, [%] Figure. 3. Anticipated way of spending time while retired Source: own research. learning new technologies 7,4 activation in free time 8,1 adaptation for living in old age 17,0 change of habits 31, Figure 4. Can educating elderly people be considered? Source: own research. [%] 117

118 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Is educating an elderly person possible and what should such a process include? Students opinions are presented in Fig. 4. Approximately 65% of the respondents believed that it is possible to educate elderly people. This education should include first of all familiarization with new technologies, involving the overcoming of reluctance among the elderly. Over 35% of the young people examined believe that difficulties in the implementation of adult education lie in their reluctance to change their habits, conviction of their own knowledge, unwillingness to cooperate, difficulty in communicating with young people, negative personality traits (stubbornness, conceit, arrogance, using age as an argument in discussions, etc.). organizations for the elderly 7,8 care for health 9,4 savings management 15,6 free time 25,0 resourcefulness 28, [%] Figure 5. Scope of pre-retirement counseling activities Source: own research. In the view of 43.5% of the respondents elderly people need earlier preparation to enter the next stage of development the period of old age or late adulthood (Fig. 5). This stage is often connected with reaching retirement age. Retirement counseling is primarily associated with the material benefits that are a common concern of people entering the older age. Only a quarter of the subjects believe that it is necessary to prepare the elderly for different ways of spending free time in retirement. [%] 60 57,2 women men 51,9 39, ,4 21,4 20 8,9 0 yes no I do not know Figure 6. Sex and willingness to work with elderly people (p < 0.05 for the χ 2 test) Source: own research. 118

119 Maria Alicja Nowak, Leonard Nowak Old age and aging in the opinion of students Despite the recognition of the need for education of the elderly and the necessity to prepare them for this period, few students associate this group with their future professional career. Willingness to work with people in late adulthood was expressed by only 20% of female and 10% of male students. The rest had no opinion or definitely did not want to work with older people (Fig. 6). Summation and discussion The age of 60 is most often assumed as the criterion for identification of people who are old in terms of calendar age [4]. This age border is also seen as the beginning of old age by the majority of the student community. Considering the period of late adulthood in terms of development, we look upon it as one following childhood and adolescence [5]. The fact that we live longer usually means that the older generation does not catch up with the civilizational development. Being aware of these processes, Szymon Marycki ( ), took up the idea of educating people until very old age; he was the first to take up andragogical issues in Poland, 100 years before J.A. Komenski, a Czech andragogist. The aging process involves new demographic and socio-cultural phenomena [6]. Development results in an increase in free time, lengthening of human lifespan, but also development of civilizational diseases. Aging is accompanied by a painful confrontation with social stereotypization of old age. The existence of the negative stereotype of an old person (known as ageism) has been confirmed by results of research into opinions of children, adolescents and university students [7]. The elderly person stereotype present in the minds of young people is characterized by lack of self-reliance, expecting help, dependence on others, constant complaining, spite, selfishness, physical passivity. The statement by a German gerontologist, A person is as old as they feel, and as social attitudes and environment allow them to be [8], proves the existence of stereotypes of old age that exist to varying degrees in every society. The survey conducted by the Public Opinion Research Center [2] on Polish people s attitudes towards the elderly and their own old age demonstrates that thinking about their own old age instills fear of disease and infirmity in 96% of the surveyed population. For over 50% of Polish people anxiety concerns mainly the loss of self-reliance and becoming dependent on other people. In 40% of the respondents the most poignant is the fear of their financial situation being threatened, i.e. difficulties in supporting themselves, bad living conditions. And they are made anxious nearly as often by the prospect of living alone, losing their family. These concerns are also evident in the opinions of the students examined, one third of whom are not thinking about old age, pushing it out of their minds. 119

120 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Research of academic youth in the Świętokrzyskie province has shown that the students attitudes toward their own aging are negative and anxious (over 30% are not thinking about old age), characterized by gerontofobia [9, 10]. Their retirement plans are mainly connected with taking care of their grandchildren, but the desire to be fit and active is reflected in the statements of about 40% of the subjects who have seen such patterns in their grandparents. The students generally positive attitudes toward their grandparents have been confirmed by the results of sudies conducted by Czerniawska [11]. Similar views of old age, associated with fear and avoidance of thinking about old age, characterize students of the Faculty of Physical Culture in Gorzów Wielkopolski. But students who anticipate their own old age view it optimistically in terms of intellectual and physical capacity and ability to look after themselves. These views are connected with young age of the subjects, but perhaps also with appreciating the value of physical culture in the students family environments. This last statement needs further investigation. Successful aging means long life in full psychophysical capacity. However, in light of the findings presented at a conference in Oxford in 2011, men have been living in disability for about last 10 years, and women slightly longer than that [12]. Does then long life have to mean prolonged dying/suffering, or can a person live their longer life in health through physical activity? Thinking about preparing for old age, only a quarter of the students of the Faculty of Physical Culture see the necessity of physical activity, despite the fact that in old age they intend to participate in physical recreation and see the world. It seems that these results are not the best predictor, especially as they concern future physical education teachers and tourism and recreation animaters. One of the conditions for a successful, healthy aging is the possibility of education (along with life independence, mental and physical capacity, financial security, maintaining social relationships, social activity, contentment, satisfaction with life) [6, 13]. These opportunities for an elderly person s development, training and education are perceived by students. The theoretical basis for an individual s development until they are very advanced in age in conjunction with physical activity are a discovery of recent years (the hippocampus). A strong and active body (physically active) is the key to a strong and active mind. Physically active people live longer than those who prefer sedentary lifestyle. Physical activity can help an elderly person avoid partial disability and total dependence on other people in the final 8 10 years of their life [14]. Under the influence of a 3-month program of aerobic exercise human brain has been observed to generate new neurons. New cells appear in the dentate gyrus of the hippocampus, that is in the area responsible for cognitive processes, learning, memory, divisibility and focusing of attention, as well as recollections and emo- 120

121 Maria Alicja Nowak, Leonard Nowak Old age and aging in the opinion of students tions. The exercised muscle sends chemical signals to the inside of the brain and the brain-derived neurotrophic factor BDNF is activated. It has been shown that loss of brain cells is not irreversible. These developments contradict the traditional notion that through exercise one can only expect activation of blood circulation and improved oxygenation and nutrition of brain cells. The demonstrated relation between physical activity and direct working of the brain is of great importance in the argumentation for the sensibility of engagement in regular physical activity. This brings us to the purpose of gerontopedagogy: issues concerning aging should be discussed in schools, equipping young people with knowledge which has influence on the shaping of opinions and attitudes toward the aging process. Soon they will be responsible for elderly people, and they ought to be prepared for this. The problem of activation of the elderly comprises the family, social, cultural, professional, and tourism and recreation realms. Physical activity should be appreciated in the prevention of premature aging. Although students of physical education and recreation and tourism rarely connect their professional careers with elderly people, it is necessary to modify these behaviors through different program offers in universities. An example could be the Wroclaw University of Physical Education, which has introduced a specialty called Education of People in Late Adulthood, and incorporated the University of the Third Age into its structure. A three-year period of study is scheduled for UTA students. The participation of both the youth and people in late adulthood in the educational process creates a unique opportunity to change the negative stereotype of elderly people, whose behavior belies the popular belief that they are not able keep up with the civilizational development in the era of global economy. Such a solution meets social expectations associated with the phenomenon of education of twenty-first century adults, being part of the strategy of humanist service to people in late adulthood. Conclusions 1. The majority of students imagine that their old age will be characterized by at least medium intellectual and physical capacity. With growing age of the students, their anticipated level of physical fitness in old age decreases. Compared to men, women predict a lower level of physical fitness in old age. 2. Despite their declared intention of participation in physical culture in old age, the young people examined show a small degree of recognition of the necessity to prepare for that period by present physical activity, focusing more on the accumulation of a broadly understood health potential and material resources. 3. It is necessary to prepare qualified staff able to carry the burden of so many past years of negligence in preparing society for the aging process and accustoming young people to engagement in physical activity throughout their life. 121

122 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 References 1. Central Statistical Office, Statistical Yearbook. Warsaw Wciórka B., Polacy wobec ludzi starych i własnej starości. CBOS, Zych A., Człowiek wobec starości. Warszawa Spirduso W. W., Physical Dimensions of Aging, Champaign: Human Kinetics Publishers, Brzezińska A. I., (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Woźniak Z., Globalizacja problemów zdrowotnych i starzenia się a rodzina. [W:] Tyszka A. (red.), Współczesne rodziny polskie ich stan i kierunek przemian. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, 2004, Steuden S., Marczuk M., Starzenie się a satysfakcja z życia. Lublin, Wydawnictwo KUL, Thomae H., Altersstille und Altersschicksale. Ein Beitrag zur Differentillen Gerontologie. Bern, Hans Huber, Zielińska-Więczkowska H., Kędziora-Kornatowska K., Quality of ageing and old age in personal opinionsof the members of University of the Third Age. Gerontologia Polska. 2009; 17, 3: Trempała J., Zając L., Postawy wobec osób starszych: różnice międzypokoleniowe. Przegląd. Psychologiczny. 2007, nr 50, Czerniawska O., Szkice z andragogiki i gerontologii. Łódź, Wydawnictwo WSHE, Lord J. M., Stress, immunity and ageing. Oxford, 10th Symposium of International Society of Exercise and Immunology, Szatur-Jaworska B., Błędowski P, Dzięgielewska M., Podstawy gerontologii społecznej. Warszawa, Osiński W., Aktywność fizyczna czy może zmieniać mózg? Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne. 2011, nr 4, 4 9. Old age and aging in the opinion of students Summary Keywords: aging, students, anticipation intellectual and physical capacity In the consciousness of society, aging is perceived in various ways. Young people see individuals who are a little older than themselves as old. In future they may become professionals specializing in recreation and tourism work with the elderly. The aim of the study was to get to know students ideas and opinions on old age and aging. The following hypotheses were formulated based on available research results: 122

123 Maria Alicja Nowak, Leonard Nowak Old age and aging in the opinion of students 1. The idea of being old with full physical and intellectual capacity characterizes younger students. 2. The anticipated picture of old age includes participation in physical culture. The study was conducted between 2009 and 2011 among 149 subjects, studying in the Faculty of Physical Education in Gorzów Wielkopolski. The diagnostic survey method was applied. A questionnaire and interview form was employed as a research tool. The study has shown that: 1. The majority of students imagine that their old age will be characterized by at least medium intellectual and physical capacity. With growing age of the students, their anticipated level of physical fitness in old age decreases. Compared to men, women predict a lower level of physical fitness in old age. 2. Despite their declared intention of participation in physical culture in old age, the young people examined show a small degree of recognition of the necessity to prepare for that period by present physical activity, focusing more on the accumulation of a broadly understood health potential and material resources. 123

124

125 Aktywność ruchowa ludzi dorosłych Aktywność ruchowa ludzi dorosłych

126

127 Monika Ciekot Akademia Wychowania Fizycznego im. E. Piaseckiego w Poznaniu Aktywność fizyczna starszych mieszkanek Poznania (doniesienie z badań pilotażowych) Słowa kluczowe: ocena aktywności fizycznej, kwestionariusz, IPAQ, osoby starsze Aktywność ruchowa ludzi dorosłych Wstęp Aktualny stan wiedzy o aktywności fizycznej badanej grupy poznańskich seniorów pozwala domniemywać, że jest ona niewystarczająca. Analizy prowadzone w tym zakresie w Poznaniu [1, 2] są cząstkowe, oparte na mało rzetelnych metodach, pozostają też one w zaskakującej rozbieżności z wynikami badań prowadzonych przez innych autorów w Polsce [3, 4, 5] i w Europie [6, 7, 5]. Zgodnie z zaleceniami WHO dorośli (18 64 lat) oraz osoby w wieku starszym (65 lat i więcej) powinni w ciągu tygodnia wykonać co najmniej 150 minut umiarkowanej aktywności fizycznej lub co najmniej 75 minut intensywnej aktywności fizycznej. Wysiłek fizyczny powinien trwać nieprzerwanie przynajmniej 10 minut. Aby uzyskać dodatkowe korzyści zdrowotne, dorośli powinni zwiększyć czas przeznaczony na umiarkowaną aktywność fizyczną do minimum 300 minut/tydzień lub zwiększyć do minimum 150 minut/tydzień czas poświęcony na wysiłki fizyczne o wysokiej intensywności. [8]. Mając na uwadze potencjał zdrowotny, jaki tkwi w aktywności fizycznej, oszacowanie skali tego zjawiska jest niezwykle istotne. Na przełomie lat 80. i 90. Łobożewicz [9] podjął się oceny stanu aktywności fizycznej ludzi w starszym wieku w Polsce. Wyniki tych sondaży wykazały, że regularna aktywność rekreacyjna podejmowana była przez 7% osób w wieku lat. Równocześnie aktywność ta malała wraz z wiekiem do 0,6% (80 lat i więcej). 127

128 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 W innych badaniach, przeprowadzonych przez GUS [4], 20,7% Polaków w wieku 60 lat i więcej zadeklarowało uczestnictwo w zajęciach sportowych i rekreacji ruchowej. Z szacunków dokonanych na grupie warszawskich seniorów [3] wynika, że w zorganizowanej rekreacji ruchowej w stolicy Polski uczestniczy ok. 3%. W gronie osób starszych w Poznaniu próby oceny aktywności fizycznej podjęły się Król-Zielińska [1] a także Łuczak [2]. W obu przypadkach badaniami objęto osoby z poznańskich Klubów Seniora oraz Domów Pomocy Społecznej. Aż ponad 80% osób starszych biorących udział w badaniach Król-Zielińskiej [1] zadeklarowało podejmowanie aktywności fizycznej. Analizy przeprowadzone przez Łuczak [2] potwierdzają hipotezę o wysokim poziomie uczestniczenia w rekreacji ruchowej poznańskich seniorów, bowiem na podstawie sondażu do grupy osób aktywnych zakwalifikowano ponad 76% poznaniaków. Ocena dokonana na podstawie wyselekcjonowanego materiału badawczego (w tym przypadku osób zaangażowanych w aktywność Klubów Seniora oraz pensjonariuszy Domów Seniora) nie uwzględnia obrazu całej populacji. Duże rozbieżności wyników badań nad aktywnością fizyczną osób w wieku starszym świadczyć mogą zarówno o znacznych różnicach w metodologii badań, jak i odmiennych technikach doboru próby. Kwestionariusze badające aktywność fizyczną powinny być odpowiednio zaprojektowane i opisane, powinny być sprawdzone pod względem spełnienia takich kryteriów, jak rzetelność czy trafność. Jeżeli własności formalne metody pomiarowej są słabe, ryzyko błędnego wnioskowania może być bardzo wysokie. Cel pracy Celem badań było pilotażowe sprawdzenie procedury badawczej do rzetelnych badań populacyjnych nad poziomem aktywności fizycznej osób starszych. Celem badań w aspekcie poznawczym było oszacowanie poziomu aktywności fizycznej starszych poznaniaków w świetle prozdrowotnych wytycznych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) zaprezentowanych w globalnej strategii dotyczącej zalecanej dawki aktywności fizycznej [8]. Pytanie badawcze: jaki jest poziom aktywności fizycznej kobiet w wieku starszym mieszkających w Poznaniu i w jakiej mierze wypełniają oni zalecenia WHO dotyczącego niezbędnego dla utrzymania zdrowia poziomu aktywności fizycznej? Materiał badawczy Materiał badawczy stanowiły kobiety (n = 12), mieszkanki Poznania w wieku 57 ±4,7 lat (min = 50 lat, max = 67 lat). Sześćdziesiąt siedem procent kobiet posiadało wykształcenie wyższe, 8% średnie a 25% zawodowe. Mężatki stanowiły 50% 128

129 Monika Ciekot Aktywność fizyczna starszych mieszkanek Poznania badanych, wdowy 16%, panny 17% a 17% inne. Wszystkie respondentki były czynne zawodowo (niektóre w niepełnym wymiarze godzin). Metoda badawcza Badanie przeprowadzono w październiku 2011 roku techniką skategoryzowanego wywiadu osobistego. Dobór próby był losowy. Operat losowania stanowił spis mieszkańców Poznania w wieku lat (skonstruowany przy użyciu tablic liczb losowych), którego źródło stanowił Zbiór Meldunkowy Wydziału Spraw Obywatelskich Urzędu Miasta Poznania. Do oceny poziomu aktywności fizycznej posłużyła polska adaptacja długiej wersji Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności Fizycznej (IPAQ) wersja do zbierania wywiadu bezpośredniego przez ankietera [10,11,12]. Poziom aktywności fizycznej ustalono na podstawie szczegółowej analizy wyników otrzymanych w czterech obszarach: aktywność fizyczna związana z pracą zawodową (work domain), z przemieszczaniem się (active transportation domain), z wykonywaniem czynności w domu i wokół domu (domestic and garden [yard work] domain) oraz aktywność fizyczna podejmowana dobrowolnie, dla przyjemności w czasie wolnym (leisure-time domain) [13]. Do oceny poszczególnych rodzajów aktywności fizycznej posłużyły współczynniki intensywności, zamieszczone w tabeli 1. Każdy rodzaj aktywności fizycznej wyrażono w jednostkach MET-min/tydzień, mnożąc współczynnik przypisany dla danej aktywności przez liczbę dni jej wykonywania w tygodniu oraz czas trwania w ciągu dnia w minutach [12]. Wartości współczynnika MET dla różnych rodzajów aktywności fizycznej Tabela 1. rodzaj aktywności fizycznej wartość współczynnika MET chód 3,3 aktywność umiarkowana związana z pracą w domu 3,0 aktywność umiarkowana w pozostałych obszarach 4,0 aktywność intensywna związana z pracą wokół domu 5,5 aktywność intensywna w pozostałych obszarach 8,0 jazda na rowerze jako forma transportu 6,0 Źródło: [12] Poniżej przedstawiono wzory do obliczenia tygodniowego wydatku energetycznego w poszczególnych obszarach (MET-min/tydzień): 129

130 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Całkowita AF związana z pracą zawodową = chodzenie w pracy (3,3 MET x min x dni) + umiarkowana AF w pracy (4,0 MET x min x dni) + intensywna AF w pracy (8,0 MET x min x dni) Całkowita AF związana z przemieszczaniem się MET-min/tydzień = chodzenie jako forma transportu (3,3 MET x min x dni) + jazda na rowerze jako forma transportu (6,0 MET x min x dni) Całkowita AF związana z wykonywaniem czynności w domu i wokół domu = intensywna AF wokół domu (5,5 MET x min x dni) + AF umiarkowana wokół domu (4,0 MET x min x dni) + AF umiarkowana w domu (3,0 MET x min x dni) Całkowita AF związana z czasem wolnym = chodzenie w czasie wolnym (3,3 MET x min x dni) + umiarkowana AF w czasie wolnym (4,0 MET x min x dni) + intensywna AF w czasie wolnym (8,0 MET x min x dni) [13]. W celu obliczenia całościowego tygodniowego wydatku energetycznego podstawiono do wzoru następujące wartości: Całkowita AF MET-min/tydzień = całkowita AF (związana z pracą zawodową + związana z przemieszczaniem się + związana z wykonywaniem czynności w domu i wokół + związana z czasem wolnym) [13]. Na podstawie uzyskanych wyników badane osoby zakwalifikowano do trzech grup zróżnicowanych pod kątem poziomu aktywności fizycznej: wysoki poziom AF osoby, które spełniły jedno z poniższych kryteriów: podejmowały przez co najmniej 3 dni tygodniu intensywną aktywność fizyczną osiągając wydatek energetyczny minimum 1500 MET-min/tydzień podejmowały codziennie intensywną, umiarkowaną lub lokomocyjną aktywność fizyczną osiągając wydatek energetyczny minimum 3000 METmin/tydzień umiarkowany poziom AF osoby, które spełniły jedno z poniższych kryteriów: podejmowały przez co najmniej trzy dni w tygodniu intensywną aktywność fizyczną trwającą 20 minut każdego dnia podejmowały przez co najmniej pięć dni w tygodniu umiarkowaną aktywność fizyczną lub chodziły nie mniej niż 30 minut dziennie podejmowały przez co najmniej 5 dni tygodniu intensywną, umiarkowaną lub lokomocyjną aktywność fizyczną osiągając wydatek energetyczny minimum 600 MET-min/tydzień niski poziom AF osoby, które nie wykazywały żadnej aktywności fizycznej lub nie spełniły warunków dla poziomu umiarkowanej i wysokiej aktywności fizycznej [5]. Jak można zauważyć powyżej zasadniczym warunkiem określenia poziomu aktywności fizycznej jest regularność jej podejmowania. Takie podejście odzwierciedla współczesne poglądy podejmowania aktywności fizycznej sprzyjającej zdrowiu (HEPA) [14]. 130

131 Monika Ciekot Aktywność fizyczna starszych mieszkanek Poznania Wyniki W badanej grupie uzyskano bardzo wysokie średnie wartości tygodniowego wydatku energetycznego związanego z pracą zawodową (m= 1080 MET-min/tydzień) oraz wykonywaniem czynności w domu i wokół domu (m = 1907 MET-min/ tydzień). Wyniki te były wielokrotnie wyższe od wartości uzyskanych w obszarze związanym z rekreacją (m = 198 MET-min/tydzień). Należy też zwrócić uwagę na wysokie wyniki średniego odchylenia standardowego zarówno całkowitego wydatku energetycznego, jak i we wszystkich badanych obszarach. Na te wartości niewątpliwie wpłynęła niewielka liczba osób w badanej grupie. Może to jednak świadczyć również o dużej zmienności poziomu tygodniowej aktywności fizycznej, należy zatem zwrócić uwagę na ten wskaźnik podczas analizy wyników badań właściwych. Całkowity tygodniowy wydatek energetyczny, wyrażony w MET-min/ tydzień oraz szczegółowe wartości tego wskaźnika w poszczególnych obszarach przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Statystyki podstawowe tygodniowego wydatku energetycznego (MET-min/tydzień) wydatek energetyczny m ±SD całkowity 3330 ±6062 w obszarze AF związanej z pracą zawodową 1080 ±2108 w obszarze AF związanej z przemieszczaniem się 146 ±281 w obszarze AF związanej z wykonywaniem czynności w domu i wokół domu 1907 ±5683 w obszarze AF podejmowanej dobrowolnie, dla przyjemności w czasie wolnym 198 ±285 Źródło: badania własne. W badanej grupie ani jedna osoba nie zadeklarowała, że w ciągu ostatniego tygodnia poprzedzającego badanie wykonywała intensywny wysiłek fizyczny. Dwadzieścia pięć procent respondentów nie podejmowała w tym czasie żadnego wysiłku fizycznego trwającego jednorazowo dłużej niż dziesięć minut. Dwadzieścia pięć procent badanych podejmowała lokomocyjną aktywność fizyczną, która nie spełniała warunków żeby zakwalifikować ich do grupy osób o umiarkowanym lub wysokim poziomie aktywności fizycznej. Procentowy rozkład osób podejmujących aktywność fizyczną w ciągu określonej liczby dni w zależności od intensywności wysiłku fizycznego przedstawiono w tabeli 3. Na podstawie zebranych wyników, respondentów zakwalifikowano do trzech grup zróżnicowanych ze względu na poziom aktywności fizycznej: wyso- 131

132 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 ki, umiarkowany (wystarczający) i niski (niewystarczający). Szczegółowe wytyczne dotyczące przydziału do poszczególnych grup zostały opisane w rozdziale poświęconym metodzie badawczej. Niski (niewystarczający) poziom aktywności fizycznej zadeklarowało 50% badanych, umiarkowany 25% a wysoki 25%. Pięćdziesiąt procent badanych w ciągu tygodnia wykonywała przez co najmniej 150 minut wysiłek fizyczny o umiarkowanej intensywności, spełniając najnowsze zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), zaprezentowane w globalnej strategii dotyczącej zalecanej dawki aktywności fizycznej [8]. Procent osób podejmujących aktywność fizyczną w ciągu określonej liczby dni w zależności od intensywności wysiłku fizycznego oraz poziomu AF intensywność wysiłku fizycznego Tabela 3. liczba dni intensywny co najmniej 1500 MET-min/tydzień intensywny, umiarkowany lub lokomocyjny na poziomie minimum 3000 MET-min/tydzień intensywny co najmniej 20 minut dziennie umiarkowany lub lokomocyjny co najmniej 30 minut dziennie intensywny, umiarkowany lub lokomocyjny na poziomie minimum 600 MET-min/tydzień na poziomie niespełniającym kryteriów prozdrowotnych lub brak AF min. 3 0% 0% min. 5 16,7% 8,3% min. 7 25,0% Poziom AF wysoki 25% umiarkowany 25% niski 50% Źródło: badania własne. Dyskusja W znacznej większości badań pomiaru aktywności fizycznej dokonuje się za pomocą różnorodnych kwestionariuszy. Pomimo wielu wad tego sposobu testowania, tylko poprzez zastosowanie kwestionariuszy można przeprowadzić populacyjne badania nad poziomem aktywności fizycznej [14]. Obiektywne metody badania są bowiem kosztowne oraz trudne do przeprowadzenia na dużej grupie osób. Istnieje wiele kwestionariuszy mających na celu szacowanie poziomu aktywności fizycznej. W ostatnim czasie znaczną popularnością cieszy się Międzynarodowy Kwestionariusz Aktywności Fizycznej IPAQ. Dużą zaletą tego kwestionariusza jest to, iż pozwala on na zbieranie danych zgodnie ze współ- 132

133 Monika Ciekot Aktywność fizyczna starszych mieszkanek Poznania czesnymi poglądami na aktywność fizyczną (HEPA) a także uwzględnia aktywność związaną z istotnymi dziedzinami życia człowieka (pracą zawodową, pracą w i wokół domu, przemieszczaniem się oraz rekreacją). W literaturze przedmiotu trwa jednak dyskusja na temat możliwości przeszacowania poziomu aktywności fizycznej testowanej za pomocą Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności Fizycznej [15, 16]. Gajewski [14] pisze, że może być to spowodowane zarówno problemami w rozróżnieniu aktywności intensywnej od umiarkowanej, jak i zawyżaniem czasu trwania wysiłku przez respondentów. W przeprowadzonych badaniach pilotażowych, których wyniki przedstawiono w niniejszej pracy, uzyskano bardzo wysokie średnie wartości tygodniowego wydatku energetycznego (3330 MET-min/tydzień). Średnia aktywność mieszkańców Unii Europejskiej wynosiła 2058 MET-min/tydzień, a wartość medialna 1440 MET-min/tydzień [17]. Wśród kobiet w starszym wieku średnia wartość tygodniowego wydatku energetycznego wyniosła 1438 MET-min/tydzień [18]. Analiza literatury wykazuje, że w większości badań naukowych, w których jako technikę pomiaru stosuje się IPAQ, autorzy opisując wyniki skupiają się na przedstawieniu odsetka osób prezentujących określony poziom aktywności fizycznej, pomijając wartości tygodniowego wydatku energetycznego. W badaniach własnych niski (niewystarczający) poziom aktywności fizycznej zadeklarowało 50% badanych. Analizy prowadzone w tym zakresie na podobnej próbce, badane tym samym kwestionariuszem, w 51 krajach wykazały, że nieaktywnych jest 21,3% kobiet w wieku lat i 28,6% w wieku lat [19]. Zbyt niski poziom aktywności fizycznej (dane zbierane za pomocą IPAQ) zanotowano u 5% Chinek, 12% Czeszek, 15% Litwinek, 19% Amerykanek, 18% Kanadyjek, 21% Australijek, 21% Hindusek, 23% Portugalek, 24% Hiszpanek, 25% Kolumbijek, 25% Szwedek, 28% Norweżek, 34% Argentynek, 38% Brazylijek, 39% mieszkanek Arabii Saudyjskiej, 41% Tajwanek i 54% Belgijek w wieku lat [20]. Badania wykorzystujące IPAQ do analizy aktywności fizycznej pod kątem zaleceń WHO przeprowadził Florindo i wsp. [21]. Przedstawił w nich, że 22,9% Brazylijczyków nie wykonywała minimum 150 minut wysiłków fizycznych w ciągu tygodnia. W grupie osób w wieku lat poziom ten wynosił 23,6%, a w grupie wiekowej lat wzrastał do 31,8%. W badaniach własnych wykazano, że 50% respondentów w ciągu tygodnia nie wykonywała wysiłków fizycznych o umiarkowanej intensywności przez co najmniej 150 minut, nie spełniając najnowszych zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), zaprezentowanych w globalnej strategii dotyczącej zalecanej dawki aktywności fizycznej. Zaobserwowano zbieżność wyników badań własnych analizowanych pod kątem zaleceń WHO (50% osób wykonujących wysiłki fizyczne poniżej 150 minut tygodniowo) oraz wytycznych Komitetu Naukowego IPAQ (50% osób o zbyt niskim poziomie aktywności fizycznej). W obu założeniach aktywność fizyczna powinna trwać nieprzerwanie przy- 133

134 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 najmniej 10 minut. Można założyć, że IPAQ jest dobrym narzędziem służącym do oceny aktywności fizycznej w świetle prozdrowotnych wytycznych Światowej Organizacji Zdrowia. Wnioski 1. Międzynarodowy Kwestionariusz Aktywności Fizycznej IPAQ jest narzędziem, które można wykorzystać do oceny aktywności fizycznej w świetle prozdrowotnych wytycznych Światowej Organizacji Zdrowia, konieczna jest jednak potrzeba przeprowadzania badań rzetelności i trafności jego zastosowania w grupie osób starszych. Piśmiennictwo 1. Król-Zielińska M., Sprawność i aktywność fizyczna oraz poczucie jakości życia kobiet i mężczyzn powyżej 60 roku życia. Praca doktorska. AWF Poznań. 2006, s Łuczak M., Rekreacja ruchowa osób starszych z poznańskich klubów seniora. Praca doktorska. AWF Poznań. 2007, s Kozdroń E. Możliwości uczestnictwa ludzi starszych w zorganizowanych formach rekreacji ruchowej na terenie Warszawy. [w:] Uczestnictwo Polaków rekreacji ruchowej i jego uwarunkowania. red. Dąbrowski A., AWF Warszawa. 2003, s Główny Urząd Statystyczny Uczestnictwo Polaków w sporcie i rekreacji ruchowej w 2008 roku. Warszawa. 2009, s Piątkowska M. Uczestnictwo Polaków w aktywności fizycznej w porównaniu do innych krajów Unii Europejskiej [w:] Współczesne metody badań aktywności, sprawności i wydolności fizycznej człowieka. Buśko K., Charzewska J., Kaczanowski K., (red.). AWF Warszawa. 2010, s European Commission A Pan EU Survey on consumer attitudes to physical activity, body weight and health. Luxembourg: IFES. 1999, p Rutten A., Vuillemin A., Ooijendijk W.T., Schena F., Sjostrom M., Stahl. T., i wsp. Physical activity monitoring in Europe. The European Physical Activity Surveillance System (EUPASS) approach and indicator testing. Public Health Nutr, 2003 vol. 6 (4) p World Health Organization: Global recommendations on physical activity for health. Genewa. 2010, p Łobożewicz T. Stan i uwarunkowania aktywności ruchowej ludzi w starszym wieku w Polsce. AWF Warszawa. 1991, s Booth M., L. Assessment of Physical Activity: An International Perspective. Res.Quart.Exerc. Sport vol. 71, p Craig, C.L., Marshall, A.L., Sjostrom, M., Bauman, A.E., Booth, M.L., Ainsworth, B.E., Pratt, M., Ekelund, U., Yngve, A., Sallis, J.F., Oja, P. International physical activity questionnaire: 12-country reliability and validity. Medicine & Science in Sports & Exercise vol. 35 issue 8. p

135 Monika Ciekot Aktywność fizyczna starszych mieszkanek Poznania 12. Biernat E., Stupnicki R., Gajewski A.K. Międzynarodowy Kwestionariusz Aktywności Fizycznej (IPAQ) wersja polska. Wychowanie Fizyczne i Sport vol.51 (1), s Patterson E. Guidelines for Data Processing and Analysis of the international Physical Activity Questionnaire (IPAQ) 2005, Gajewski A., Biernat E., Zastosowanie Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności Fizycznej (IPAQ) za i przeciw, czyli kilka rozważań metodycznych i ich konsekwencje [w:] Współczesne metody badań aktywności, sprawności i wydolności fizycznej człowieka. Buśko K., Charzewska J., Kaczanowski K., (red.). AWF Warszawa. 2010, s Ainsworth B.E., Macera C.A., Jones D.A., Reis J.P., Addy C.I., Bowles H.R. Kohl H.W.III comparison of the 2001 BRFSS ang the IPAQ physical activity questionnaires. Med.Sci.Sports Exerc vol. 38. s Bauman A., Bull F., Chey T., Craig C.L., Ainsworth B.E., Sallis J.F., Bowles H.R., Hagstromer M., Sjostrom M., Pratt M., Ips Group The International Prevalence Study on Physical Activity: results from 20 countries. Int.J.Behavioral Nutrition and Physical Activity vol 6: Rutten A., Abu-Omar K. Prevalence of physical activity in the European Union. Soz. Praventivmed vol. 14. p Dalacorte R., Reichert C., Vieira J., Metabolic syndrome and physical activity in southern Brazilian community-dweling elders: a population-based, cross-section study. BMC Public Health vol 9: Guthold R., Ono T., Strong K.L.,, Chatterji S., Morabia A. Worldwide Variability in Physical Inactivity. A51-Country Survey. Am.J.Prev.Med vol 34 (6). s Bauman AB, F. Chey T. Craig CL. The IPS Group The International Prevalence Study on Physical Activity: results from 20 countries International journal behavioral nutrition and physical activity 31: Florindo AA, Guimaraes VV, Cesar CL, Barros MB, Alves MC, Goldbaum M. Epidemiology of leisure, transportation, occupational, and household physical activity: prevalence and associated factors. J Phys Act Health vol. 6. p Physical activity of older residents of Poznan reports of preliminary studies Summary Keywords: assessment of physical activity, questionnaire, IPAQ, elderly Current knowledge concerning physical activity of seniors allows a presumption that an amount of such activity is insufficient. Analyses conducted in this area in Poznan are incomplete, based on less reliable methods, and are contrary to findings made by other authors in Poland and Europe. Given the health benefits which are brought by physical activity, an estimation of the scale of this phenomenon is extremely important. 135

136 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Objectives: The estimation of the level of physical activity of older people living in Poznan and the assessment of this level of physical activity in accordance with healthy guidelines of the World Health Organization. Subjects: Women (N = 12), residents of Poznan at the age of 57 ± 4,7 years (Min = 50 years, Max = 67 years). The research was conducted in October Methods: Polish adaptation of the long version of the International Physical Activity Questionnaire (IPAQ) interview version. Results: The estamiations of the level of physical activity were based on a detailed analysis of the results obtained within four areas: work domain, active transportation domain, domestic and garden [yard work] domain and leisure-time domain. High level of physical activity were found in 25%, moderate in 25%, and low in 50% of the respondents. Fifty percent of respondents did not reach the WHO s recommended amount of physical activity. 136

137 Katarzyna Kacprzyk Zespół Szkół Publicznych w Reptowie Wstęp Sylwetka instruktora fitness jako animatora aktywności ruchowej (doniesienie z badań pilotażowych) Słowa kluczowe: instruktor fitness, aktywność fizyczna, animator aktywności fizycznej Aktywność ruchowa ludzi dorosłych Fitness to dynamiczny stan (system) poszukiwań dobrego samopoczucia z punktu widzenia psychologicznego i socjologicznego, w połączeniu z dążeniem do osiągnięcia maksymalnej (dla jednostki) sprawności fizycznej poprzez różnorodne formy ruchowe dostosowane do możliwości, gustu, oczekiwań tej jednostki, która tym samym bierze odpowiedzialność za funkcjonalne doskonalenie własnego organizmu [1, s. 142]. System ten nie istniałby jednak bez prekursorów i pomysłodawców zajęć, które trafiają do gustów i możliwości fizycznych każdego uczestnika. Postanowiono podjąć obserwację instruktorów podczas zajęć oraz dokonać analizy procesu przygotowania się do ich prowadzenia. Kim zatem jest współczesny instruktor fitnessu i jakie cechy go charakteryzują? Po analizie wypowiedzi instruktorów i uczestników zajęć najbardziej pożądanymi cechami osobowości wymienianymi przez obie grupy jest: życzliwość, uprzejmość, łatwość nawiązywania kontaktów międzyludzkich, wyrozumiałość oraz umiejętność organizacji czasu zajęć. Ważnym czynnikiem dla klientów jest wysoki poziom sprawności fizycznej i idący za tym idealny wygląd zewnętrzny, który jest dodatkowym bodźcem zachęcającym ćwiczącego do pracy nad samym sobą. Rolą instruktora jest podejmowanie działań społeczno-wychowawczych oraz zjednywanie ludzi do kultury fizycznej szeroko rozumianej. Współczesny instruktor nie jest już osobą krzycząca nazwy kroków do mikrofonu, świat fitnessu poszedł 137

138 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 do przodu. Klienci są wymagający, chcą wiedzieć dlaczego, po co i na jaką partię mięśniową wpływają konkretne ćwiczenia. Są to osoby świadome swojego ciała, a to zmusza instruktora do ciągłego zdobywania wiedzy na temat ciała ludzkiego i doskonalenia swojego warsztatu pracy. Instruktor powinien reprezentować wysoki poziom kultury osobistej oraz dążyć do stania się nauczycielem, przewodnikiem po kulturze fizycznej dla swoich klientów. We współczesnym zabieganym świecie umiejętność wytworzenia towarzyskiej atmosfery oraz nieformalnego nastroju na zajęciach nie będzie bez znaczenia, pamiętajmy, że psychiczny odpoczynek od problemów dnia codziennego to oprócz chęci uzyskania pięknej sylwetki, drugi z najczęściej wymienianych motywów uczestniczenia w zajęciach. Cel pracy Głównym celem pracy jest przedstawienie sylwetki współczesnego instruktora fitness. Badania te mają charakter pilotażowy. Przedstawione wyniki badań dotyczące przygotowania merytorycznego instruktorów stanowią jedynie część badań do większego projektu badawczego pod tytułem Wpływ pracy instruktora fitness na jego zdrowie. Materiał i metody Badania przeprowadzono w 2011 wśród 70 instruktorek fitnessu województwa zachodniopomorskiego. Respondentki prowadziły zajęcia w klubach w Szczecinie i Stargardzie Szczecińskim. Do zebrania materiału wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, którego podstawową techniką badawczą był anonimowy kwestionariusz ankiety. Wyniki badań W poniższych tabelach przedstawione zostały wyniki badań realizowane wśród instruktorek fitness. 138 Wiek badanych instruktorek fitness wiek % do 20 lat 22 od 21 do 30 lat 69 od 31 do 40 lat 8 powyżej 41 lat 1 Źródło: opracowanie własne. Tabela 1

139 Katarzyna Kacprzyk Sylwetka instruktora fitness jako animatora aktywności ruchowej Tabela 2. Staż pracy w roli instruktora fitnessu staż pracy % mniej niż rok 27 od 1 do 3 63 od 3 do 5 6 więcej niż 5 4 Źródło: opracowanie własne. Tabela 3. Ukończone studia na kierunku wychowania fizycznego: wykształcenie % ukończone studia 37 nie studiowałam 36 studiuję 27 Źródło: opracowanie własne. Tabela 4. Posiadane kwalifikacje do prowadzenia zajęć kwalifikacje % legitymacja państwowa 42 certyfikat 43 dyplom samouk nie posiadam żadnego 15 Źródło: opracowanie własne. Czas zajęć prowadzonych w ciągu tygodnia czas % od 1 do 3 godzin od 3 do 5 godzin 8 od 5 do 10 godzin 84 Powyżej 10 godzin 8 Źródło: opracowanie własne. Tabela

140 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Tabela 6. Ilość godzin prowadzonych w ciągu jednego dnia liczba dziennie prowadzonych zajęć % 1 godzina 11 2 godziny 73 3 godziny 13 4 i więcej godzin 3 Źródło: opracowanie własne. Podsumowanie Regularna aktywność ruchowa w życiu człowieka jest wartością uznaną i coraz częściej znajduje odbicie w świadomości społecznej, dlatego tak ważne jest kto będzie ten świat kultury fizycznej pokazywał i wprowadzał do stałego w nim uczestnictwa. Należy pamiętać, że mamy prawo wyboru klubu, rodzaju zajęć oraz instruktora prowadzącego i nie bójmy się wyboru takiego dokonywać. Podczas analizy zebranego materiału stwierdzono, że nie zawsze zajęcia są prowadzone przez wykwalifikowaną kadrę (np. prowadzenie zajęć przez instruktorów samouków). Zaskakujący jest fakt, że aż 15% badanych i pracujących w klubach nie posiada dokumentów upoważniających do pracy instruktora. Podsumowując rezultaty prowadzonych badań pilotażowych sformułowano następujące spostrzeżenia charakteryzując w ten sposób współczesną instruktorkę fitness: 1. Jest to osoba między 21 a 30 rokiem życia. 2. Pracuje w zawodzie instruktora dość krótki okres, zaledwie od roku do trzech lat. 3. Posiada wykształcenie wyższe lub jest w trakcie studiów na kierunku wychowanie fizyczne. 4. Posiada legitymację państwową lub certyfikat upoważniający do pracy na stanowisku instruktora. 5. Prowadzi od 5 do 10 godzin tygodniowo zajęć, najczęściej 2 godziny dziennie. Piśmiennictwo 1. Grodzka-Kubiak E., Aerobik czy fitness. Podręcznik szkoleniowy. DDK Edition, Poznań

141 Katarzyna Kacprzyk Sylwetka instruktora fitness jako animatora aktywności ruchowej Fitness instructors as a sport activity animator Summary Keywords: a fitness instructor, physical activity, a physical activity animator The research has been done between 70 Fitness Instructors. The purpose of this research was getting to know the figure of the contemporary the fitness instructors. The research has been done this year in Szczecin and Stargard Szczecinski. They used the method of diagnosis poll. The basic research technique was the questionnaire. These researches have the character of pilotage. The presented results of the research about content-related preparation are only the part of the bigger project entitled How does the fitness instructors work influence his/her health. 141

142

143 Joanna Kupczyk, Adam Wójtowicz Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Gorzowie Wlkp. Potrzeby i oczekiwania uczestników turnusów rehabilitacyjno-wypoczynkowych w Gościmiu (doniesienie z badań) Słowa kluczowe: rehabilitacja,niepełnosprawni, turnus rehabilitacyjny Aktywność ruchowa ludzi dorosłych Ośrodek Rehabilitacyjno-Wypoczynkowy w Gościmiu położony jest na skraju Puszczy Noteckiej, nad Jeziorem Solecko. Teren ten, 45 lat temu, został wybrany jako ośrodek wypoczynkowy dla inwalidów. Jednakże jego skromna baza i tylko letni czas funkcjonowania (3 4 miesiące w roku) nie przynosiły ośrodkowi rozgłosu. Kiedy w nowej rzeczywistości ustrojowej Spółdzielnia Inwalidów Rehabilitacja w Zielonej Górze zaczęła przystosowywać go do przyjmowania osób niepełnosprawnych, o Gościmiu zaczęto mówić głośno. Obecnie ośrodek należy do wzorcowych w Polsce. Jest nowoczesny, pozbawiony barier architektonicznych, z bogatą bazą rehabilitacyjną i socjalno-bytową. Udział osób niepełnosprawnych w turnusach należy do podstawowych form rehabilitacji społecznej. Turnusy organizowane w Ośrodku Rehabilitacyjne-Wypoczynkowym im. prof. Wiktora Degi w Gościmiu łączą różnorodne elementy usprawniania, ze sportem, turystyka i wypoczynkiem. Stanowią ważne ogniwo w systemie leczenia i rehabilitacji niepełnosprawnych. Uzupełniają pracę terapeutyczną prowadzoną w miejscu zamieszkania. Na turnusach wymienia się doświadczenia, zdobywa informacje, poznaje nowe metody leczenia i usprawniania. Program każdego turnusu jest inny, bowiem wyznaczają go rodzaje schorzeń, upodobania, wiek uczestników oraz stosowane metody rehabilitacyjne. W roku 1996 ośrodek w Gościmiu przyjął zaszczytne imię profesora Wiktora Degi. Nazwisko patrona zobowiązuje do stosowania w ośrodku najnowocześniej- 143

144 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 szych technik rehabilitacji, do doskonalenia różnych form usprawniania i do propagowania racjonalnych i ciekawych form rekreacji. Na turnusach rehabilitacyjnych w Gościmiu prowadzone są różne zajęcia. Obejmują one następujące zadania realizowane w ośrodku podczas turnusu: 1. Podnoszenie na wyższy poziom sprawności ogólnej i specjalnej (badania nad wydolnością i aktywnością fizyczną uczestników). 2. Uczenie ćwiczeń pomocnych w samousprawnianiu (praca terapeutyczna i edukacja, indywidualna oraz w grupach; przekazywanie uczestnikom, także do domów, powielanych materiałów z ćwiczeniami). 3. Wyrabianie nawyków zaradności (ćwiczenia w różnych warunkach lokalowych, pogodowych i terenowych). 4. Propagowanie form czynnego wypoczynku poprzez ćwiczenia fizyczne, aktyw - ność turystyczną i współzawodnictwo sportowe (organizacja turniejów, zawodów, festynów i imprez rekreacyjnych). 5. Zachęcanie do czynnego udziału w różnorodnych zajęciach kulturalno-rozrywkowych, bowiem liczne bariery utrudniają udział w nich, w miejscach zamieszkania inwalidów (badania w zakresie potrzeb uczestników turnusu). 6. Tworzenie możliwości nawiązywania więzi towarzyskich, koleżeńskich, przyjacielskich wśród uczestników turnusów (poprzez udział w zajęciach grupowych, wspólnych dyskusjach, spotkaniach). Wśród uczestników turnusów w Gościmiu prowadzi się badania w zakresie potrzeb rehabilitacyjnych i wypoczynkowych. Powstają prace opiniotwórcze, projekty urządzeń rekreacyjnych, programy dla różnych schorzeń. Pisane są prace magisterskie i dyplomowe z udziałem studentów różnych uczelni, głównie z Zielonej Góry i z Gorzowa Wlkp. Powstają też dydaktyczne wideofilmy naukowców, praktyków, uczniów i studentów. Rozpoczęto szkolenia kursowe instruktorów zajęć ruchowych z niepełnosprawnymi, w tym naukę jazdy na wózkach inwalidzkich. Prowadzone są także badania o charakterze naukowym. Podczas turnusów organizowanych w roku 2009 w zespole 90 osób przeprowadzono wywiady, których wyniki zarejestrowano na specjalnych kwestionariuszach. Próba objęła blisko 45% osób reprezentujących schorzenia i dysfunkcje narządu ruchu. W planach rehabilitacyjno-wypoczynkowych turnusów, większość upatrywała okazję do stosowania intensywnych ćwiczeń usprawniających (powyżej 80%) oraz do wypoczynku biernego (prawie 90%). Z zajęć ruchowych na wolnym powietrzu respondenci wymieniali chęć stosowania systematycznych spacerów (ponad 45%). Badani na początku turnusu wyszczególniali walory ośrodka. Wśród najczęściej powtarzających się wymieniano: warunki klimatyczne, ciszę i spokój oraz dobrą rehabilitację. Oczekiwania badanych na początku były bardzo zróżnicowane i dotyczyły, zarówno kwestii socjalno-bytowych, programu rehabilitacji, jak też zorganizowanych zajęć wolnoczasowych (rycina 1). 144

145 Joanna Kupczyk, Adam Wójtowicz Potrzeby i oczekiwania uczestników turnusów rehabilitacyjno-wypoczynkowych... [%] wypoczynek bierny ćwiczenia usprawniające spacery Rycina 1: Oczekiwania uczestników turnusu w Ośrodku Rehabilitacyjno-Wypoczynkowym Źródło: badania własne. w Gościmiu (badanie przeprowadzone na początku turnusu) Drugą cześć badań wykonano pod koniec pobytu. Odnotowano następujące wyniki. Plany związane z rehabilitacją zrealizowało ponad 95% badanych. Respondenci najczęściej korzystali z ćwiczeń usprawniających w siłowni oraz uczestniczyli w rehabilitacji indywidualnej. Na turnusach najwyżej oceniano usługi rehabilitacyjne, program zorganizowanego czasu wolnego, estetykę, pomysłowość i praktyczność w zagospodarowaniu ośrodka, a także dostosowanie urządzeń i sprzętów dla potrzeb niepełnosprawnych. Wyróżniono też wyśmienite wyżywienie. W ocenie działalności ośrodka przeważały noty wyróżniające i bardzo dobre. Najwyżej oceniano rehabilitację indywidualną, zajęcia grupowe usprawniające, tak zwane ćwiczenia w pozycjach izolowanych. Wszyscy badani dokonali oceny pobytu wyszczególniając jego efekty. Wśród pozytywów prawie 95% podkreśliło, iż zdobyło wiedzę o własnej rehabilitacji, i prawie 80% cieszyło się z możliwości uczestniczenia w ciekawych i różnorodnych zajęciach kulturalno-rozrywkowych, niedostępnych w miejscu zamieszkania inwalidów. Dla 70% uczestników pobyt na turnusie był doskonałym wypoczynkiem o charakterze fizycznym i umysłowym (Rycina 2). Ocena walorów ośrodka była inna na początku, a inna w ostatnich dniach pobytu. Wprawdzie pod koniec pobytu wymieniano podobne walory, to jednak liczba osób, które je wymieniły, wyraźnie wzrosła. Pod adresem organizatorów turnusów badani kierowali propozycje zmian i innowacji. Postulowało zwiększenie zaopatrzenia ambulatorium w bezpłatne leki, częstsze organizowanie zabaw tanecznych, wycieczek krajoznawczo-turystycznych oraz przejażdżek motorówką po jeziorze. Na podstawie przytoczonych, wybranych wyników badań można stwierdzić, że programy rehabilitacyjno-wypoczynkowe są właściwie konstruowane i wysoko oceniane przez uczestników turnusów. Świadczą o tym pozytywne opi- 145

146 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 nie wyrażane słownie organizatorom turnusów w Gościmiu lub korespondencyjnie Spółdzielni Inwalidów Rehabilitacja w Zielonej Górze. [%] zdobycie wiedzy na temat rehabilitacji uczestnictwo w zajęciach kulturalno-rozrywkowych wypoczynek fizyczny i umysłowy Rycina 2. Ocena uczestników o odniesionych korzyściach z turnusu w Ośrodku Rehabilitacyjno-Wypoczynkowym w Gościmiu (badanie przeprowadzone pod koniec trwania turnusu) Źródło: badanie własne) Doświadczenia w pracy z niepełnosprawnymi oraz wyniki badań prowadzonych na terenie ośrodka w Gościmiu upoważniają do następujących uogólnień: 1. Gościm to miejsce rehabilitacji wszechstronnej, bardzo często skutecznej, choć tylko dwutygodniowej, czasami jedynej w roku, a co ważne w miarę przystępnej. 2. Udział w turnusie jest okazją do kształtowania nawyków do rehabilitacji, bowiem kinezyterapia stawiana jest w sferze powinności. Większość uczestników (50 60%) deklaruje kontynuację ćwiczeń w warunkach domowych. 3. W czasie pobytu w ośrodku osób o różnych schorzeniach, w towarzystwie także ludzi zdrowych, obserwuje się zjawisko integracji społecznej poprzez wspólne usprawnienie, i udział w zajęciach sportowych, turystycznych i kulturalno-rozrywkowych. 4. Z doświadczeń wynika, że u wielu osób niepełnosprawnych ćwiczenia stosowane w ośrodku i kontynuowane w warunkach domowych skutkowały poprawą zdrowia i sprawności fizycznej. Potwierdzają one w dobitny sposób tezę patrona ośrodka profesora Wiktora Degi o skuteczności leczenia ruchem. 5. Pozbawiony barier architektonicznych ośrodek w Gościmiu pozwala niepełnosprawnym na normalne korzystanie z dóbr kultury. Przedstawione problemy są wyrazem kilkuletnich doświadczeń organizacyjnych i badawczych w pracy z niepełnosprawnymi, w warunkach zgrupowań rehabilitacyjnych w ośrodku w Gościmiu. Potrzeby społeczne wyznaczane zachowaniem uczestników turnusów są drogowskazem do kreowania nowych, specyficznych 146

147 Joanna Kupczyk, Adam Wójtowicz Potrzeby i oczekiwania uczestników turnusów rehabilitacyjno-wypoczynkowych... programów rehabilitacyjno-wypoczynkowych. Ośrodek Rehabilitacyjne Wypoczynkowy im. prof. Wiktora Degi w Gościmiu doskonali swoją ofertę programową, dostosowując ją do potrzeb i możliwości odwiedzających go inwalidów. Korzysta przy tym także z doświadczeń nauki. Piśmiennictwo 1. Dega W., Ortopedia i rehabilitacja. PZWL, Warszawa Dega W, Milanowska K., Rehabilitacja medyczna. PZWL, Warszawa Milanowska K. Kinezyterapia. PZWL, Warszawa Jachnik S., Wieczorek R., Poradnik organizatora turnusów sportowo rehabilitacyjnych inwalidów. Monografie, Podręczniki, Srypty AWF w Poznaniu. Seria Skrypty nr 17. Poznań Wójtowicz A., Wszystkie barwy rehabilitacji. [w:] Serce i Troska. Dwumiesięcznik Polskiego Towarzystwa Walki z Kalectwem. Zielona Góra Szczecin Warszawa, nr 1/97 (32). Gorzów Wlkp , s Wójtowicz A. Sobańska B. Szyszka K., Ocena aktywności fizycznej i wydolności osób niepełnosprawnych w starszym wieku uczestników turnusu rehabilitacyjnego w Gościmiu. Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, Wydawnictwo Promocyjne ALBATROS Szczecin, tom 4, 1999, s Wójtowicz A., Evaluation of Physical Efficiency of Elderly Handicapped People. W: Sport Kinetics 1999 Ljubljana, Book of abstracts. Kinesiology Slovenia 1999, s Wójtowicz A. Nie tylko na turnusie... Serce i Troska. Dwumiesięcznik Polskiego Towarzystwa Walki z Kalectwem Nr 6/2000 Zielona Góra Gorzów Wlkp. Jelenia Góra Rzeszów Szczecin Warszawa Gorzów Wlkp. 2000, s.13. Needs and expectations of participants to rehabilitation stays in Gościm Summary Keywords: rehabilitation, Rehabilitation stay, disabled people Rehabilitation and recreation stays organized by the Cooperative of Disabled People Rehabilitacja combine various elements of the rehabilitation therapy with sport, tourism and leisure. The growing popularity of the resort requires continuous improvement of forms of rehabilitation through the use of modern techniques and to promote a rich tourism and recreation offer. The article presents results of research and organizational experience in working with disabled people during the rehabilitation stays in Gościm center. It contains a brief analysis of research results, comments and opinions of both participants and researchers. 147

148

149 Dariusz Lenart Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych we Wrocławiu Zainteresowania aktywnością ruchową podchorążych Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk lądowych we Wrocławiu Słowa kluczowe: szkolnictwo wyższe, zainteresowania, aktywność ruchowa Aktywność ruchowa ludzi dorosłych Wstęp Czynniki genetyczne i środowiskowe stanowią determinanty zdrowia i motoryczności człowieka. Do najważniejszych czynników wpływających na stan zdrowia człowieka, a tym samym na jego sprawność fizyczną należy styl życia [1, 2]. Podejmowana przez człowieka aktywność ruchowa jest jednym z zasadniczych elementów stylu życia. Według wielu badaczy aktywność fizyczna stanowi najistotniejszy czynnik mający wpływ na stan zdrowia, samopoczucia oraz jakość życia człowieka [3]. Liczni autorzy wskazują na pozytywne oddziaływanie aktywności fizycznej na poziom rozwoju somatycznego i funkcjonalnego osobnika [4, 5]. Podstawowym warunkiem korzystnego wpływu aktywności ruchowej jest jednak systematyczność w jej podejmowaniu [6, 7]. Ponadto wielu badaczy uważa, że niski poziom aktywności fizycznej stanowi jedną z głównych przyczyn zachorowań i umieralności związanej z chorobą wieńcową, cukrzycą typu II oraz wieloma chorobami nowotworowymi [8, 9]. Kształcenie kandydatów na oficerów, szczególnie dowódców pododdziałów, stanowi istotny element działalności szkoleniowej Wojska Polskiego. Podstawową ścieżką pozyskiwania kandydatów na oficerów-dowódców dla polskiej armii jest kształcenie absolwentów szkół średnich realizowane w akademiach wojskowych i wyższych szkołach oficerskich. Jedną z uczelni prowadzącą kształcenie kandydatów na oficerów-dowódców jest Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych we Wrocławiu. 149

150 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 W każdym okresie edukacji tej grupy słuchaczy realizowane jest nauczanie z przedmiotu wychowanie fizyczne. Tematyka zajęć z wychowania fizycznego obejmuje teorię wychowania fizycznego, atletykę terenową, gimnastykę, walkę w bliskim kontakcie, pływanie, zespołowe gry sportowe, narciarstwo, marsze, wspinaczkę, tenis i jazdę konną. Zajęcia z wychowania fizycznego prowadzone z kandydatami na oficerów-dowódców pododdziałów ukierunkowane są na stymulowanie rozwoju ich zdolności motorycznych oraz nauczanie różnorodnych umiejętności fizycznych, niezbędnych żołnierzowi w walce. Ważnym elementem procesu dydaktycznego z przedmiotu wychowanie fizyczne jest identyfikacja zainteresowań aktywnością ruchową podchorążych. Rozpoznanie zainteresowań i oczekiwań w zakresie aktywności ruchowej stanowi jeden z podstawowych warunków właściwej realizacji przedmiotu wychowanie fizyczne oraz modyfikacji istniejących programów kształcenia. Prawidłowa identyfikacja zainteresowań w znacznej mierze może decydować również o zaangażowaniu słuchaczy w proces dydaktyczny. Celem badań było określenie zainteresowań aktywnością ruchową podchorążych Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych we Wrocławiu na zajęciach wychowania fizycznego. Założono, że zainteresowania te zależą od płci i etapu kształcenia w uczelni wojskowej. W celu weryfikacji przyjętej hipotezy postanowiono uzyskać odpowiedzi na następujące pytania badawcze: 1. Czy płeć stanowi czynnik determinujący zainteresowania aktywnością ruchową studentek i studentów uczelni wojskowej? 2. Jakie są zainteresowania określoną aktywnością fizyczną kobiet i mężczyzn pierwszego roku uczelni wojskowej? 3. Jakie są zainteresowania określoną aktywnością fizyczną studentek i studentów ostatniego roku uczelni wojskowej? Materiał badań 150 Tabela 1. Liczebność badanych studentek i studentów Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych we Wrocławiu ze względu na płeć i rok studiów Źródło: opracowanie własne. rok studiów kobiety mężczyźni łącznie I rok V rok Łącznie

151 Dariusz Lenart Zainteresowania aktywnością ruchową podchorążych Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych... Materiałem badawczym były kobiety i mężczyźni kształceni na studiach wojskowych w Wyższej Szkole Oficerskiej Wojsk Lądowych we Wrocławiu. Liczebność studentek i studentów poddanych badaniom przedstawia tabela 1. Wśród badanych podchorążych, zarówno tych rozpoczynających, jak i kończących studia we wrocławskiej uczelni wojskowej, kobiety stanowią mniejszość (ryc. 1 2). 91,54% mężczyźni kobiety 8,46% Rycina 1. Rozkład procentowy podchorążych I roku studiów Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych we Wrocławiu ze względu na płeć Źródło: opracowanie własne. 91,54% mężczyźni kobiety 8,46% Rycina 2. Rozkład procentowy podchorążych V roku studiów Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych we Wrocławiu ze względu na płeć Źródło: opracowanie własne. Metody badań W badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego, posługując się techniką ankiety, opracowanej w Studium Wychowania Fizycznego Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych we Wrocławiu. Badania przeprowadzono na początku roku akademickiego 2011/

152 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Wyniki Zainteresowania aktywnością ruchową studentek uczelni wojskowej przedstawiono w tabeli 2. Z danych tych wynika, że największy odsetek wszystkich badanych kobiet deklarowało zainteresowanie piłką siatkową, gimnastyką i sportami walki. Najmniejszym zainteresowaniem u badanych studentek uczelni wojskowej cieszyło się pływanie i sporty siłowe. Wśród studentek I roku największy odsetek stanowiły kobiety zainteresowane gimnastyką (33,3%), piłką siatkową (22,2%) i aerobikiem (22,2%). Najmniej popularnymi formami aktywności ruchowej podczas zajęć z wychowania fizycznego wśród tej grupy studentek była lekka atletyka i sporty walki. Wśród kobiet studiujących na piątym roku największym zainteresowaniem cieszyła się piłka siatkowa (36,4%), lekkoatletyka i sporty walki. Najmniej popularne wśród studentek tej grupy było pływanie, gimnastyka i sporty siłowe. Zainteresowania aktywnością ruchową studentek Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych we Wrocławiu [%] dyscyplina sportowa studentki I roku studentki V roku wszystkie studentki gimnastyka 33,3 9,1 20,0 piłka siatkowa 22,2 36,4 30,0 lekkoatletyka 11,1 18,2 15,0 pływanie 9,1 5,0 sporty siłowe 9,1 5,0 sporty walki 11,1 18,2 15,0 aerobik 22,2 10,0 Źródło: opracowanie własne. Tabela 2. Zainteresowania aktywnością ruchową studentów uczelni wojskowej zaprezentowano w tabeli 3. Największym zainteresowaniem wśród wszystkich badanych mężczyzn cieszyły się sporty walki (25,2%) i piłka nożna (tab.3). Najmniej popularne wśród badanych podchorążych były szachy, wspinaczka, narciarstwo i biegi na orientację. Podobnie jak w przypadku całej badanej grupy mężczyzn tak i w przypadku studentów pierwszego roku największy odsetek stanowili mężczyźni deklarujący zainteresowanie sportami walki (30,5%) i piłką nożną (20%). Najmniejszym zainteresowaniem podchorążych tego rocznika cieszyły się szachy, narciarstwo i biegi na orientację. U studentów piątego roku największą popularnością cieszyły się sporty siłowe (22,7%), sporty walki (21,0%) i piłka nożna. Aktywnością ruchową cieszącą się najmniejszym zainteresowaniem mężczyzn tej grupy była piłka ręczna, tenis stołowy i wspinaczka. 152

153 Dariusz Lenart Zainteresowania aktywnością ruchową podchorążych Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych... Zainteresowania aktywnością ruchową studentów Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych we Wrocławiu [%] dyscyplina sportowa studenci I roku studenci V roku wszyscy studenci gimnastyka 3,2 5,0 4,2 piłka siatkowa 4,2 9,2 7,0 piłka ręczna 2,1 0,8 1,4 piłka koszykowa 5,3 3,4 4,2 piłka nożna 20,0 18,5 19,2 lekkoatletyka 14,7 7,6 10,7 tenis stołowy 2,1 0,8 1,4 pływanie 6,3 10,1 8,4 sporty siłowe 8,4 22,7 16,4 sporty walki 30,5 21,0 25,2 szachy 1,1 0,5 wspinaczka 0,8 0,5 narciarstwo 1,1 0,5 biegi na orientację 1,1 0,5 Źródło: opracowanie własne. Tabela 3. Podsumowanie Kultura fizyczna jest tą częścią ogólnoedukacyjnego programu szkoły wyższej, która istotnie wpływa na przygotowanie młodzieży akademickiej do życia rodzinnego i społecznego, w tym na efektywność w pracy zawodowej [10]. Wśród licznych form uczestnictwa w kulturze fizycznej młodzieży kształconej w szkołach wyższych szczególne znaczenie odgrywa wychowanie fizyczne. Nadrzędnym celem zajęć z tego przedmiotu nauczania jest wspomaganie zdrowia, rozwoju fizycznego oraz przygotowanie do podtrzymywania tych wartości w okresie późniejszym [11]. W uczelniach wojskowych zajęcia programowe z wychowania fizycznego ukierunkowane są przede wszystkim na kształtowanie takiego poziomu sprawności fizycznej, który zapewni realizację zadań i obowiązków w służbie zawodowej. Kształtowanie zdolności motorycznych, nauczanie i doskonalenie praktycznych umiejętności fizycznych oraz modelowanie składu ciała należy do podstawowych zadań stojących przed tym przedmiotem kształcenia w uczelniach wojskowych [12]. Ważne wydaje się poznanie opinii młodzieży akademickiej o wychowaniu fizycznym, ich oceny programu realizowanego w uczelni oraz poznaniu ich propozycji w celu modyfikacji programu i wzbogacenia oferty zajęć programowych. 153

154 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Według badaczy płeć jest czynnikiem, który determinuje zainteresowania aktywnością ruchową studentek i studentów [13]. Kobiety i mężczyźni kształceni w Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych również różnią się pod względem zainteresowań aktywnością fizyczną podejmowaną w czasie zajęć z wychowania fizycznego. Do najbardziej popularnych dyscyplin sportowych wśród kobiet należała piłka siatkowa, gimnastyka i sporty walki. Mężczyźni wrocławskiej uczelni wojskowej preferowali sporty walki i piłkę nożną. Liczne badania potwierdzają popularność gier zespołowych, zwłaszcza piłki nożnej, siatkówki i koszykówki, gimnastyki oraz pływania [14, 15]. Wysokie miejsce sportów walki wśród najpopularniejszych dyscyplin sportowych, uprawianych, zarówno przez studentki i studentów uczelni wojskowej wydaje się być wynikiem zrozumienia przez nich faktu, iż sporty walki są naturalną bazą i uzupełnieniem dla obowiązującego w Wojsku Polskim systemu walki w bliskim kontakcie. Podobnie jak umiejętności strzeleckie czy taktyczne, różnorodne techniki walki wręcz należą do najważniejszych umiejętności żołnierskich. Największe zainteresowanie studentek I roku gimnastyką, piłką siatkową i aerobikiem, a w przypadku studentów tego rocznika sportami walki i piłką nożną, wydaje się być wypadkową preferowanych dyscyplin sportowych na lekcjach wychowania fizycznego w szkołach średnich. Wśród badanych V roku studiów wojskowych największą popularnością cieszyły się, w przypadku kobiet piłka siatkowa, sporty walki i lekkoatletyka, a w przypadku mężczyzn sporty siłowe, sporty walki i lekka atletyka. Takie zainteresowania studentek i studentów V roku są wynikiem realizacji programu kształcenia z wychowania fizycznego w uczelni wojskowej. Obowiązujące rygory dydaktyczne na studiach wojskowych w sposób oczywisty inspirują słuchaczy do podejmowania tych form aktywności ruchowej, które zapewniają uzyskanie pozytywnych ocen z przedmiotu wychowanie fizyczne. Wysokie miejsca sportów walki, lekkoatletyki i sportów siłowych wśród zainteresowań aktywnością ruchową podchorążych ostatniego roku studiów są potwierdzeniem tego stanu. Wnioski 1. Płeć okazała się czynnikiem determinującym zainteresowania aktywnością ruchową studentek i studentów Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych podejmowaną w czasie zajęć z wychowania fizycznego. 2. Do najbardziej popularnych dyscyplin sportowych wśród studentek I roku należała gimnastyka, piłka siatkowa, aerobik, a wśród studentów tego rocznika sporty walki i piłka nożna. 3. Największym zainteresowaniem studentek V roku cieszyły się piłka siatkowa, sporty walki i lekkoatletyka, a u studentów ostatniego roku sporty siłowe, sporty walki i lekkoatletyka. 154

155 Dariusz Lenart Zainteresowania aktywnością ruchową podchorążych Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych... Piśmiennictwo 1. Wronka I., Pawlińska Chmara R., Suliga E., Styl życia i aktywność rekreacyjna studentów z rejonu Polski południowej. [W:] Szczepanowska E., Sokołowski M. (red.), Aktywność fizyczna i odżywianie się jako uwarunkowania promocji zdrowia, Poznań, Wydawnictwo Wielkopolskiej Wyższej Szkoły Turystyki i Zarządzania, 2008, Laudańska Krzemińska I., Kaiser A., Lifestyle of regular army applicants-a difficult beginning or a good start? [In:] Sokołowski M. (ed.), Contemporary tasks, problems and perspectives of physical education in the army. Warszawa, Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej, 2009, Ciekot M., Borowiec J., Kantanista A., Bręczewski G., Leisure-time physical activity and style sof coping with stress in applicants for regular land forces in Poznań-a pilot analysis. [In:] Marek Sokołowski (ed.), Contemporary tasks, problems and perspectives of physical education in the army. Warszawa, Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej, 2009, Czajka K., Sławińska T., Struktura somatyczna oraz aktywność fizyczna w czasie wolnym młodzieży miejskiej i wiejskiej. Annales Universitatis Mariae Curie Skłodowska. Sect. D Med. 2006, nr 60, Ignasiak Z., Sławińska T., Jegier A., Krynicka Pieleszek I., Kochan K., Charakterystyka aktywności ruchowej dorosłych mieszkańców Wrocławia: wyniki badań populacyjnych. Fizjoterapia. 2007, nr 15, Charzewski J., Aktywność fizyczna dzieci z dwóch skrajnych warstw społecznych. Wychowanie Fizyczne i Sport. 2003, nr 47, Czajka K., Sławińska T., Konefał M., Puciato D., Wykorzystanie czasu wolnego przez młodzież z różnych typów szkół. Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku. Umiastowska D. (red.), Szczecin, Wydawnictwo Promocyjne Albatros, 2006, Jethon Z., Wierzbicka Damska I., Możliwości przeciwdziałania powstawaniu nadwagi i otyłości za pomocą ćwiczeń fizycznych. [W:] Murawska Ciałowicz E., Zatoń M. (red.), Znaczenie aktywności ruchowej dla zdrowia. Wrocław, Wydawnictwo AWF Wrocław, 2005, Rożek K., Ostrowska B., Piechura J. R., Ignasiak Z., Sławińska T., Dąbrowska G., Systematic physical activity as a positive health indicator in scoliotic children. Polish Journal of Environmental Studies. 2006, nr 15, Dziubiński Z., Studencka kultura fizyczna na przełomie wieków. Próba diagnozy i propozycja zmian. [W:] Dziubiński Z., Górski B. (red.), Kultura fizyczna studentów w okresie transformacji szkolnictwa wyższego w Polsce. Warszawa, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, 2000, Pepłowski A., Kultura fizyczna w promocji zdrowia środowiska akademickiego Lublina. [W:] Kawczyńska Butrym B. (red.), Uczelnia promująca zdrowie. Lublin, UMCS, 1995, Regulamin Kultury Fizycznej Sił Zbrojnych RP. Warszawa, Ministerstwo Obrony Narodowej/Sztab Generalny Wojska Polskiego Patok J., Wychowanie fizyczne w opinii studentów Uniwersytetu Gdańskiego. [W:] Zadarko E., Barabasz Z. (red.), Akademicka kultura fizyczna na przełomie stuleci: Uwarunkowania historyczno-socjologiczne. Krosno, Wydawnictwo PWSZ, 2009, tom 2,

156 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/ Lisicki T., Studenci I roku akademii medycznych wobec wymogów zdrowego stylu życia. Gdańsk, Wydawnictwo AWF i S Kawecki L., Rutkowska E., Akademickie wychowanie fizyczne w promocji zdrowia. [W:] Frołowicz T., Lisicki T. (red.), Zdrowie-Kultura Zdrowotna-Edukacja. Perspektywa społeczna i humanistyczna. Gdańsk, Wydawnictwo AWF i S, 2008, tom 2, Interests of the motor activity among students of land forces military academy Summary Keywords: higher education, interests, motor activity The motor activity, which is taken systematically, is one of the essential elements of a healthy lifestyle. The specific interest in motor activity and the possibility of their implementation determine the attitude toward physical education largely. An identification of sports interests among students is an important issue in the process of diagnosis, prognosis and the programming of the training at the military academy. The main aim of this study was to determine interests of motor activity among students of the Tadeusz Kościuszko Land Forces Military Academy in Wrocław during physical education classes. The analysis comprised cadets of the first and fifth year of study. The results indicate different interests in motor activity for women and men who are studying at the military academy. Volleyball, gymnastics and combat sports were the most popular sports disciplines among all women, while men preferred combat sports and football. The stage of education turned out a factor which differentiated interests of motor activity among students of the military academy in Wrocław as well. 156

157 Tomasz Lisicki Wyższa Szkoła Bankowa w Gdańsku Czas wolny studentów a oferta akademickich zajęć wychowania fizycznego Wstęp Słowa kluczowe: czas wolny, aktywność fizyczna, studenci pierwszego roku Aktywność ruchowa ludzi dorosłych Zdaniem wielu badaczy nasza dbałość o zdrowie jest zdecydowanie niewystarczająca dla utrzymania oraz doskonalenia podstawowych parametrów zdrowia. Między innymi z tego powodu coraz większe zainteresowanie specjalistów z wielu dziedzin budzi obszar czasu wolnego 1 współczesnego człowieka, a przede wszystkim jakość tego czasu, czyli preferowane zachowania i ich treści. Autorzy, zajmujący się problematyką czasu wolnego, zwracają uwagę na trudności młodzieży akademickiej z jego organizacją. Przede wszystkim w konsekwencji tych kłopotów oraz rygorów studiów młodzież podejmująca studia najczęściej ogranicza swoją aktywność fizyczną bądź rezygnują z niej. Małe zainteresowanie aktywnością fizyczną cechuje też studentów kolejnych lat studiów. Chociaż rola aktywności fizycznej w życiu człowieka została obszernie i szczegółowo opisana w wielu pracach naukowych, to nadal pojawiają się opracowania, podkreślające walory zdrowotne tej aktywności oraz rolę, jaką odgrywa ona w profilaktyce upowszechniania chorób cywilizacyjnych. Szereg rozwiązań technicznych ułatwia nam funkcjonowanie, wykonywanie pracy zawodowej i domowych obowiązków, pozostawiając więcej wolnego czasu. 1 W tej pracy za czas wolny przyjęto uznawać czas, którym młodzież akademicka może dowolnie dysponować po wypełnieniu obowiązków w uczelni i w domu. 157

158 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Studenci w badaniach na ogół wyrażają przekonanie o braku czasu, a w konsekwencji takiej deklaracji dążą do zmniejszania lub rezygnacji z podejmowania aktywności fizycznej w czasie wolnym na rzecz wypełnienia innych, ważniejszych dla nich, zadań, na przykład: wydłużania czasu nauki, podejmowania pracy zarobkowej. Zatem prowadzenie przez szkoły wyższe obligatoryjnych i fakultatywnych zajęć wychowania fizycznego służy, między innymi, wydłużeniu czasu aktywności fizycznej młodzieży akademickiej. Dlatego celem podjętych badań, poświęconych zdrowotnym zachowaniom studentów, było poznanie ich opinii również o możliwościach uczestnictwa w oferowanych im akademickich zajęciach wychowania fizycznego. Metoda i materiał W badaniach, przeprowadzonych w lutym i marcu 2008 roku, została zastosowana metoda sondażu diagnostycznego przy wykorzystaniu, opracowanego w tym celu, kwestionariusza anonimowej ankiety. Materiał z badań stanowią informacje zawarte w kwestionariuszach, wypełnionych ogółem przez 545 osób: w tym 296 kobiety (54%) i 249 mężczyzn (46%), studentów I roku studiów stacjonarnych czterech uczelni: Uniwersytetu Gdańskiego (204 studentów), Uniwersytetu Medycznego w Gdańsku (207 studentów) oraz dwóch szkół niepublicznych Ateneum Szkoły Wyższej w Gdańsku (60 studentów) oraz Gdańskiej Wyższej Szkoły Humanistycznej 2 (74 studentów). Studenci uczelni publicznych stanowili 71%, a niepublicznych 29% ogółu osób uczestniczących w badaniach 3. Prezentowany materiał jest odnoszony przede wszystkim do deklaracji ogółu studentów, którzy wypełnili kwestionariusz ankiety. Ponadto skoncentrowano się na analizie ich deklaracji, uwzględniając płeć respondentów oraz szkołę wyższą, w której podjęli studia 4. Wyniki badań Wszyscy studenci objęci badaniami stwierdzili, że na ogół dysponują codziennie czasem wolnym. Młodzież podejmująca studia ten czas najchętniej przeznacza 2 Badania w GWSH przeprowadziła dr Ewa Kosińska. 3 Założono zebranie opinii przynajmniej 200 osób w każdej szkole wyższej, której władze wyrażą zgodę na udział jej studentów w badaniach. Realizacja tego zamierzenia okazała się niemożliwa w uczelniach niepublicznych ze względu na znacznie mniejszą liczbę osób podejmujących studia stacjonarne oraz rozwiązania organizacyjne przyjęte w tych uczelniach. 4 Ponieważ informacja o przeprowadzeniu badań własnych autora w 2008 r. wyłącznie wśród studentów pierwszego roku została podana w tym podrozdziale, zatem zrezygnowano z jej wielokrotnego powielania w nagłówkach tabel oraz w podpisach pod rycinami. Wszystkie tabele i rysunki prezentujące wyniki badań zostały przygotowane przez autora. 158

159 Tomasz Lisicki Czas wolny studentów a oferta akademickich zajęć wychowania fizycznego na spotkania ze znajomymi oraz słuchanie muzyki. Te dwie formy dość wyraźnie dominowały liczbą wskazań nad pozostałymi wymienianymi przez respondentów zarówno kobiety, jak i mężczyzn. Z kolei trzecią wśród nich: spacery, zapewne można traktować przede wszystkim jako kontynuację spotkań towarzyskich. Aktywność fizyczna znalazła się na szóstym miejscu. Relatywnie wysoką pozycję zawdzięcza głównie mężczyznom, których prawie dwukrotnie więcej niż kobiet przyznało się do jej preferowania w czasie wolnym. W zestawieniu 5, przedstawionym w tabeli 1., to jedyna forma, w której wskazania mężczyzn wyraźnie przeważają nad deklaracjami kobiet. Preferowane formy spędzania czasu wolnego [%] formy spędzania czasu wolnego m k spotkania towarzyskie 64,0 71,0 słuchanie muzyki 59,0 58,0 spacery 26,0 47,0 oglądanie telewizji 29,0 34,0 czytelnictwo 28,0 32,0 aktywność fizyczna 33,0 19,0 Źródło: opracowanie własne. Tabela 1. Chociaż uwzględnienie uczelni, w której młodzież podjęła studia nieco różnicuje deklaracje respondentów, to jednak w przypadku aktywności fizycznej mężczyźni studiujący w uczelniach publicznych i niepublicznych (odpowiednio: 32% i 39%) zdecydowanie częściej wymieniali tę formę niż ich koleżanki (odpowiednio: 14% i 22%). Powyższe rezultaty mogą sugerować, że większości badanej młodzieży akademickiej ani rodzina, ani szkoła nie zdołała zaszczepić nawyku aktywnego spędzania czasu wolnego. Takie przypuszczenie autora zostaje częściowo potwierdzone kolejnymi rezultatami badań, według których, prawie dwie trzecie mężczyzn (63%) i co trzecia kobieta (39%) brała udział w pozalekcyjnych lub pozaszkolnych zajęciach aktywności fizycznej w ostatnim roku nauki w szkole średniej. Można zatem przyjąć, również w oparciu o wyniki innych badań, że wymagania i rygory studiów skłaniają respondentów do zweryfikowania swoich zainteresowań związanych ze spędzaniem czasu wolnego i bardzo często skłaniają młodzież akademicką do rezygnacji z podejmowania aktywności fizycznej. 5 Kolejność najpopularniejszych form spędzania czasu wolnego przedstawiono według deklaracji ogółu respondentów. Wyniki nie sumują się do 100%, bowiem każdy respondent mógł wskazać trzy preferowane formy spędzania czasu wolnego. 159

160 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Studenci uczelni niepublicznych, opisując swoją aktywność sportową przed rozpoczęciem studiów, prezentują się korzystniej niż ich koledzy z uczelni publicznych. Ta różnica w zasadzie zaciera się po rozpoczęciu studiów, bowiem wśród mężczyzn, podobnie jak i wśród kobiet, kontynuowanie treningów sportowych deklaruje znacznie mniejszy odsetek ankietowanych w każdej uczelni objętej badaniami. Jednak spadek odsetka mężczyzn uczestniczących w treningu sportowym jest kilkukrotnie mniejszy niż odsetka kobiet. Zestawienie wyników ujęte w tabeli 2. najlepiej obrazuje gwałtownie malejący odsetek respondentów, którzy kontynuują treningi sportowe w sekcjach AZS lub klubach sportowych po podjęciu studiów. Udział studentów w treningach sportowych podczas nauki w szkole średniej oraz w trakcie I roku studiów [%] udział studentów w treningach sportowych m k uczelnie publiczne w szkole średniej 33,0 16,0 po podjęciu studiów 11,0 2,0 uczelnie niepubliczne w szkole średniej 59,0 28,0 po podjęciu studiów 20,0 3,0 Źródło: opracowanie własne. Tabela 2. Jednak, jak można sądzić na podstawie opinii wyrażonych przez studentów wypełniających kwestionariusz, owo ograniczenie aktywności fizycznej nie stanowi dla nich istotnego problemu, bowiem ponad połowa ankietowanych (kobiet i mężczyzn) opowiada się za dobrowolnym udziałem w akademickich zajęciach wychowania fizycznego przez cały okres studiów tab. 3. Prawdopodobnie preferowanie przez ankietowanych tego rozwiązania wiąże się ze swoiście rozumianym jego atutem, to znaczy rzadkim uczestnictwem w tych zajęciach bez ponoszenia konsekwencji. Z kolei wśród zwolenników obligatoryjnych zajęć wychowania fizycznego podczas wszystkich lat studiów był, w przybliżeniu, co trzeci mężczyzna i tylko co szósta kobieta. 160 Oczekiwania dotyczące zajęć wychowania fizycznego w szkole wyższej [%] zajęcia wychowania fizycznego m k dobrowolne przez cały okres studiów 51,0 65,0 obowiązkowe na i i ii roku 20,0 19,0 obowiązkowe przez cały okres studiów 29,0 16,0 Źródło: opracowanie własne. Tabela 3.

161 Tomasz Lisicki Czas wolny studentów a oferta akademickich zajęć wychowania fizycznego Prawie połowa ankietowanych wyraziła zainteresowanie udziałem w akademickich zajęcia fakultatywnych o charakterze rekreacyjnym. Z kolei oferta uczestnictwa w akademickich zajęcia fakultatywnych o charakterze sportowym spotkała się tylko wśród respondentek z nieco mniejszym zainteresowaniem niż możliwość udziału w takich zajęciach o charakterze rekreacyjnym. Należy również podkreślić, że część wypełniających ankietę zamierzało podjąć treningi sportowe dopiero podczas studiów. W uczelniach publicznych mężczyźni częściej niż kobiety wyrażali zamiar udziału w akademickich fakultatywnych zajęciach sportowych. Z kolei wśród kobiety większym zainteresowaniem cieszyła się możliwość uczestniczenia w zajęciach rekreacyjnych. Natomiast w uczelniach niepublicznych mężczyźni częściej niż kobiety wyrażali zainteresowanie udziałem zarówno w fakultatywnych zajęciach sportowych, jak i rekreacyjnych. Zestawienie wyników ujęto w tabeli 4. Deklaracja zamiaru uczestniczenia w dodatkowych zajęciach aktywności fizycznej [%] charakter zajęć m k ogółem sportowe (trening sportowy) 48,0 38,0 42,0 rekreacyjne 48,0 47,0 48,0 uczelnie publiczne sportowe (trening sportowy) 46,0 37,0 41,0 rekreacyjne 48,0 52,0 50,0 uczelnie niepubliczne sportowe (trening sportowy) 59,0 38,0 45,0 rekreacyjne 48,0 41,0 43,0 Źródło: opracowanie własne. Tabela 4. Niezależnie od wyboru charakteru akademickich zajęć wychowania fizycznego, zdecydowana większość respondentów, zarówno w uczelniach publicznych, jak i niepubliczna opowiedziała się za ich realizacją w oparciu o program uwzględniający oczekiwania studentów. Dyskusja Problematyka czasu wolnego młodzieży I roku nie stanowiła zbyt często tematu badań. Brakuje badań ciągłych i powtarzanych, które umożliwiałyby bardziej jednoznaczne określenie preferencji studentów, dotyczących spędzania czasu wolnego oraz obserwowanie ewentualnych zmian. Czasami autorzy przedstawiali 161

162 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 wyniki, nie uwzględniając płci respondentów. Brakuje rezultatów badań realizowanych wśród studentów uczelni niepublicznych. Dlatego próbę porównania zebranych wyników z rezultatami uzyskanymi w innych badaniach należy traktować z ostrożnością. Rezultaty badań wielu autorów, dotyczące czasu wolnego studentów I roku różnych typów publicznych szkół wyższych, dowodzą, że aktywność fizyczna nie stanowiła istotnego elementu ich czasu wolnego [za: 1]. Potwierdzają tym samym wyniki uzyskane przez autora tej pracy. W badaniach autora gotowość udziału w zajęciach fakultatywnych aktywności fizycznej o charakterze rekreacyjnym deklarowała ponad połowa kobiet (52%) i prawie połowa mężczyzn (48%) w uczelniach publicznych. Nieco inne wyniki uzyskano podczas badania studentów I roku Collegium Medicum w Bydgoszczy, bowiem wówczas tylko co trzecia kobieta (37%) i prawie połowa mężczyzn (48%) wyraziła zamiar uczestniczenia w zajęciach fakultatywnych aktywności fizycznej o charakterze rekreacyjnym [2]. Z kolei podobne wyniki, jak prezentowane w pracy autora, uzyskano podczas badań studentów I roku dwóch gdańskich uczelni: Akademii Medycznej i Uniwersytetu przeprowadzonych w 1999 roku, stosując te same pytania [1]. Również wówczas, w obydwu uczelniach, więcej kobiet niż mężczyzn opowiedziało się za udziałem w tych zajęciach (odpowiednio: 64% i 69%). Podobna zależność charakteryzowała również deklaracje młodzieży rozpoczynającej studia w pięciu uczelniach medycznych w 2002 roku [3]. Badania innych autorów wskazują jednak na sporadyczne podejmowanie aktywności fizycznej w czasie wolnym przez młodzież rozpoczynającą studia w akademiach medycznych [np.: 4, 5]. Mniejsze zainteresowanie respondentek, studiujących w uczelniach publicznych i niepublicznych, wzbudziła możliwość udziału w zajęciach fakultatywnych o charakterze sportowym. Zbliżone rezultaty, zarówno dotyczące frekwencji, jak i przewagi deklaracji mężczyzn, uzyskano w innych badaniach autora [1, 2, 3]. W oparciu o opinie wyrażone przez innych badaczy należy jednak podkreślić, że większość studentów I roku, zamierzających uprawiać sport, wycofuje się ze swoich deklaracji jeszcze w trakcie zajęć podczas pierwszego roku studiów [4]. Zebrane wyniki i opinie innych autorów wskazują na relatywnie małe zainteresowanie młodzieży podejmowaniem zorganizowanej aktywności fizycznej w czasie wolnym. O negatywnej tendencji w tym zakresie informują także wyniki Głównego Urzędu Statystycznego z różnych lat o liczbie studentów ćwiczących w jednostkach organizacyjnych Akademickiego Związku Sportowego [za: 1]. Aktywność fizyczna przegrywa z bogatym wachlarzem biernych form spędzania czasu wolnego. Ponadto podjęcie studiów wiąże się ze spadkiem częstotliwości podejmowania tej aktywności w czasie wolnym. W oparciu o wypowiedzi studentów można sądzić, że w największym stopniu rygory studiów oraz trudności z orga- 162

163 Tomasz Lisicki Czas wolny studentów a oferta akademickich zajęć wychowania fizycznego nizacją czasu przez studentów przyczyniają się do ograniczenia liczby studentów podejmujących aktywność fizyczną w czasie wolnym. Wyniki innych badań autora potwierdzają zachowania ankietowanych studentów gdańskich uczelni [1, 3]. Prawdopodobnie unikanie udziału w zajęciach wychowania fizycznego w uczelniach stanowi następstwo błędów popełnianych podczas lekcji wychowania fizycznego na niższych stopniach edukacji. O małej skuteczności oddziaływania szkoły średniej na zainteresowanie młodzieży aktywnością fizyczną i kulturą fizyczną w ogóle świadczą wyniki badań innych autorów, zrealizowane w różnych typach szkół wyższych [6, 7, 8]. Według ich autorów wychowanie fizyczne w szkołach niższych szczebli wywiera niewielki wpływ na zainteresowanie studentów kulturą fizyczną. Ów obraz uzupełnia odpowiedź sekretarza stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej na interpelację w sprawie problemu zwolnień lekarskich uczniów z lekcji wychowania fizycznego [9], w którym przyznaje, że niemal co drugi uczeń korzystał ze zwolnienia z lekcji wychowania fizycznego, a dramatyczna frekwencja na zajęciach szkolnej kultury fizycznej ( ) dominuje przede wszystkim w szkołach ponadgimnazjalnych [9, s. 37]. Można sądzić, że w pewnym stopniu jest to reakcja uczniów m.in. na nieatrakcyjny, w ich odczuciu, przebieg szkolnych zajęć wychowania fizycznego. Można zatem przyjąć, że niewielka efektywność zajęć wychowania fizycznego w szkołach niższych stopni jest jedną ze znaczących przyczyn rezygnacji z uprawiania sportu. Niewielkie zainteresowanie aktywnością fizyczną staje się charakterystyczne już dla uczniów szkół niższych stopni, bowiem dominujące formy spędzania czasu wolnego mają charakter bierny [10, 11]. Dlatego prawie połowa uczniów poświęca na aktywność fizyczną, poza obowiązkowymi lekcjami wychowania fizycznego, mniej niż godzinę tygodniowo [12]. Studenci niechętnie biorą udział w tych zajęciach także ze względu na warunki sanitarne, które panują przy salach sportowych [1]. Do ćwiczeń w uczelni nie zachęca skromna oferta dyscyplin sportowych, a studenci postrzegają akademickie obligatoryjne zajęcia wychowania fizycznego jak kolejne lekcje wychowania fizycznego w szkole [13]. Komentując preferowany przez ankietowanych studentów dobrowolny udział w zajęciach wychowania fizycznego, podkreślono główny atut tego rozwiązania, to znaczy możliwość rzadkiego uczestnictwa w nich bez ponoszenia konsekwencji. Taki pogląd jest oparty m.in. na wypowiedziach młodzieży rozpoczynającej studia w uczelniach medycznych. Część z nich właśnie w taki sposób uzasadniała swój wybór, odpowiadając na podobnie sformułowane pytanie [3]. Podjęcie studiów wiąże się również z rezygnacją większości ankietowanych z kontynuowania treningów sportowych w sekcji AZS lub w klubie sportowym. Badania zrealizowane w różnych środowiskach studenckich [1, 14, 15] potwierdzają znaną opinię o malejącej częstotliwości uczestnictwa w zajęciach sportowych, 163

164 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 sygnalizowaną także przez ZG AZS [1]. To zjawisko od lat charakteryzuje deklaracje respondentów podejmujących studia w różnych typach szkół wyższych [1, 2]. Wnioski 1. W oparciu o rezultaty dostępnych badań można przyjąć, że studenci dysponują czasem wolnym w znacznym wymiarze. Jednak uzasadnione zastrzeżenia mogą budzić umiejętności jego wykorzystania. Preferowanymi formami spędzania czasu wolnego ankietowanych studentów są spotkania towarzyskie oraz słuchanie muzyki. 2. Aktywność fizyczna nie należy do preferowanych form w czasie wolnym przez respondentów. Ankietowani mężczyźni znacznie liczniej niż kobiety starali się aktywnie spędzać czas wolny. Jednak podjęcie studiów wiąże się ze znacznym spadkiem aktywności fizycznej studentów w czasie wolnym. 3. Nie zaobserwowano znaczących różnic w preferowaniu form spędzania czasu wolnego przez badanych studentów uczelni publicznych i niepublicznych. 4. Możliwość udziału w fakultatywnych zajęciach sportowych, oferowanych przez uczelnię, spotkała się z nieco większym zainteresowaniem mężczyzn niż kobiet zarówno w uczelniach publicznych, jak i niepublicznych. W publicznych szkołach wyższych studentki częściej niż ich koledzy wyrażały zainteresowanie udziałem w nieobligatoryjnych zajęciach rekreacyjnych. Piśmiennictwo 1. Lisicki T., Aktywność ruchowa studentów. Potrzeby społeczne stan warunki realizacji. Gdańsk, Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu Lisicki T., Drygas A., Ogólna sprawność fizyczna młodzieży podejmującej studia w Collegium Medium w Bydgoszczy. Medical and Biological Science. 2005, tom 19, 2, s Lisicki T., Studenci I roku akademii medycznych wobec wymogów zdrowego stylu życia. Gdańsk, Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu Pepłowski A., Kultura fizyczna w promocji zdrowia środowiska akademickiego Lublina. [W:] Kawczyńska-Butrym Z. (red.), Uczelnia promująca zdrowie. Założenia programu. Lublin, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, 1995, s Rutkowska E., Miejsce kultury fizycznej w przygotowaniu i pracy zawodowej kadr medycznych w Polsce. Lublin, Akademia Medyczna Bukowiec M., Postulowane, założone i rzeczywiste funkcje wychowania fizycznego w przygotowaniu do uczestnictwa w kulturze fizycznej. Kraków, Akademia Wychowania Fizycznego, 1990, Wydawnictwo Monograficzne nr Maciaszek J., Postawy i zainteresowania w zakresie kultury fizycznej studentów pierwszego roku Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu. [W:] Wachowski E. (red.), Wychowanie fizyczne i sport w badaniach naukowych. I Konferencja środowiskowa. Poznań, Akademia Wychowania Fizycznego, 1995, Monografie nr 318, s

165 Tomasz Lisicki Czas wolny studentów a oferta akademickich zajęć wychowania fizycznego 7. Strugarek J., Czynniki motywujące i hamujące kształtowanie się i rozwój zainteresowań sportowo-rekreacyjnych młodzieży kończącej liceum ogólnokształcące. [W:] Drozdowski S., Wojtkowiak T. (red.), Wychowanie fizyczne i sport w badaniach naukowych. Poznań, Akademia Wychowania Fizycznego, 2002, s Gutkowska-Wyrzykowska E., Zwolnienia lekarskie jeden z dylematów szkolnej kultury fizycznej. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne. 2009, nr 10, Król-Zielińska M., Tarnas J., Bronikowska M., Bronikowski M., Sprawność fizyczna oraz najczęściej podejmowane formy aktywności deklarowane przez młodzież gimnazjum. [W:] Muszkieta R., Bronikowski M. (red.), Wychowanie fizyczne w nowym systemie edukacji. Poznań, Akademia Wychowania Fizycznego, 2000, s Wołosz A., Parnicka U., Szkoła źródłem motywacji czy barierą do udziału w aktywności ruchowej młodzieży. Rocznik Naukowy. Biała Podlaska, Zamiejscowy Wydział Wychowania Fizycznego, 2003, tom X, s Woynarowska B., Mazur J., Zachowania zdrowotne i zdrowie młodzieży szkolnej w Polsce i innych krajach. Tendencje zmian w latach Warszawa, Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego Umiastowska D., Zmiana modelu akademickiego wychowania fizycznego w świetle badań uczestnictwa szczecińskich studentów w kulturze fizycznej. Rozprawy i Studia. Szczecin, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. 2007, tom DCCXLVIII, nr Kijo P., Aktywność ruchowa studentów wychowania fizycznego i zdrowotnego Uniwersytetu Łódzkiego. [W:] Umiastowska D. (red.), Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku. Szczecin, Wydawnictwo Promocyjne Albatros, 2004, tom 8, s Mardak J., Sołtysik M., Aktywność rekreacyjno turystyczna a czas wolny studentów Wrocławia. Człowiek i Ruch. Wrocław, Akademia Wychowania Fizycznego, Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej. 2002, 2(6), s Students leisure time and the offer of academic classes of physical education Summary Key words: students, physical activity, students of the first year The aim of the study was an attempt to find out pro-health behaviours of students of the first year of selected colleges and universities in Gdańsk, among others through their interest in the offer of academic optional classes of physical activity. A method of a diagnostic survey was applied in the studies carried out in February and March In total 545 persons filled in the questionnaires, including 296 women (54%) and 249 men (46%). These were first-year full-time students from four Gdansk universities: the University of Gdańsk, Gdańsk Medical University, Ateneum Higher School and 165

166 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 the Gdańsk Higher School of Humanities. Students from state universities constituted 71% of the polled subjects while those from non-state schools 29%. Although a small percentage of female (19%) and male (33%) students of the first year admit doing physical activity in their leisure time, every second respondent declares interest in participation in academic optional classes of a recreational character. A possibility of participating in academic optional classes of a sports character was slightly less favoured by women than by men (38% and 48%, respectively). 166

167 Oliwia Olech-Himkowska Studio Tańca FOTA STEP Koszalin Motywy podejmowania udziału w zajęciach tanecznych oraz oczekiwania w opinii uczestników i rodziców (doniesienie z badań) Słowa kluczowe: taniec, rekreacja, motywy, oczekiwania. Aktywność ruchowa ludzi dorosłych Wstęp W dzisiejszych czasach ludzie coraz częściej swój wolny czas poświęcają nie tylko na prowadzenie domu, dbałość o rodzinę, ale również zwracają uwagę na swoje własne potrzeby związane z dbaniem o zdrowie, urodę i kondycję fizyczną [1]. Zdają sobie sprawę z tego jak ważne jest zdrowie fizyczne, dzięki czemu sami podejmują decyzję o podjęciu swojej aktywności ruchowej, a jako rodzice coraz częściej zachęcają swoje dzieci do aktywnego spędzania wolnego czasu pokazując im różne, ciekawe formy aktywności ruchowych. W ten sposób ucząc młodych ludzi dobrych przyzwyczajeń w trosce o dbałość o swoje przyszłe zdrowie. Jedną z atrakcyjnych form spędzania wolnego czasu, zarówno dla dzieci, młodzieży jak i dorosłych jest taniec, który towarzyszył każdemu pokoleniu od zawsze [2]. Minęły czasy, w których był przywilejem ludzi młodych, teraz mogą tańczyć wszyscy, bez względu na wiek [3]. Już prawie w każdym większym mieście są organizowane rekreacyjne zajęcia taneczne, kursy tańca, turnieje i pokazy. Celem prezentowanych badań było poznanie motywów podejmowania udziału w zajęciach tanecznych przez osoby uczęszczające oraz motywów wpływających na podjęcie decyzji o wysłaniu dziecka do szkół tańca, a także oczekiwań związanych z tą formą ruchu. 167

168 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Materiał i metody badań Badania przeprowadzono w październiku 2011 roku w szkołach tańca w Koszalinie, Polanowie, Niedalinie i Sławnie. W badaniach uczestniczyły dorosłe osoby nietańczące zawodowo, a uczęszczające na rekreacyjne kursy tańca oraz rodzice wysyłający dzieci na zajęcia taneczne. Badania mają charakter pilotażowy. Metodą badań był sondaż diagnostyczny za pomocą anonimowego kwestionariusza ankietowego, złożonego z 12 pytań. Drogą ankietową zebrano opinie dotyczące motywów uczestnictwa oraz oczekiwań związanych z zajęciami tanecznymi. Badaniami objęto 50 dorosłych uczestników zajęć oraz 50 rodziców, którzy wysłali swoje dziecko na zajęcia taneczne. Ankieta przeprowadzana była podczas zajęć. 3. Wyniki badań [%] 36, ,00 28, ,00 0 od znajomych z internetu z ulotki przez plakat Rycina 1. Źródła informacji o zajęciach tanecznych w opinii badanych uczestników zajęć Źródło: opracowanie własne. [%] 30 38,00 34,00 Rycina 2. Źródła informacji o zajęciach tanecznych dla dzieci w opinii badanych rodziców Źródło: opracowanie własne. Na rycinie 1 i 2 przedstawiono źródła informacji, z których ankietowani dowiedzieli się o prowadzonych zajęciach. Jak widać na rycinie 1 najwięcej uczestników ,00 14,00 od znajomych z internetu z prasy przez plakat inne (jakie?) 2,00

169 Oliwia Olech-Himkowska Motywy podejmowania udziału w zajęciach tanecznych... dowiedziało się o zajęciach z Internetu (36%), od znajomych (28%) i poprzez plakat informacyjny (28%). Nikt nie dowiedział się o zajęciach z prasy (rycina 1). Najwięcej rodziców szukających dodatkowych, pozaszkolnych zajęć dla swoich dzieci dowiedziało się o nich od swoich znajomych (38%) oraz przez plakat informacyjny (34%). Nikt nie podał ulotki jako źródła informacji (rycina 2). Najczęściej deklarowanym powodem, dla którego ćwiczący podejmują aktywność taneczną jest chęć zdobycia nowych umiejętności (60%) oraz chęć poprawy kondycji fizycznej i ogólnego samopoczucia (rycina 3). Najwięcej rodziców zadeklarowało, iż powodem zapisania dziecka na zajęcia taneczne była chęć samego dziecka do tańca (66%) oraz przekonanie, że udział w zajęciach poprawi sprawność fizyczną i kondycję dziecka (44%). Nikt nie podał jako motywu, że taniec to jego niezrealizowane marzenie (rycina 4). inne (jakie?) namowa lekarza do podjęcia aktywności fizycznej chcę poprawić kondycję fizyczną oraz ogólne samopoczucie chcę zdobyć nową umiejętność 6,0 4,0 50,0 60,0 uważam, że to ważna umiejętność uważam, że mam predyspozycje do tańca 20,0 14,0 moda na taniec 8,0 znajomi też uczęszczają 18, [%] Rycina 3. Motywacje podjęcia nauki tańca w opinii badanych uczestników zajęć Źródło: opracowanie własne. dziecko samo chciało 66,0 chcę, aby dziecko poprawiło swoją sprawność i kondycję 44,0 sugestia lekarza uważam, że to ważna umiejętność 14,0 22,0 Rycina 4. Motywacje wysłania dziecka na zajęcia taneczne w opinii badanych rodziców Źródło: opracowanie własne. uważam, że dziecko jest uzdolnione tanecznie moda na taniec znajomi też wysłali dziecko 2,0 6,0 14, [%] 169

170 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Zdecydowana większość uczestników zajęć (58%) i rodziców (64%) deklarowała, że jako dziecko uczęszczali na zajęcia dodatkowe. Takimi zajęciami w wielu odpowiedziach był właśnie taniec, balet, gimnastyka, a także siatkówka, koszykówka, judo czy karate. Jak przedstawiono na rycinie 5, najważniejszą cechą instruktora w opiniach uczestników zajęć jest otwartość na ludzi, komunikatywność (84%). Jako następne w kolejności wymieniano zdobyte osiągnięcia w dziedzinie tańca (40%) oraz wykształcenie taneczne i wiedzę merytoryczną (38%). Dla rodziców wysyłających dzieci na zajęcia najważniejszy jest dobry kontakt z dziećmi (88%) i także zdobyte osiągnięcia (68%). Wykształcenie pedagogiczne miało znaczenie tylko dla 14%. (rycina 6) [%] 80 84, ,00 40, wykształcenie taneczne, wiedza merytoryczna zdobyte osiągnięcia w dziedzinie tańca, doświadczenie praktyczne otwartość na ludzi, komunikatywność Rycina 5. Najważniejsze cechy instruktora tańca w opinii badanych uczestników zajęć Źródło: opracowanie własne. [%] ,00 88, ,00 wykształcenie pedagogiczne zdobyte osiągnięcia w dziedzinie tańca dobry kontakt dziećmi Rycina 6. Najważniejsze cechy instruktora tańca, który pracuje z dzieckiem w opinii badanych rodziców Źródło: opracowanie własne. Uczestnicy zajęć w pierwszej kolejności oczekują na zajęciach tanecznych dobrej zabawy i przyjemności z wysiłku fizycznego (72%), kolejna grupa chciałaby poprawić sprawność fizyczną oraz ogólne samopoczucie (54%). Prawie co trzeci 170

171 Oliwia Olech-Himkowska Motywy podejmowania udziału w zajęciach tanecznych... (30%) ankietowany chciałby w czasie zajęć odreagować codzienne problemy. Na zawarcie nowych znajomości w czasie zajęć liczy 20% badanych, a na wzmocnienie poczucia własnej wartości przez zdobycie nowych umiejętności 18%. 4% uczestników zajęć oczekuje, że taniec pomoże utrzymać prawidłową masę ciała. W odpowiedziach inne 1 osoba zadeklarowała, że chciałaby na zajęciach zdobyć większe poczucie kobiecości. Największa grupa ankietowanych rodziców chciałaby, żeby dziecko na zajęciach miało dobrą zabawę, zdobyło nowe umiejętności oraz pożytecznie spędziło swój wolny czas (78%). Tyle samo osób (32%) deklaruje, że chciałoby, aby ich dziecko miało możliwość rozwijania swoich zainteresowań, a także poprawiło swoją sprawność i kondycję (32%). Dla 14% respondentów ważne jest, aby zajęcia taneczne były okazją, dla dziecka do zawarcia nowych znajomości i poznania nowego środowiska. 8% rodziców ma nadzieję, że dziecko polubi taniec, ponieważ sami uważają, że jest to ważna umiejętność. Najmniejsza grupa ankietowanych opiekunów to ci, którzy oczekują, że zajęcia taneczne to okazja do rozładowania przez ich pociechy nadmiaru energii. 62% rodziców deklaruje, że nie jest dla nich ważne czy dziecko będzie odnosiło sukcesy w dziedzinie tańca. Jednak dla 38% jest to istotne i chcieliby oni, aby dziecko brało udział w pokazach (80%), zawodach tanecznych i zdobywało nagrody (20%). Jak przedstawia rycina 7 największa ilość uczestników deklaruje, że poprzez uczęszczanie na zajęcia taneczne poprawiło się ich samopoczucie (90%). W odpowiedziach inne uczestnicy wymieniali: większe poczucie kobiecości, częstsze uśmiechanie się, poprawa w zakresie koordynacji ruchów oraz więcej pozytywnej energii (rycina 7). inne (jakie?) schudłam/em zgubiłam/em kilka centymetrów w obwodach ciała 10,0 6,0 10,0 rzadziej się denerwuję 16,0 lepiej śpię 14,0 wolniej się męczę 24,0 poprawiło się moje samopoczucie 90,0 Rycina 7. Pozytywne efekty zajęć w opinii badanych uczestników zajęć Źródło: opracowanie własne [%] 171

172 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Podsumowanie i dyskusja Na podstawie analizy uzyskanych wyników można zauważyć, że głównym źródłem informacji dla dorosłych uczestników zajęć był Internet. Natomiast dla rodziców szukających dodatkowych zajęć dla swoich dzieci tym źródłem byli znajomi. Wynika z tego, że dla rodziców ważna jest opinia innych opiekunów, których podopieczni wybrali taką formę spędzania wolnego czasu. Motywacją uczestnictwa w zajęciach dla większości ćwiczących była chęć zdobycia nowych umiejętności oraz poprawa kondycji fizycznej i ogólnego samopoczucia. Zbliżone wyniki uzyskała Zofia Pelc przeprowadzając badania w krakowskich klubach rekreacyjnych na dorosłych uczestnikach gimnastyczno-tanecznych form rekreacji, gdzie dla większości uczestników główną motywacją była zwykła potrzeba ruchu, poprawa sprawności fizycznej [4]. Dorota i Tadeusz Ambroży uzyskali podobne wyniki w badaniu życia osób dorosłych wybranych środowisk społecznych w różnych grupach zawodowych i wiekowych. Wykazali, iż motywem zasadniczym podejmowania aktywności ruchowej w czasie wolnym jest chęć poprawy kondycji [5].Głównym powodem, dla którego rodzice zapisują dzieci na zajęcia taneczne jest chęć samego dziecka do tańca oraz świadomość rodziców, że należy dbać o sprawność i kondycję już od najmłodszych lat. Dorośli respondenci deklarują, że najważniejszą cechą instruktora prowadzącego zajęcia taneczne jest otwartość na ludzi i komunikatywność jako drugie i również istotne wymieniają zdobyte osiągnięcia w dziedzinie tańca. Rodzice wysyłający dzieci na zajęcia są podobnego zdania. Dla nich również najistotniejszy jest dobry kontakt instruktora z dziećmi oraz jego osiągnięcia. Zastanawiający jest fakt, iż dla niewielu opiekunów istotne jest wykształcenie pedagogiczne instruktora. Przecież wiadomo, że bardzo ważne jest, aby z dziećmi pracowały osoby odpowiednio do tego przygotowane, posiadające wymagane kwalifikacje. Obie grupy ankietowanych deklarują, że najważniejsze, aby zajęcia były dobrą zabawą. Zdecydowana większość dorosłych respondentów deklaruje, że poprzez uczęszczanie na zajęcia taneczne poprawiło się ich samopoczucie. Reasumując można powiedzieć, że motywy podejmowania udziału w zajęciach oraz oczekiwania z nimi związane są zbliżone zarówno w opinii dorosłych uczestników zajęć tanecznych jak i rodziców, którzy podjęli decyzję o wysłaniu swoich dzieci na takie zajęcia. Wnioski Na podstawie analizy przeprowadzonych badań sformułowane zostały poniższe wnioski: 1. Najlepszą formą reklamy drogą dotarcia do potencjalnego uczestnika jest Internet, natomiast dla zdecydowanej większości rodziców, którzy zdecydowali 172

173 Oliwia Olech-Himkowska Motywy podejmowania udziału w zajęciach tanecznych... się wysłać swoje dzieci na zajęcia taneczne źródłem informacji była opinia innych opiekunów dzieci i plakat informacyjny. 2. Zarówno sami uczestnicy, jak i rodzice wysyłający dzieci na zajęcia jako jeden z głównych motywów uczestnictwa w zajęciach tanecznych deklarują chęć poprawy kondycji fizycznej i ogólnego samopoczucia. 3. Wielu rodziców, których dzieci obecnie uczestniczą w zajęciach tanecznych, w młodości również aktywnie spędzało swój wolny czas uczestnicząc w dodatkowych zajęciach ruchowych. 4. Respondenci traktują taniec jako ciekawą formę spędzania wolnego czasu. Piśmiennictwo 1. Pławińska L.; Motywy podejmowania aktywności ruchowej przez kobiety w różnym wieku. w: Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, Umiastowska D. [red.], Szczecin 1995 s Kuźmińska O.; Ewolucja tańca w XX wieku. Kultura Fizyczna 2001, nr 3/4, s Wieczysty M.; Tańczyć może każdy, PWM, Warszawa Pelc Z.; Nowoczesne formy ruchowe przy muzyce w ocenie uczestników z krakowskich klubów rekreacyjnych. w: Wychowanie Fizyczne i Sport w Badaniach Naukowych. Osiński W. i Muszkieta R. [red,] Poznań 2000, s Ambroży D., T.; Zachowania zdrowotne jako element stylu życia wybranej grupy osób z różnych grup zawodowych, z terenu Krakowa. w: Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, Umiastowska D. [red.], Szczecin 2005, s The motives of taking part in dancing classes and expecting the participants and parents opinion Keywords: dance, recreation, motivation, expectations Summary The motor activity is extremely important in a proper functioning of each person. The aim of the surveys was to familiarize oneself with the motives of taking part in dancing classes by participants as well as by people sending their children there into dancing schools. The surveys have been conducted during dancing classes in Koszalin and nearby. While using the diagnostic survey method of an anonymous questionnaire one has collected opinions of 50 respondents taking part in the dancing classes and of 50 respondents sending their children there. The surveys are of a pilotage nature. One has attempted to familiarize oneself with the motives of taking part in dancing classes as well as expectations connected with them. A precise acquaintance with people participating in various recreational activities and people sending their children there will help the instructors to adjust the classes offer more accurately to their trainees needs and abilities. It will also help them to gain more new participants. 173

174

175 Robert Podstawski 1, Tomasz Boraczyński 2 1 Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie 2 Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego Wpływ miejsca i typu ukończonej szkoły średniej na kierunki zmian w poziomie zdolności anaerobowych Słowa kluczowe: trendy sekularne, zdolności anaerobowe, czynniki środowiskowe, studenci Aktywność ruchowa ludzi dorosłych Wstęp Pierwotnie zdolności anaerobowe utożsamiano głównie ze zdolnościami szybkościowymi definiując je, jako możliwości organizmu w zakresie wykonywania zadań ruchowych, które nie trwają zbyt długo i nie wywołują zmęczenia obniżającego intensywność pracy mięśniowej [1]. Zbliżony pogląd w tej kwestii prezentuje Szopa i wsp. [2], którzy zaliczają zdolności szybkościowe do grupy zdolności energetycznych, wskazując jednocześnie na dwa podstawowe elementy je integrujące tj.: podłoże energetyczne (w postaci źródeł beztlenowych) oraz szybkość skurczu mięśnia (charakteryzowana czasem uzyskania maksymalnej mocy). Z kolei Raczek klasyfikuje zdolności szybkościowe i zwinnościowe w grupie zdolności hybrydowych (ze względu na brak wyraźnej dominanty) podkreślając, że ich potencjał energetyczny jest powiązany, z jakością sensorycznych procesów regulacyjnych [3]. Wykonanie jednego wysiłku w czasie krótszym niż 10 s, nawet o maksymalnym natężenie, nie powoduje istotnych zmian w metabolizmie organizmu pod kątem wydatku energetycznego oraz resyntezy ATP. Sytuacje takie zdarzają się jednak sporadycznie w praktyce sportowej. W większości dyscyplin sportowych struktura wykonywanych ćwiczeń zmusza zawodnika do ciągłego powtarzania krótkich sekwencji ruchowych, polegających na przyspieszaniu, zwalnianiu i zmianie kierun- 175

176 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 ku działania, co może doprowadzić w konsekwencji do znacznego wydatku energetycznego, akumulacji kwasu mlekowego oraz obniżenia poziomu sprawności anaerobowej organizmu ludzkiego [4]. W praktyce wymagania sprawnościowe zobowiązują zawodników do posiadania odpowiedniego poziomu zdolności anaerobowych [5], umożliwiających im wykonywanie krótko trwających i maksymalnych sprintów (ok. 10 s), przedzielonych krótkim odpoczynkiem (< 30 s) i określanych często mianem RSA (ang: repeated-sprint ability) i utożsamianych raczej ze zdolnościami zwinnościowymi niż stricte szybkościowymi [6, 7]. W rezultacie utworzona grupa testów przeznaczonych do pomiaru zdolności anaerobowych składa się z zadań ruchowych mierzących przejawy mocy, szybkości i zwinności [8]. Przegląd piśmiennictwa dotyczącego tematyki skupiającej się wokół zdolności anaerobowych jest dość szeroki i ukierunkowany głównie na sportowców. Dużo mniej jest natomiast prac dotyczących oceny poziomu zdolności anaerobowych wśród osób nieaktywnych fizycznie, jak na przykład studenci I roku. Stwierdzono występowanie jeszcze mniejszej liczby prac opisujących badania longitudinalne, a więc zakreślone obserwacje zmian, jakie mogą zachodzić w określonym czasie (np. w dekadzie). Tymczasem, większość aktów ruchowych wykonywanych przez człowieka ma przede wszystkim charakter wysiłków beztlenowych. Dlatego zakres badań przedstawionych w niniejszej pracy został ukierunkowany na analizę zmian zachodzących w poziomie zdolności anaerobowych wśród studentów I roku w zależności od wybranych czynników środowiskowych, takich jak: miejsce i typ ukończonej szkoły średniej. Cel pracy Celem pracy było określenie zmian zachodzących w poziomie zdolności anaerobowych (funkcjonujących, jako wykonanie testów mocy, szybkości i zwinności) wśród studentów I roku na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie w latach Postawiono następujące pytania badawcze: 1. Czy typ i miejsce ukończenia szkoły średniej różnicują poziom zdolności anaerobowych? 2. Czy pomiędzy poszczególnymi latami przeprowadzanych badań wystąpiły istotne różnice w poziomie zdolności anaerobowych? 3. Czy ciąg wartości średnich w kolejnych latach ma istotny trend rosnący lub malejący w zastosowanych testach anaerobowych? Materiał i metody Badania poziomu zdolności anaerobowych przeprowadzono na przełomie kwietnia i maja poszczególnych lat akademickich, w okresie Uczest- 176

177 Robert Podstawski, Tomasz Boraczyński Wpływ miejsca i typu ukończonej szkoły średniej na kierunki zmian... niczyło w nich 1143 studentów I roku studiów stacjonarnych w wieku lat (w poszczególnych latach: , , i ), którzy w trakcie wykonywania pomiarów odbywali obowiązkowe zajęciach wychowania fizycznego. Metodą użytą w niniejszych badaniach był sondaż diagnostyczny z wykorzystaniem techniki pomiaru poziomu zdolności anaerobowych. Zastosowane narzędzia stanowiły pośrednie testy anaerobowe, takie jak: skok w dal z miejsca, skiping z klaskaniem 8 s, siady leżenia tyłem 30 s i bieg wahadłowy 4 10 m. Zastosowanie czterech testów motorycznych podyktowane było zamiarem jak najdokładniejszego zbadania poziomu zdolności anaerobowych. Przed przystąpieniem do poszczególnych ćwiczeń wszystkim studentom biorącym udział w badaniach pokazano poszczególne próby oraz szczegółowo wyjaśniono, jak należy je wykonywać. Następnie badani uczestniczyli w 10-minutowej rozgrzewce. Wyniki badań opracowano statystycznie, stosując metodę analizy wariancji (test F) dla doświadczeń jednoczynnikowych. Średnie obiektowe czynnika czas (lata = roczniki) porównywano testem Newmana-Keulsa. Wyniki badań i weryfikacji hipotez statystycznych zebrano w tabelach zawierających średnie, błędy średnich oraz informacje o istotnych różnicach między latami. Opracowania statystycznego i prezentacji wyników dokonano wykorzystując programy komputerowe Statistica PL. Wyniki badań Wyniki uzyskane przez studentów I roku w poszczególnych testach anaerobowych w zależności od miejsca i typu ukończonej szkoły średniej przedstawiono w tabelach 1 4. W tabeli 1 zaprezentowano wyniki uzyskane w próbie skok w dal z miejsca. W przypadku miejsca ukończonej szkoły średniej brak istotnych różnic pomiędzy uzyskanymi wynikami wystąpił w grupie studentów kończących szkolę średnią w miastach do 20 tys. mieszkańców. W grupie absolwentów, którzy ukończyli szkolę średnią w miastach tys. mieszkańców wyniki uzyskane w 2006 roku były wysoce istotnie wyższe od rezultatów uzyskanych w 2002 i 2004 roku, natomiast zależność istotna wystąpiła pomiędzy 2002>2004 rokiem. Wśród absolwentów szkół średnich w miastach tys. mieszkańców wyniki uzyskane w 2006 roku były istotnie wyższe od rezultatów z 2004 roku. Z kolei u studentów kończących szkolę średnią w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców istotność statystyczna wystąpiła pomiędzy 2000>2002 rokiem. 177

178 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Średnie wyniki uzyskane w teście skok w dal z miejsca w zależności od miejsca i typu ukończonej szkoły średniej Tabela miejsce ukończenia szkoły średniej A B lata badań T ,2 ±29,44 215,9 ±26,98 C 210,7 ±23,66 D miejsce ukończenia szkoły średniej 219,5 ±20,61 współcz. korelacji 213,1 ±26,86 210,6 ±22,99 210,0 ±22,44 212,3 ±30,90 214,1 ±22,06 201,3 ±30,87 204,0 ±2,83 219,5 ±23,18 wyniki analizy regresji % wyjaśnionej zmienności Wartość F 207,5 ±30,27 227,2 ±47,18 215,3 ±43,54 214,3 ±52,63 różnice istotne brak 4>2,3 **. 1>3 * 4>3 * 1>2 * równanie regresji A 0,689 47,46 0,903 brak B 0,294 8,63 0,094 brak C 0,217 4,71 0,049 brak D 0,295 8,72 0,096 brak typ ukończonej szkoły średniej I II typ ukończonej szkoły średniej lata badań T ,1 ±27,16 214,0 ±25,03 współcz. korelacji 211,4 ±26,17 215,1 ±28,14 212,7 ±24,41 215,2 ±28,07 wyniki analizy regresji % wyjaśnionej zmienności wartość F 216,7 ±42,11 212,8 ±30,90 różnice istotne brak brak równanie regresji I 0,331 10,98 0,123 brak II 0,402 16,17 0,193 brak A miasto do 20 tys, mieszkańców, B miasto tys, mieszkańców, C miasto tys, mieszkańców, D miasto powyżej 100 tys, mieszkańców, I liceum ogólnokształcące, II średnia szkoła zawodowa różnice statystycznie istotne na poziomie * α = 0,05, ** α = 0,01 Źródło: opracowanie własne Obserwacje badanego zjawiska w zależności od typu ukończonej szkoły średniej wykazały brak różnic istotnych w wynikach uzyskiwanych pomiędzy określonymi latami przeprowadzanych badań, we wszystkich typach szkół. Analiza wyników uzyskanych w teście skok w dal z miejsca w latach , nie doprowadziła

179 Robert Podstawski, Tomasz Boraczyński Wpływ miejsca i typu ukończonej szkoły średniej na kierunki zmian... do wystąpienia zależności funkcyjnej, przy uwzględnieniu miejsca i typu ukończonej szkoły średniej. W tabeli 2 przedstawiono wyniki uzyskane w próbie siady z leżenia tyłem 30 s. Średnie wyniki uzyskane w teście siady z leżenia tyłem 30 s w zależności od miejsca i typu ukończonej szkoły średniej Tabela 2. miejsce ukończenia szkoły średniej A B C D lata badań T ,9 ±4,46 26,1 ±4,27 25,4 ±3,62 25,7 ±4,51 26,0 ±3,90 25,8 ±3,75 25,5 ±3,88 26,3 ±3,78 24,6 ±4,14 24,6 ±3,64 27,5 ±0,71 27,0 ±5,30 23,9 ±4,57 25,5 ±4,33 24,6 ±3,07 24,9 ±5,86 różnice istotne 1,2>3,4 ** 1>3 ** 3>1,2,4 ** 2,3>4 **, 3>1 * wyniki analizy regresji miejsce ukończenia szkoły średniej zmienności regresji % wyjaśnionej równanie współcz.korelacji wartość F A 0,934 87,20 6,811 A = 0,74T+26,95 B 0,598 35,70 0,556 brak C 0,042 0,18 0,002 brak D 0,246 6,05 0,064 brak typ ukończonej szkoły średniej I II lata badań T ,9 ±4,45 25,8 ±3,36 25,9 ±3,71 26,3 ±439 25,5 ±4,80 26,1 ±4,34 24,9 ±4,31 24,3 ±3,37 różnice istotne 1,2>3,4 ** 1,2,3>4 * wyniki analizy regresji typ ukończonej współcz. % wyjaśnionej równanie wartość F szkoły średniej korelacji zmienności regresji I 0,929 86,27 6,283 I = 0,34T+26,40 II 0,669 44,76 0,810 brak różnice statystycznie istotne na poziomie * α = 0,05, ** α = 0,01 Źródło: opracowanie własne Uwzględniając miejsce ukończonej szkoły średniej stwierdzono, że różnice statystyczne wystąpiły we wszystkich typach aglomeracji. Wśród studentów, któ- 179

180 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 rzy ukończyli szkoły średnie w miastach do 20 tys., mieszkańców wyniki uzyskane w 2000 i 2002 roku były wysoce statystycznie wyższe od rezultatów uzyskanych w 2004 i 2006 roku. Z kolei w grupie absolwentów szkół średnich w miastach tys. mieszkańców wyniki uzyskane w 2000 roku wyły wysoce istotnie wyższe od wyników z 2004 roku. Wśród studentów, którzy ukończyli szkoły średnie w miastach tys. uzyskanych w innych latach. W miastach powyżej 100 tys. mieszkańców rezultaty uzyskane w 2006 roku były wysoce istotnie niższe od wyników 2002 i 2004 roku, oraz wyniki z 2004>2000 roku (Tabela 2). W przypadku typu ukończonej szkoły średniej wyniki uzyskane przez absolwentów liceów ogólnokształcących w 2000 i 2002 roku były wysoce istotnie wyższe od rezultatów uzyskanych w 2004 i 2006 roku. Z kolei w grupie absolwentów średnich szkół zawodowych, wyniki z 2006 roku były istotnie słabsze od rezultatów z pozostałych lat. Stwierdzono wystąpienie zależności funkcyjnej w postaci trendu liniowego wyników uzyskanych przez w zależności od miejsca ukończonej szkoły średniej, który wskazywał na pogarszanie się wyników. Funkcja liniowa świadcząca o pogarszaniu się wyników wystąpiła również wśród absolwentów liceów ogólnokształcących (tabela 2). W tabeli 3 przedstawiono wyniki dotyczące próby bieg wahadłowy 4 10 m. Uwzględniając miejsce ukończonej szkoły średniej w miastach do 20 tys. mieszkańców wyniki uzyskane w 2002 roku były istotnie wyższe od wyników z 2006 roku. Wśród absolwentów szkół średnich w miastach tys. mieszkańców, wyniki z 2004 roku były wysoce istotnie wyższe od rezultatów uzyskanych w 2002 i 2006 roku. Z kolei w miastach tys. mieszkańców wyniki uzyskane w 2002 roku były istotnie niższe od rezultatów z 2000 i 2004 roku. Przy uwzględnieniu typu ukończonej szkoły średniej wyniki uzyskane przez absolwentów liceów ogólnokształcących w 2004 roku były wysoce istotnie wyższe od rezultatów uzyskanych w 2006 rok. Zarówno w przypadku uwzględnienia typu ukończonej szkoły średniej, jak również miejsca jej ukończenia nie zaobserwowano funkcyjnej zależności (trendu liniowego) wpływu tych zmiennych na wyniki uzyskane w biegu wahadłowym 4 10 m w latach (tabela 3). W tabeli 4 zamieszczone zostały wyniki dotyczące próby skiping z klaskaniem 8 s. Wyniki uzyskane w 2004 roku przez absolwentów szkół średnich w miastach do 20 tys. mieszkańców były wysoce istotnie słabsze od rezultatów uzyskanych w innych latach. W przypadku absolwentów szkół średnich w miastach tys. mieszkańców, zależność istotna wystąpiła pomiędzy 2006>2002 rokiem. Z kolei studenci, którzy ukończyli szkołę średnią w miastach tys. mieszkańców w 2006 roku, uzyskali rezultaty wysoce istotnie słabsze od swoich rówieśników badanych w 2002 i 2004 rok. W grupie reprezentantów miast powyżej 100 tys. mieszkańców, wyniki z 2002 roku były wysoce istotnie wyższe od wyników z 2004 i

181 Robert Podstawski, Tomasz Boraczyński Wpływ miejsca i typu ukończonej szkoły średniej na kierunki zmian... roku oraz istotnie wyższe od rezultatów z 2000 roku. Zależność istotna statystycznie wystąpiła również pomiędzy 2000>2006 rokiem. Średnie wyniki uzyskane w teście bieg wahadłowy 4 10 m w zależności od miejsca i typu ukończonej szkoły średniej Tabela 3. miejsce ukończenia szkoły średniej A B C D miejsce ukończenia szkoły średniej lata badań T ,1 ±2,43 10,8 ±1,07 10,9 ±1,08 10,8 ±0,87 współcz. korelacji 11,4 ±3,23 11,2 ±3,13 10,6 ±0,89 10,9 ±2,62 11,2 ±1,26 11,7 ±175 10,2 ±0,35 10,9 ±1,47 Wyniki analizy regresji % wyjaśnionej zmienności wartość F 10,8 ±1,58 10,5 ±1,45 11,1 ±1,23 10,9 ±2,49 różnice istotne 2>4 * 3>1,4 ** 1,4>2 * brak równanie regresji A 0,568 32,27 0,476 brak B 0,099 0,99 0,010 brak C 0,066 0,43 0,004 brak D 0,135 1,82 0,019 brak lata badań T typ ukończonej szkoły średniej I II typ ukończonej szkoły średniej 10,9 ±1,53 11,2 ±2,65 współcz. korelacji 11,0 ±2,43 11,0 ±2,80 11,2 ±1,63 10,9 ±1,07 wyniki analizy regresji % wyjaśnionej zmienności Wartość F 10,7 ±1,55 11,1 ±1,11 różnice istotne 3>4 ** brak równanie regresji I 0,248 6,15 0,066 brak II 0,400 16,00 0,190 brak różnice statystycznie istotne na poziomie * α = 0,05, ** α = 0,01 Źródło: opracowanie własne Uwzględniając typ ukończonej szkoły średniej stwierdzono, że wyniki uzyskane przez absolwentów liceów ogólnokształcących w 2000 i 2002 roku, były wysoce istotnie wyższe od rezultatów osiągniętych w 2004 roku. Z kolei wśród absolwen- 181

182 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 tów średnich szkół zawodowych, wyniki uzyskane w 2002 i 2006 roku były wysoce istotnie wyższe od rezultatów z 2004 roku. Średnie wyniki uzyskane w teście skiping z klaskaniem 8 s w zależności od miejsca i typu ukończonej szkoły średniej Tabela miejsce ukończenia szkoły średniej A B C D miejsce ukończenia szkoły średniej lata badań T ,4 ±4,60 28,6 ±4,23 28,3 ±5,79 28,1 ±5,20 współcz. korelacji 28,5 ±4,36 28,3 ±5,97 29,6 ±2,72 29,4 ±3,62 26,8 ±3,69 28,6 ±3,69 30,5 ±3,54 27,6 ±3,77 wyniki analizy regresji % wyjaśnionej zmienności wartość F 28,6 ±3,39 29,7 ±4,89 27,6 ±4,25 26,9 ±6,40 różnice istotne 1,2,4>3 ** 4>2 * 2,3>4 ** 2>3,4 **, 2>1 *, 1>4 * równanie regresji 0,166 2,77 0,028 brak A 0,754 56,84 1,317 B = 0,36T+27,90 B 0,119 1,42 0,014 brak C 0,661 43,56 0,775 brak typ ukończonej szkoły średniej I II typ ukończonej szkoły średniej lata badań T ,5 ±4,74 28,2 ±4,06 współcz. korelacji 28,7 ±4,13 29,1 ±4,77 27,5 ±3,79 27,2 ±3,72 wyniki analizy regresji % wyjaśnionej zmienności wartość F 28,0 ±4,36 28,8 ±4,01 różnice istotne 1,2>3 ** 2,4>3 ** równanie regresji I 0,648 42,02 0,725 brak II 0,015 0,02 0,000 brak różnice statystycznie istotne na poziomie * α = 0,05, ** α = 0,01 Źródło: opracowanie własne Przeprowadzona analiza regresji wyników uzyskanych w próbie skiping z klaskaniem 8 s doprowadziła do wyłonienia zależności funkcyjnej tylko w grupie studentów, którzy ukończyli szkoły średnie w miastach tys. mieszkańców. Zaobserwowany trend liniowy wskazywał na poprawę wyników w kolejnych latach.

183 Robert Podstawski, Tomasz Boraczyński Wpływ miejsca i typu ukończonej szkoły średniej na kierunki zmian... Podsumowanie Prezentowane opinie na temat zmian w poziomie zdolności anaerobowych są zróżnicowane oraz oparte o bardzo małą liczbę opublikowanych prac z tego zakresu. W nielicznej grupie badaczy obserwujących zmiany sekularne w poziomie zdolności anaerobowych niektórzy uważają, że ich poziom się obniżył w ostatnich latach, inni z kolei twierdzą, że nie uległ on istotnym zmianom. Według Tomkinsona, odnotowano mniej niż dwa badania na rok poświęcone trendom sekularnym w sprawności motorycznej dzieci, a większość z nich była skoncentrowana głównie na zmianach w poziomie zdolności aerobowych z pominięciem zdolności anaerobowych [8]. Spośród udokumentowanych przez wspomnianego autora dziewięciu publikacji dotyczących badań zmian sekularnych w poziomie sprawności anaerobowej wśród dzieci i młodzieży [8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16] ani jedna nie dotyczyła studentów uczelni wyższych. Na gruncie polskim znaleziono tylko dwie pozycje dotyczące badań przeprowadzonych wśród młodzieży akademickiej [17, 18]. Analiza zmian zachodzących w poziomie zdolności anaerobowych studentów I roku studiów w latach , wykazała wystąpienie istotnych różnic w uzyskiwanych wynikach, pomiędzy poszczególnymi latami przeprowadzanych badań. Różnice te wystąpiły w każdym zastosowanym teście anaerobowym, jak również przy uwzględnieniu zastosowanych czynników środowiskowych, takich jak: miejsce i typ ukończenia szkoły średniej. Niniejsze badania stanowią przykład obserwacji zmian przeprowadzanych na mniejszych obszarach i grupach ludności, które ze względu na częstsze (co dwa lata) pomiary sprawności motorycznej badają ten obszar dokładniej, przedstawiając istotne zróżnicowanie uzyskiwanych rezultatów ze względu na zastosowane czynniki środowiskowe. Wyniki uzyskane w ten sposób potwierdziły ogólnie panującą opinię, że czynniki środowiskowe mogą w znacznym stopniu determinować kierunki zmian poziomu sprawności motorycznej osób żyjących na danym obszarze. Podobne wnioski zostały sformułowane w wyniku obserwacji poczynionych na studentkach I roku Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie [17]. Z kolei obserwacje poczynione przez Pilicza [18] uwzględniały próby takie, jak: skok w dal z miejsca i bieg po kopercie, a przeprowadzone obserwacje dotyczyły lat i , Wykazały one powolne korzystne zmiany w sprawności fizycznej studentek i studentów Politechniki Warszawskiej. Analiza regresji dokonana przy zastosowaniu czynników środowiskowych, takich jak: miejsce i typ ukończonej szkoły średniej, doprowadziła do wyłonienia trendu liniowego, wskazującego na kierunki obserwowanych zmian w poszczególnych testach motorycznych. Uwzględniając zmienną miejsce ukończenia szkoły średniej, istotny trend funkcji liniowej wystąpił w testach takich jak: siady z leżenia 183

184 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 tyłem 30 s mieszkańcy miast do 20 tys. (tabela 2: A = 0,74T+26,95) i skiping z klaskaniem 8 s mieszkańcy miast tys. (tabela 4: B = 0,36T+27,90). Przy zastosowaniu zmiennej typ ukończonej szkoły średniej istotny trend funkcji liniowej wystąpił tylko w próbie siady z leżenia tyłem 30 s liceum ogólnokształcące (tabela 2: I = 0,34T+26,40). Wnioski 1. Czynniki takie jak miejsce ukończenia i typ szkoły średniej różnicują poziom zdolności anaerobowych studentów I roku Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie w następujących testach motorycznych: skok w dal z miejsca, siady z leżenia tyłem 30 s, bieg wahadłowy 4 10 m i skiping z klaskaniem 8 s. 2. Zaobserwowano wystąpienie istotnych różnic w poziomie zdolności anaerobowych pomiędzy określonymi latami przeprowadzanych badań, w okresie Przeprowadzona analiza regresji pozwoliła stwierdzić wystąpienie wyraźnego trendu wyników uzyskiwanych w testach takich jak: siady z leżenia tyłem 30 s i skiping z klaskaniem 8 s. W teście siady z leżenia tyłem 30 s trend liniowy wskazywał na tendencję pogarszania wartości otrzymywanych wyników, natomiast w teście skiping z klaskaniem 8 s na ich poprawę. Piśmiennictwo 1. Wachowski E., Strzelczyk R.: Investigate the Validity of the Speed Measure. Wychowanie Fizyczne i Sport 1999, XLII, Szopa J., Chwała W., Ruchlewicz T.: (1998) Investigations on Structure of Energetic Motor abilities and Validity of their Testing. Antropomotoryka 1998, 17, Raczek J.: Antropomotoryka. Teoria motoryczności człowieka w zarysie. PZWL, Warszawa Balsom P.D., Ekblom B., Sjodin B.: Enhanced oxygen availability during intensity intermittent exercise decreases anaerobic metabolite concentration in blood. Acta Physiologica Scandinavica 1994, 150, Draper J.A. Lancaster M.G.: The 505 test: a test for agility in the horizontal plane. Australian Journal of Science and Medicine in Sport , Bishop D., Edge J.: Determinants of repeated-sprint ability in female matched for singlesprint performance. European Journal of Applied Physiology 2006, 97, Spencer M., Lawrence S., Rechichi C., Bishop D., Dawson B., Goodman C.: Time-motion analysis of elite field-hockey: special reference to repeated-sprint activity. Journal of Sports Sciences 2004, 22, Tomkinson, G. R.: Global changes in anaerobic fitness test performance of children and adolescents. Scandinavian Journal of Medicine & Science Sports 2007, 17,

185 Robert Podstawski, Tomasz Boraczyński Wpływ miejsca i typu ukończonej szkoły średniej na kierunki zmian Przewęda R., Trześniowski R.: Sprawność fizyczna polskiej młodzieży w świetle badań z roku AWF, Warszawa Lefévre J., Bouckaert J., Duget W.: De barometer van de fysieke fitheid van de Vlaamse jeugd 1997: De resultaten. Sport Bloso Brussel 1998, 4, Hamlin M.J., Ross J.J., Hong W.: Health-related fitness trends and gender differences in 6 12 years old New Zealand children. New Zealand Journal of Sports Medicine 2002, 30, Tomkinson G.R., Olds T.S., Gulbin, J.: Secular trends in physical performance of Australian children: evidence from the talent search program. Journal of Sports Medicine & Physical Fitness 2003, 43, Tomkinson G.R., Hamlin M.J., Olds T.S.: Secular changes in anaerobic test performance in Australasian children and adolescents. Pediatric Exercise Science 2006, 18, Przewęda R., Dobosz J.: Growth and Physical Fitness of Polish Youths. AWFiS, Warszawa Albon H.M., Hamlin M.J., Ross J.J. Secular trends in distributional changes in health and fitness performance variables of years-old children in New Zealand between 1991 and British Journal of Sports Medicine 2010, 44, Moliner-Urdiales D., Riuz J.R., Ortega F.B., Jiménez-Pavón D., Vincente-Rodriguez G., Rey- López J.P., et al.: Secular trends in health-related physical fitness in Spanish adolescents: The AVENA and HELENA Studies. Journal of Science & Medicine in Sport (on line version), 2010, doi: /j.jsams Podstawski R., Siemianowska E. Skibniewska K.A.: Characteristics of changes in speed abilities of the first year female students of Warmia and Mazury University in Olsztyn ( ). In: Physical Activity of People at Different Age. Ed: Umiastowska, D., University of Szczecin, Szczecin, 2010, 14, Pilicz S.: Kierunki zmian w rozwoju fizycznym i sprawności fizycznej studentów i studentek Politechniki Warszawskiej. W: Dziubiński Z. i Gorski B. (red.): Kultura fizyczna studentów w okresie transformacji szkolnictwa wyższego w Polsce. Politechnika Warszawska, Warszawa, 2000, Influence of location and type of high school completed on changes in anaerobic abilities Summary Keywords: secular trends, anaerobic abilities, environmental factors, male university students The aim of the study was to determine changes occurring in the level of aerobic abilities among 1 st year students at the University of Warmia & Mazury in Olsztyn ( ), in relation to selected environmental factors, i.e the location and type of high school completed, 1143 students aged took part in the research (in the years: 2000, 2002, 2004 and 2006 respectively: 499, 337, 155, and 152). A technique of measuring motor abilities 185

186 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 by the use of indirect motor tests (standing long jump, skipping with clapping of hands 8 s, sit-ups 30s, and 4 10 shuttle run) and a questionnaire were used in the research. The studies showed that factors such us: the location and type of high school completed, significantly differentiate the level of anaerobic abilities in young and physically inactive men. The applied environmental factors contributed to the emergence of functional dependences in the form of linear trends in all of the applied trials. 186

187 Robert Podstawski Uniwersytet Warmińsko Mazurski w Olsztynie Postawy i opinie studentek I roku Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie na temat profilaktyki zagrożeń zdrowia (2001/2002) Słowa kluczowe: studentki I roku, zdrowie publiczne, postawy i opinie Aktywność ruchowa ludzi dorosłych Wstęp Profilaktyka zagrożeń zdrowia jest zagadnieniem obszernym i obejmującym szerokie spektrum działań związanych ze zdrowiem ludzkim. Zachowania zdrowotne człowieka mogą być analizowane w dwóch grupach. W grupie pierwszej znajdują się zachowania uwarunkowane czynnikami zewnętrznymi, takimi jak: odżywianie, narażenie na stres, aktywność fizyczna oraz sen i wypoczynek. Grupę drugą tworzą zachowania zależne w głównej mierze od osobistego wyboru, jak np.: palenie papierosów, picie alkoholu i życie seksualne [1]. Wśród coraz liczniejszych programów promocji zdrowia [2, 3, 4] obejmujących szkoły, wieś lub miasto, wciąż brakuje wdrożonego programu Zdrowej Uczelni, czego potrzebę wskazują przede wszystkim dwa czynniki: 1. Po pierwsze stan zdrowia znacznej części polskich studentów jest wciąż niezadawalający i pozostawia wiele do życzenia [5]. 2. Po drugie uczelnie wyższe wychowują i kreują osoby obejmujące wiodące pozycje w różnych dziedzinach życia społecznego, polityczno-gospodarczego i kulturalnego kraju [1]. Rola i znaczenie inteligencji w gospodarczym i społecznym rozwoju kraju jest podkreślana w różnych opracowaniach. Nieliczne są natomiast przypadki eksponowania roli inteligencji w krzewieniu kultury zdrowotnej [6]. 187

188 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Okres studiów to czas podejmowania szeregu ważnych decyzji, kształtowania postaw i poglądów, a dla wielu pierwszy sprawdzian samodzielności [7]. Istnieje obszerna bibliografia dotycząca obiektywnej oceny stanu zdrowia człowieka, dużo mniej jest natomiast prac poświęconych samoocenie zdrowego stylu życia [8]. Dlatego też, poznanie postaw i opinii studentek I roku Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie wobec profilaktyki zagrożeń zdrowia jest ważne i godne zbadania tym bardziej, że uwzględnione w badaniach zachowania mogą w przyszłości w sposób znaczący wpływać na zdrowie badanych kobiet. Cel pracy Celem pracy w badaniach przeprowadzonych wśród studentek I roku Uniwersytetu Warmińsko Mazurskiego w Olsztynie było dokonanie diagnozy postaw badanych wobec wymogów zdrowego stylu życia. Realizację tak sformułowanego celu pracy sprowadzono do próby odpowiedzi na następujące pytania: 1. Jakie są opinie studentek I roku studiów Uniwersytetu Warmińsko Mazurskiego w Olsztynie na temat uprawianej przez nie aktywności fizycznej w szkole średniej i na studiach? 2. Czy postawy i opinie badanych kobiet wobec profilaktyki zagrożeń zdrowia są właściwe? Materiał i metody badań Badania ankietowe przeprowadzono w semestrze letnim (kwiecień) roku akademickiego 2001/2002 podczas obligatoryjnych zajęć wychowania fizycznego. Objęto nimi 617 studentek I roku studiów stacjonarnych studiujących na UWM w Olsztynie. Przebadano ponad 95% studentek spośród wybranych losowo grup studenckich. Zdecydowaną większość badanych stanowiły osoby na stałe zamieszkujące tereny Warmii i Mazur. Wybraną w ten sposób grupę należy traktować, jako reprezentatywną i właściwą do tego typu badań. W badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem techniki ankietowania. Zastosowanym narzędziem był kwestionariusz anonimowej ankiety. Obliczenia statystyczne wykonano z wykorzystaniem programu komputerowego Statistica PL. Z tabeli 1 wynika, że najwięcej studentek I roku w czasie studiów mieszkało na stancji (41,6%), nieco mniej w domu rodzinnym (29,5%) i w akademiku (23,0%). Największy procent badanych stanowiły kobiety zamieszkałe na stałe na wsi (27,2%), następnie w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców (23,4%), do 20 tys. mieszkańców (20,5%), tys. mieszkańców (19,7%) i najmniej w miastach tys. 188

189 Robert Podstawski Postawy i opinie studentek I roku Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie... mieszkańców (9,2%). Zdecydowana większość studentek I roku to absolwentki liceum ogólnokształcącego (80,7%). Dużo mniej badanych ukończyło średnią szkołę zawodową (11,4%) lub inne szkoły średnie (7,9%). Najwięcej studentek ukończyło swoją szkołę średnią w miastach tys. mieszkańców (30,2%), a najmniej na wsi (2,1%). Charakterystyka populacji biorącej udział w badaniach [%] miejsce zamieszkania podczas studiów akademik stancja dom konwikt inne razem 23,0 41,6 29,5 0,6 4,9 100,0 miejsce stałego zamieszkania wieś miasto do 20 tys tys tys. 100 tys. < Razem 27,2 20,5 19,7 9,2 23,4 100,0 miejsce ukończenia szkoły średniej wieś miasto do 20 tys tys tys. 100 tys. < Razem 2,1 25,1 30,2 13,4 29,2 100,0 typ ukończonej szkoły średniej liceum średnia inne razem 80,7 11,4 7,9 100,0 Źródło: opracowanie własne Tabela 1. Wyniki badań W tabelach 2 5 przedstawione zostały odpowiedzi studentek I roku, dotyczące aktywności fizycznej badanych w szkole średniej i na studiach. Z tabeli 2 wynika, że 50,1% studentek I roku uprawiało w szkole średniej tylko jedną formę aktywności fizycznej, 43,1% dwie i 5,7% trzy. Zdecydowana większość ankietowanych (83,6%) nie ograniczała swojej aktywności fizycznej, 14,9% ćwiczyło okresowo i tylko 1,5% miało ograniczoną aktywność ruchową w szkole średniej na stałe. Spośród 58 studentek, które nie uprawiały pewnych form aktywności ruchowej, 44 osoby nie ćwiczyły tylko jednej dyscypliny sportowej, 6 osób dwóch, 4 osoby trzech, 3 osoby czterech i tylko 1 osoba pięciu (tabela 2). Zdecydowana większość badanych (98,5%) wskazała obowiązkowe zajęcia wychowania fizycznego jako najczęściej uprawianą aktywność ruchową, mniej osób uczęszczało na zajęcia SKS (10,7%), UKS (2,8%) i TKKF (0,6%). Żadna osoba nie brała 189

190 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 udziału w zajęciach organizowanych przez AZS. Duży odsetek badanych (37,9%) deklarował ćwiczenie indywidualne lub sporadycznie z rodziną (tabela 3). Odpowiedzi studentek na temat liczby uprawianych przez nie form aktywności ruchowej w szkole średniej [%] liczba form aktywności ruchowej razem 50,1 43,1 5,7 1,0 0,2 100,0 nie ograniczałam ograniczałam okresowo ograniczyłam na stale razem 83,6 14,9 1,5 100,0 Źródło: opracowanie własne Tabela 2. Tabela 3. Deklarowane uprawianych form aktywności fizycznej w czasie nauki w szkole średniej [%] forma uprawianej aktywności fizycznej % obowiązkowe zajęciach wf 98,5 Szkolny Klub Sportowy (SKS) 10,7 Uczniowski Klub Sportowy (UKS) 2,8 pozaszkolny klub sportowy 5,0 Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej (TKKF) 0,6 Inne organizacje 3,6 Akademicki Związek Sportowy (AZS) 0 nie uczestniczyłam w żadnych zajęciach ruchowych 1 indywidualnie, sporadycznie z rodziną 37,9 Źródło: opracowanie własne Tabela 4. Opinie studentek I roku na temat poziomu ich sprawności motorycznej w skali od 1 do 6 [%] 190 poziom sprawności motorycznej % 1 (bardzo słaby) 0,2 2 (słaby) 1,6 3 (dostateczny) 8,9 4 (dobry) 54,5 5 (bardzo dobry) 30,0 6 (wybitny) 4,9 suma 100,0 Źródło: opracowanie własne

191 Robert Podstawski Postawy i opinie studentek I roku Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie... Najwięcej studentek I roku określiło swój poziom sprawności motorycznej, jako dobry (54,5%), poziom bardzo dobry wskazało 30,0%, a wybitny 4,9%. W opinii największej części badanych (39,4%) zajęcia wychowania fizycznego podczas studiów powinny być wyłącznie dobrowolne od pierwszego roku, 32,8% uważało, że powinny być one obowiązkowe na pierwszym i drugim roku, natomiast 19,2% widziało celowość ich przeprowadzania przez wszystkie lata studiów. Prawie połowa ankietowanych (49,6%) była za rekreacyjną formą zajęć wychowania fizycznego, ponad ¼ kobiet (25,9%) nie mogła określić formy zajęć wychowania fizycznego 12,8% utożsamiało się ze sportem, 6,4% preferowało zajęcia rekreacyjno sportowe i 5,2% nie chciało uprawiać kultury fizycznej wcale (tabela 5). obowiązkowe przez cały rok Opinie studentek I roku na temat charakteru oraz formy zajęć wychowania fizycznego podczas studiów [%] obowiązkowe na I i II roku charakter zajęć wychowania fizycznego wyłącznie dobrowolne od I roku nie powinno ich być trudno stwierdzić razem 19,2 32,8 39,4 3,9 4,7 100,0 formy zajęć wychowania fizycznego trudno rekreacja/ / nie chcę rekreacja sport razem określić sport 25,9 5,2 49,6 12,8 6,4 100,0 Źródło: opracowanie własne Tabela 5. Ocena odpowiednich warunków higieny istniejących na UWM w Olsztynie oraz sposobów ich poprawy [%] Tabela 6. Czy na UWM w Olsztynie są odpowiednie warunki higieny? tak są nie ma nie wiem razem 36,5 35,8 27,7 100,0 czynności jakie należy wykonać w celu poprawy warunków higieny poprawa stanu czystości pomieszczeń 12,6 środki czystości 17,2 remonty, standard 53,3 rozbudowa uczelni 16,9 razem 100,0 Źródło: opracowanie własne 191

192 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Zbliżony odsetek badanych uważało, że na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie są zapewnione odpowiednie warunki higieny lub, że ich nie ma (odpowiednio: 36,5% i 35,8%). Duży procent badanych nie potrafił określić tych warunków (27,7%). W grupie studentek, które stwierdziły brak odpowiednich warunków higieny na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie największy odsetek optował za poprawą standardów całej infrastruktury uczelni oraz remontów (53,26%), 17,24% wskazało na potrzebę zabezpieczenia pomieszczeń w odpowiednie środki czystości, 16,86% proponowało rozbudowę uczelni i 12,64% zwróciło uwagę na poprawę stanu czystości pomieszczeń (Tabela 6). W opiniach studentek I roku najważniejszymi czynnikami prozdrowotnymi były: codzienna toaleta i higiena ciała (36,4%) oraz prysznic i kąpiel (31,7%). Dużo mniej osób wskazywało na czynniki takie, jak: mycie zębów i rąk (9,0%), higienę intymną (6,7%), dbanie o sprawność motoryczną (6,0%) oraz higienę żywienia (4,2%). Przeważająca część badanych (84,4%) wskazała tylko jeden zabieg wzmacniający zdrowie, 11,28% dwa i 3,9% trzy. Pojedyncze jednostki wymieniły cztery i pięć zabiegów zdrowotnych (tabela 7). Spośród 513 kobiet, które potrafiły wymienić choroby zakaźne najwięcej (26,7%) wymieniło trzy, nieco mniej (21,8%) pięć, a w dalszej kolejności: 18,3% dwie, 17,1% jedną i 15,9% cztery. Tylko jedna osoba wymieniła sześć chorób zakaźnych, a 16,9% badanych nie wymieniło ani jednej choroby zakaźnej (tabela 8). Tabela Najważniejsze zabiegi zdrowotne oraz ich liczba w opiniach studentek UWM w Olsztynie [%] najważniejsze zabiegi dla zachowania zdrowia % codzienna toaleta i higiena ciała 36,4 mycie zębów i rak 9,0 prysznic, kąpiel 31,7 higiena intymna 6,7 higiena żywienia 4,2 schludność, czystość ubrania 2,1 dezynfekcja i dezynsekcja pomieszczeń mieszkalnych 0,9 dbanie o sprawność motoryczną 6,0 inne 3,0 razem 100,0 liczba zabiegów razem 84,4 11,3 3,9 0,2 0,2 100,0 Źródło: opracowanie własne

193 Robert Podstawski Postawy i opinie studentek I roku Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie... Tabela 8. Liczba chorób zakaźnych wymienionych przez studentki UWM w Olsztynie (%) liczba chorób zakaźnych razem Źródło: opracowanie własne Prawie wszystkie studentki I roku (96,4%) odczuwały konieczność posiadania umiejętności udzielenia pierwszej pomocy, natomiast nieliczny odsetek badanych nie widział takiej potrzeby (3,6%). W tabelach 9 12 przedstawione zostały opinie studentek na temat ich odżywiania oraz stosowania używek takich, jak: palenie tytoniu i picie alkoholu. Najwięcej studentek I roku stwierdziło, że sposób odżywiania wpływa pozytywnie na stan ich zdrowia aktualnie i tak samo będzie w przyszłości (odpowiednio: 54, 9% i 62,2%). Opinie takie mogą dziwić, ponieważ ponad siedemdziesiąt procent ankietowanych (72,6%) chciało poprawić swój sposób żywienia, a blisko 1/3 badanych(27,4%) nie (tabela 9). Mniejszy procent badanych stwierdził negatywny wpływ sposobu żywienia na własne zdrowie aktualnie i w przyszłości (odpowiednio: 33,2% i 28,7%), oraz zbliżony procent kobiet uważał, że sposób ich żywienia nie wpływa lub nie wpłynie na ich stan zdrowia (odpowiednio: 11,9% i 9,1%). Najwięcej kobiet dopuszczało sporadyczne picie alkoholu 87,5%, 4,7% nie piło wcale, a 3,6% spożywało alkohol raz na miesiąc. Nieliczny procent kobiet spożywał alkohol raz na tydzień i codziennie (odpowiednie: 2,8% i 1,5%). Zdecydowana większość studentek (74,4%) deklarowała picie jednego rodzaju alkoholu, 18,7% dwóch i 4,7% trzech (tabela 10). Ponad czterdzieści procent badanych (41.5%) najchętniej piło piwo, 27,8 wino i 7,2% wódkę. Ponadto 9,3% respondentek oznajmiło, że pije inne napoje, a 8,4% że nic. Bardzo mały odsetek badanych deklarował picie soku owocowego (zaledwie 3,0%). Zdecydowana większość kobiet (66,8%) twierdziła, że alkohol powinien być ogólnie dostępny na trenie uniwersytetu, 12,5% że nie i aż 20,7% nie miało wyrobionego zdania w tej sprawie (tabela 11). Ponad sześćdziesiąt procent badanych kobiet (60,1%) to zwolenniczki zupełnego niepalenia, a 23,5% dopuszczało palenie tytoniu z umiarem i w pewnych okolicznościach. Znaczny odsetek badanych (10,37%) palił tytoń w celu nawiązania kontaktów towarzyskich, a 6,0% dla rozładowania napięcia nerwowego. Spośród osób palących tylko 16,0% pragnęło rzucić ten nałóg, 17,1% nie i 14,2% nie potrafiło się określić w tej kwestii (tabela 12). 193

194 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Tabela 9. Opinie studentek na temat ich odżywiania [%] wpływ odżywiania aktualnie pozytywny negatywny nie ma wpływu razem 54,9 33,2 11,9 100,0 wpływ odżywiania w przyszłości 62,2 28,7 9,1 100,0 poprawa aktualnego odżywiania tak nie razem 72,6 27,4 100,0 Źródło: opracowanie własne nie piję Opinie studentek na temat picia alkoholu [%] sporadycznie spożywanie alkoholu raz na miesiąc raz na tydzień codziennie razem 4,7 87,5 3,6 2,8 1,5 100,0 liczba rodzajów pitego alkoholu razem 75,4 18,7 4,7 0,8 0,2 0,2 100,0 Źródło: Opracowanie własne Tabela 10. Tabela 11. Odpowiedzi studentek na temat najchętniej pitego napoju oraz dostępności alkoholu na UWM w Olsztynie [%] 194 najchętniej piję % piwo 41,5 wino 27,8 koniak 2,1 wódka 7,2 kawa i herbata 0,7 nic nie piję 8,4 sok owocowy 3,0 inne 9,3 razem 100,0 dostępność alkoholu na terenie uniwersytetu tak nie nie mam zdania razem 66,8 12,5 20,7 100,0 Źródło: opracowanie własne

195 Robert Podstawski Postawy i opinie studentek I roku Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie... Tabela 12. Opinie studentek I roku na temat palenia tytoniu wyrażany pogląd na temat palenia % jestem zwolennikiem zupełnego niepalenia 60,1 w pewnych okolicznościach dopuszczam możliwość palenia papierosów, lecz z umiarem 23,5 pomaga rozładować napięcie nerwowe 6,0 pomaga nawiązać kontakty towarzyskie 10,4 razem 100,0 czy chcesz zrezygnować z palenia tytoniu? tak nie nie mam zdania nie palę razem 16,0 17,1 14,2 52,7 100,0 Źródło: opracowanie własne W tabelach zaprezentowano wyniki dotyczące zagadnień związanych ze stresem oraz chęci pogłębienia wiedzy z zakresu zdrowia publicznego. Zdecydowana większość badanych (70,8%) uważała, że sytuacje stresowe na studiach są nieuniknione, a 15,7% bardzo obawiało się takich sytuacji (tabela 13). Najwięcej badanych stosowało jedną (54,6%) lub dwie (27,8%) metody radzenia sobie ze stresem (tabela 14). W opinii respondentek najlepszym sposobem radzenia sobie ze stresem był sport (23,5%), spotkanie z przyjaciółmi (19,3%), spacer (14,9%) i słuchanie muzyki (11,7%). W rozkładzie zainteresowań określonymi zagadnieniami największym zainteresowaniem wśród studentek cieszyły się w pełni tematy takie, jak: pierwsza pomoc (58,5%), higiena żywienia (53,1%) i kontakty międzyludzkie (52,5%). Wśród tematów cieszących się częściowym zainteresowaniem badane wymieniły: profilaktykę chorób zakaźnych (55,1%), choroby cywilizacyjne i weneryczne (odpowiednio: 51,3% i 51,7%). Z kolei do grupy tematów nieinteresujących respondentki wcale badane zaliczyły: nikotynizm i jego następstwa (58,0%), znużenie i zmęczenie restytucja (42,3%) i alkoholizm (42,2%). Tabela 13. Opinie studentek I roku na temat wystąpienia sytuacji stresowych podczas studiów [%] opinie % tak uważam, że takie sytuacje są nieuniknione 70,8 prawdopodobnie takie sytuacje mogą się zdarzać, poradzę sobie z nimi 12,3 bardzo obawiam się takich sytuacji 15,8 trudno mi jednoznacznie wypowiedzieć się w tej sytuacji 1,1 razem 100,0 Źródło: opracowanie własne 195

196 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/ Tabela 14. Odpowiedzi studentek I roku na temat najlepszego sposobu radzenia sobie ze stresem [%] sposoby radzenia sobie ze stresem % uprawianie sportu 23,5 spotkania z przyjaciółmi 19,3 słuchanie muzyki 11,7 słodycze 4,2 nie myślenie o nim, podchodzenie do stresu z dystansem 11,5 relaks 4,0 spacer 14,9 rozmowy z bliską osobą 10,7 razem 100,0 Źródło: opracowanie własne Opinie studentek I roku na temat wiedzy dotyczącej zdrowia publicznego przekazywanej im w formie zajęć dobrowolnych tematy do ewentualnej realizacji temat ten interesuje mnie WP CZ WC znużenie i zmęczenie restytucja 13,8 44,0 42,3 pierwsza pomoc 58,5 37,5 3,9 seksualność 38,3 50,9 10,7 kontakty międzyludzkie 52,5 36,7 10,9 dobowy rytm pracy i wypoczynku 29,4 45,8 24,7 choroby cywilizacyjne 28,0 51,3 20,8 życie seksualne człowieka 39,9 45,3 14,8 zagrożenia zdrowia 48,9 36,8 14,2 wypoczynek 24,0 44,6 31,3 profilaktyka chorób zakaźnych 25,0 55,1 19,9 etyka i kultura życia płciowego 35,4 47,9 16,6 redukcja napięć psychicznych 60,8 31,9 7,1 higiena pracy umysłowej 40,3 44,56 15,1 choroby weneryczne 22,5 51,7 25,8 biorytmy i zachowanie człowieka 23,6 43,8 32,6 sprawność motoryczna 22,6 44,9 32,5 higiena osobista 24,9 49,3 25,8 poradnictwo przedmałżeńskie 34,1 37,8 28,1 nikotynizm i jego następstwa 11,3 30,7 58,0 aktywność fizyczna 16,0 47,3 36,7 hartowanie organizmu 21,8 46,1 32,0 planowanie rodziny 37,2 37,7 25,0 choroby weneryczne 22,5 51,7 25,8 biorytmy i zachowanie człowieka 23,6 43,8 32,6 alkoholizm 17,8 40,0 42,2 problemy ciąży i jej ochrony 46,1 38,4 15,5 narkomania 32,8 36,1 31,0 higiena żywienia 53,1 36,4 10,5 WP w pełni, CZ częściowo, WC wcale Źródło: opracowanie własne Tabela 15.

197 Robert Podstawski Postawy i opinie studentek I roku Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie... Dyskusja Niniejsza praca potwierdziła celowość przeprowadzania badań dotyczących edukacji zdrowotnej wśród studentek I roku Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Z pewnością działania takie przyczynią się do podniesienia świadomości o konieczności uprawiania kultury zdrowotnej przez społeczeństwo polskie. W badaniach własnych uwzględniono szerokie spektrum działań związanych ze zdrowiem ludzkim, a informacje zawarte w odpowiedziach studentek należy traktować, jako wartościowy materiał dotyczący subiektywnej oceny kultury zdrowotnej młodych kobiet. Aktywność fizyczna należy do podstawowych zachowań zdrowotnych człowieka, jednak odsetek młodzieży nieaktywnej fizycznie stale zwiększa się w Polsce [9]. Niską aktywność fizyczną zaobserwowano zwłaszcza u dziewcząt gimnazjalnych wykazując, że 55% z nich bierze udział tylko w obowiązkowych zajęciach wychowania fizycznego, a 57% wykonuje intensywne wysiłki fizyczne tylko 2 3 razy w tygodniu [10]. Zbliżony obraz negatywnego zjawiska braku chęci do ruchu występował także wśród studentek I roku w polskich akademiach medycznych [11]. Wyniki uzyskane w niniejszych badaniach wskazują na występowanie podobnych tendencji także u kobiet studiujących na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie, których aktywność fizyczna w szkole średniej ograniczała się głównie (w 9,5%) do brania udziału w obligatoryjnych zajęciach wychowania fizycznego. Należy przypuszczać, że podobny obraz aktywności ruchowej studentek I roku występował także na studiach, ponieważ największy odsetek badanych (39,4%) uważał, że zajęcia wychowania fizycznego powinny być wyłącznie dobrowolne. Przeprowadzona analiza zebranego materiału doprowadziła do zaobserwowania różnic pomiędzy deklarowanymi opiniami i postawami studentek, potwierdzając w ten sposób opinię stanowiącą, że dla pełnego scharakteryzowania kondycji biologicznej (w zakresie zdrowia) jednostki lub określonej grupy społecznej, należy jednocześnie posługiwać się metodami oceny subiektywnej i obiektywnej [8]. Jedyną miarodajną techniką oceny aktywności fizycznej człowieka jest zbadanie poziomu jego sprawności motorycznej w oparciu o trafne i rzetelne testy motoryczne, ponieważ oba badane zjawiska są bardzo ze sobą sprzężone. W innydm przypadku deklarowane opinie nie mają prawdziwego pokrycia w praktyce, i pozostają raczej tylko w sferze intencji. Zależność tą potwierdziły także niniejsze badania wykazując, że zdecydowana większość badanych deklarowała swoje uczestnictwo tylko w obligatoryjnych zajęciach w-f w szkole średniej i na studiach, a pomimo tego badane określiły poziom swojej sprawności jako dobry (54,5%), bardzo dobry (30,0%), a nawet wybitny (4,9%). Podobny obraz zachowań studentek przedstawiła Kornafel i wsp [8] wykazując, że wśród kobiet najwięcej określiło stan swojego zdrowia jako dobry (62,1%), dużo mniej jako bardzo dobry (19,0%), znośny (16,7%) oraz znikoma część badanych uznało go za zły (2,1%). 197

198 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Ponadto badane widząc zagrożenia płynące z niewłaściwego trybu życia wskazały codzienną toaletę i higienę ciała, jako najważniejsze dla nich zabiegi prozdrowotne, podczas gdy dbanie o sprawność motoryczną i odpowiedni sposób żywienia został doceniony odpowiednio przez 6,0% i 4,2% respondentek. Przedstawione opinie nie korespondują także ze wskazaniem sportu, jako głównego sposobu radzenia sobie ze stresem, podczas gdy tylko 12,8% jest zainteresowana jego uprawianiem. Samoocena definiowana jest, jako zespół sądów i opinii, odnoszących się do własnej osoby, ocena własnych możliwości kształtowanych podczas realizacji różnych zadań [12]. Ocena stanu swego zdrowia przez młodzież, jako bardzo dobrego lub doskonałego jest znamienna dla społeczności studenckiej bez względu na płeć [5, 13] i dlatego powinna być weryfikowana dodatkowo w oparciu o sprawdzone metody pomiaru. Należy, więc przypuszczać, że kwestionariusz ankiety nie jest wystarczającym narzędziem w przypadku oceny poziomu aktywności fizycznej studentek I roku, bowiem może on zawierać znaczny procent sprzecznych, a więc i nieprawdziwych informacji Wnioski 1. Zdecydowana większość badanych studentek I roku podczas nauki w szkole średniej i na studiach uczęszczała tylko na obligatoryjne zajęcia wychowania fizycznego, natomiast procent kobiet aktywnych fizycznie był znikomy. 2. Stwierdzono wystąpienie zróżnicowania opinii w stosunku postaw deklarowanych przez studentki I roku. Duży procent badanych kobiet zdawał sobie sprawę z konieczności dbania o własne zdrowie, lecz nie realizował tego w praktyce. Piśmiennictwo 1. Klamut M.: Wstęp. W: Kawczyńska Butrym Z. (red.), Uczelnia promująca zdrowie. Założenia programu. UMC S, Lublin, 1995, Council on Sports Medicine and fitness and Council on school Health.: Active Healthy Living., Prevention of Childhood Obesity Through Increased Physical Activity. Pediatrics, 2006, 117, Francis KT.: Status of the Year 2000 Health goals for Physical Activity and Fitness. Physical Therapy, 1999, 79(4), Fragala Pinkham MA, Haley SM, Rabin J, Kharasch VS., A Fitness Program for Children With Disabilities. Physical Therapy, 2005, 85(11), Podstawski R.: Sprawność fizyczna i opinie na temat profilaktyki zagrożeń dla zdrowia studentów Pierwszego roku uniwersytetu Warmińsko Mazurskiego w Olsztynie w roku akademickim 1999/2000. UWM w Olszynie, Olsztyn, 2006,

199 Robert Podstawski Postawy i opinie studentek I roku Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Lisicki T.: Ogólna sprawność fizyczna oraz postawy wobec profilaktyki zdrowotnej i aktywności ruchowej studentów I roku studiów. Na przykładzie studentów szkół wyższych Trójmiasta. AWFiS, Gdańsk, 2002, Umiastowska D.: Zmiana modelu akademickiego wychowania fizycznego w świetle badań uczestnictwa szczecińskich studentów w kulturze fizycznej. Uniwersytet Szczeciński. Rozprawy i Studia T. (DCCXLVIII) 674, Szczecin 2007, Kornafel D., Kwiatkowska B., Rodziewicz Pełeszuk A.: Cechy różnicujące samoocenę zdrowia człowieka. W: Jopkiewicz A. (red.), Auksologia a promocja zdrowia. PAN KTN, Kielce 2000, t. 2, Woynarowska B.: Zachowania zdrowotne i zdrowie subiektywne młodzieży 15 letniej w Polsce. Tendencje zmian w latach , W: Charzewska J. (red.), Biospołeczne aspekty rozwoju współczesnej młodzieży polskiej w okresie dojrzewania. AWF, Warszawa, 2007, Lelonek M., Jopkiewicz A.: Aktywność fizyczna młodzieży gimnazjalnej. W: Jopkiewicz A., (red.), Auksologia a promocja zdrowia. KTN Almamer WSEW, Kielce 2010; t. 5, Lisicki T.: Studenci I roku akademii medycznych wobec wymogów zdrowego stylu życia. AWFiS, Gdańsk 2006, Oblacińska A., Jodkowska M., Tabak I., Ostręga W.: Samoocena zdrowia i sprawności fizycznej polskich gimnazjalistów z nadwagą i otyłością. W: Jopkiewicz J. (red.), Auksologia a promocja zdrowia. Kielce 2007, t. 4, Kocemba W.: Uczestnictwo studentów w kulturze fizycznej. AWF, Warszawa 1993, Pro health attitudes among the 1 st grade female students at the University of Warmia & Mazury in Olsztyn (2001/2002) Summary Key words: 1 st grade university students, public health, attitudes and opinions The aim of the study conducted among female students attending the University of Warmia & Mazury in Olsztyn was the assessment of their pro health attitudes. The research was conducted in the summer semester of the academic year 2001/2002 during obligatory P.E. classes and involved st year full time female students. The diagnostic survey method with the use of a questionnaire was applied. It was observed, that the vast majority of the 1 st year female students, while attending high school and university, took part only in mandatory P.E. classes, and the percentage of physically active women was negligible. Differences between female students opinions and attitudes towards health prophylactics were observed. A high percentage of women was aware of the need to take care of their health, but didn t put this into practice. 199

200

201 Robert Podstawski 1, Tomasz Boraczyński 2, Agnieszka Romańczuk 1 1 Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie 2 Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego Sprawność motoryczna nauczycielek wczesnej edukacji w zależności od wieku i miejsca stałego zamieszkania Słowa kluczowe: nauczycielki, sprawność motoryczna, wiek, miejsce stałego zamieszkania Aktywność ruchowa ludzi dorosłych Wstęp Zapotrzebowanie społeczne na postawy prozdrowotne wzrasta wraz z powiększającymi się i przerażającymi wskaźnikami dotyczącymi poziomu zdrowotności dzieci i młodzieży, połączonego z negatywnymi aspektami młodzieżowego stylu życia [1, 2]. Osobami odpowiedzialnymi za podnoszenie sprawności motorycznej dzieci i młodzieży są (według prawa polskiego) między innymi absolwenci studiów wczesnej edukacji, uprawnieni do przeprowadzania zajęć ruchowych w przedszkolach oraz klasach I III szkół podstawowych. Wpływają oni zatem w sposób istotny na postawy związane z potęgowaniem zdrowia w zakresie szeroko rozumianej kultury fizycznej. Przedszkolne oraz szkolne wychowanie fizyczne nie jest szeregowym składnikiem kultury fizycznej, lecz jej fundamentem [3]. Nauczyciel jako najważniejszy czynnik warunkujący przebieg procesu dydaktyczno-wychowawczego kieruje procesem rozwoju młodych uczniów w szkole, ocenia ich postępy i stanowi dla nich wzór osobowy [4]. Skuteczność działań pedagogicznych w zakresie kultury fizycznej będzie zatem w dużym stopniu uzależniona od dysponowanej przez niego wiedzy oraz doświadczenia zdobytego podczas pracy. W przypadku wychowania 201

202 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 fizycznego rola nauczyciela jest podwójna ze względu na jego oddziaływanie na osobowość i ciało wychowanka. Powinien on więc posiadać odpowiedni poziom sprawności motorycznej i umiejętności ruchowych umożliwiający mu w sposób swobodny i obrazowy pokazanie danego ćwiczenia, technikę jego wykonania, a nawet taktyczne zastosowanie w praktyce [5, 6]. Liczba badań dotyczących poziomu sprawności motorycznej wśród i młodzieży jest nieporównywalnie większą od znikomej liczby prac poświęconych ocenie kondycji fizycznej nauczycieli wychowania fizycznego. Dlatego pomysł zbadania stanu kondycji fizycznej nauczycieli wczesnej edukacji w zależności od wieku i miejsca ich stałego zamieszkania badanych jest cenny i godny uwagi. Cel pracy Celem pracy było zbadanie poziomu sprawności motorycznej przyszłych nauczycieli wczesnej edukacji. Realizacje tak sformułowanego celu sprowadzono do próby odpowiedzi na następujące pytania: 1. Jaki jest poziom sprawności motorycznej nauczycieli wczesnej edukacji? 2. Czy poziom zdolności motorycznych nauczycieli jest zróżnicowany przez wiek badanych oraz miejsce ich stałego zamieszkania? Materiał i metoda badań Spośród 82 kobiet uczęszczających na podyplomowe studia z wczesnej edukacji zintegrowanej na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie, w badaniach sprawności motorycznej uczestniczyły 62 nauczycielki (75,6%). Pozostałe 20 kobiet (24,4%) stanowiły osoby legitymujące się zaświadczeniem lekarskim wskazującym na występujące u nich trwałe kalectwo lub kontuzję, uniemożliwiające im branie aktywnego udziału w zajęciach praktycznych z metodyki wychowania fizycznego. Średnia wieku 82 kobiet wyniosła 27,9 lat i były to wszystkie nauczycielki uczące się na tych studiach w 2008 roku. Spośród badanych, 60 kobiet skończyło wcześniej studia pedagogiczne, po 6 osób teologię, filologię angielską i biologię i po 2 osoby język polski i matematykę. Ocena poziomu sprawności motorycznej 65 nauczycielek została przeprowadzona podczas ćwiczeń z metodyki wychowania fizycznego. Okres przeprowadzanych badań obejmował miesiące listopad grudzień 2008 roku. W niniejszych badaniach posłużono się metodą sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem techniki pomiaru poziomu poszczególnych zdolności motorycznych. Narzędziami badawczymi zastosowanymi w pomiarach sprawnościowych był test Podstawskiego [7], składający się z 8 prób motorycznych takich, jak: skok w dal z miejsca, skiping z klaskaniem 8 s, bieg wahadłowy 4 10 m, 202

203 Robert Podstawski, Tomasz Boraczyński, Agnieszka Romańczuk Sprawność motoryczna nauczycielek... siady z leżenia tyłem 30 s, rzut piłką lekarską oburącz w tył, zwis na drążku o ramionach ugiętych, skłon tułowia w przód z postawy stojąc i Burpee test 1 min. Normy testu Podstawskiego zostały opracowane na podstawie wyników uzyskanych przez studentki I roku studiów na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie w 2000 roku. Studentki I roku studiów, podobnie jak badane nauczycielki stanowią grupę osobników w pełni ukształtowanych anatomicznie i fizjologicznie dlatego też wiek badanych eliminował w zupełności wpływ czynników rozwojowych na uzyskiwane przez nie wyniki. Ponadto zdecydowana większość studentek oraz wszystkie nauczycielki pochodziły z terenów Warmii i Mazur, dlatego zastosowane normy sprawności uznano za najbardziej trafne dla tej grupy badawczej. Na podstawie uzyskanych wyników zbadano poziom sprawności motorycznej w poszczególnych testach motorycznych oraz obliczono tzw. ogólny poziom sprawności motorycznej badanych kobiet. W obydwu przypadkach zastosowano 5-stopniową skalę oceny poziomu motorycznego tzn. wyniki: bardzo dobry, dobry, przeciętny, słaby i mierny. Wszystkie uczestniczki eksperymentu zapoznały się dokładnie z instrukcją wykonywania poszczególnych prób sprawnościowych podczas wykładów. Przed ćwiczeniami badane zostały poddane 10-minutowej rozgrzewce. Wyniki testów poddano analizie statystycznej wykorzystując test Χ 2, do weryfikacji hipotezy o niezależności zmiennych. Do oceny wpływu dwóch czynników jakościowych na wartości danej cechy mierzalnej zastosowano metodę analizy wariancji (test F, Fishera Snedecora przy poziomie istotności α = 0,05). Obliczenia statystyczne wykonano z wykorzystaniem programów komputerowych Statistica PL. Wyniki badań W tabelach 1 i 2 zaprezentowano średnie wartości podstawowych parametrów antropometrycznych (masa i wysokość ciała, wskaźniki BMI) i poziomu sprawności motorycznej nauczycielek wczesnej edukacji. Poziom rozwoju fizycznego nauczycielek wczesnej edukacji cechy antropometryczne n = 62 M ±Sd (min max) masa ciała [kg] 62,2 ±11,6 (43 95) 18,64 wysokość ciała [cm] 164,0 ±9,0 ( ) 5,48 BMI [kg/m 2 ] 23,12 ±2,61 (17,36 30,04) 11,28 Źródło: opracowanie własne współczynnik zmienności p Tabela

204 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Średnie wartości masy i wysokości ciała badanych kobiet wyniosły odpowiednio: 62.2 kg i cm, natomiast wartości BMI (23.12) były w zakresie normy (tabela 1). Poziom rozwoju motorycznego nauczycielek wczesnej edukacji Tabela 2. testy motoryczne n = 62 Skok w dal z miejsca [cm] Skiping z klaskaniem 8 s [liczba klaśnięć] Bieg wahadłowy 4 10 m [s] Siady z leżenia tyłem 30s [liczba siadów] Rzut piłką lekarską oburącz w tył [cm] Zwis na drążku o ramionach ugiętych [s] Skłon tułowia w dół z postawy stojąc [cm] Burpee test 1 min [liczba cykli] Źródło: opracowanie własne M ±Sd (min max) 134,58 ±15,0 (91 171) 24,08 ±3,7 (11 33) 13,69 ±1,0 (11,78 16,07) 14,78 ±4,5 (0 22) 629 ±116,0 (320,0 890,0) 5,08 ±4,47 (0 18,9) 10,83 ±7,1 ( 14 23) 17,43 ±5,0 (0 25) p wynik punkty 11,11 słaby 31 15,36 przeciętny 43 7,30 dobry 66 30,44 słaby 35 18,44 przeciętny 50 89,99 przeciętny 44 65,55 słaby 48 28,68 słaby 39 Stosując 5 stopniową skalę oceny poziomu sprawności motorycznej w poszczególnych próbach stwierdzono, że tylko w teście bieg wahadłowy 4 10 m badane uzyskały wynik dobry, w testach takich, jak: skiping z klaskaniem 8 s, rzut piłką lekarską oburącz w tył i zwis na drążku o ramionach ugiętych wyniki przeciętne, natomiast w skoku w dal z miejsca, siadach z leżenia tyłem, skłonie tułowia w przód z postawy stojąc i przysiadach z wyrzutem nóg w tył wyniki niskie. Wyniki uzyskane we wszystkich testach motorycznych klasyfikują poziom sprawności motorycznej nauczycielek wczesnej edukacji, jako przeciętny 356 punktów. Do rezultatów uzyskanych przez badane (n = 62) nie dołączono 20 kobiet nie mogących (w opinii lekarza) wykonywać żadnych ćwiczeń fizycznych, a więc reprezentujących najniższy mierny poziom sprawności motorycznej. Wyniki te w znaczy sposób zaniżyłyby obraz ogólnego poziomu kondycji fizycznej całej grupy. W kolejnym etapie badań sprawdzono, czy wyniki uzyskane w poszczególnych testach motorycznych są zróżnicowane w zależności od wieku i miejsca stałego zamieszkania badanych. 204

205 Robert Podstawski, Tomasz Boraczyński, Agnieszka Romańczuk Sprawność motoryczna nauczycielek... W celu wykonania statystyk opisowych założono, że: jeżeli p(f) < α występują statystycznie istotne różnice, jeżeli p(f) α brak jest statystycznie istotnych różnice, różnice statystycznie istotne przy α = W tabelach 3 6 przedstawiono wyniki uzyskane przez nauczycielki wczesnej edukacji w poszczególnych testach motorycznych w zależności od wieku badanych. Na podstawie przeprowadzonej analizy statystycznej nie stwierdzono wystąpienia różnic istotnych pomiędzy wynikami uzyskanymi w poszczególnych testach motorycznych, przez nauczycielki reprezentujące różny wiek. Tabela 3. Wyniki nauczycielek wczesnej edukacji uzyskane w testach rzut piłką lekarską w tył i zwis na drążku o ramionach ugiętych w zależności od wieku badanych rzut piłką lekarską w tył [cm] czynnik wartość średnia odchylenie współczynnik standardowe zmienności [%] do 24 lat 643 0,812 12,63 od 25 do 29 lat 626 1,204 19,24 od 30 do 34 lat 657 1,535 23,35 od 35 do 39 lat 545 1,060 19,46 powyżej 40 lat 573 1,359 23,75 obliczona wartość statystyki F 0,6902 prawdopodobieństwo przekroczenia obliczonej wartości statystyki p(f) 0,6018 wyniki testu Duncana: brak statystycznie istotnych różnic zwis na drążku o ramionach ugiętych [s] do 24 lat 4,00 3,411 85,25 od 25 do 29 lat 4,67 4,433 94,96 od 30 do 34 lat 6,77 5,078 74,99 od 35 do 39 lat 3,41 2,305 67,60 powyżej 40 lat 8,56 6,392 74,65 obliczona wartość statystyki F 1,4001 prawdopodobieństwo przekroczenia obliczonej wartości statystyki p(f) 0,2447 wyniki testu Duncana: brak statystycznie istotnych różnic Źródło: opracowanie własne 205

206 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Tabela 4. Wyniki nauczycielek wczesnej edukacji uzyskane w testach bieg wahadłowy 4 10 m i skiping z klaskaniem 8 s w zależności od wieku badanych bieg wahadłowy 4 10 m [s] czynnik M Sd współczynnik zmienności [%] do 24 lat 13,73 1,266 9,23 od 25 do 29 lat 13,63 0,921 6,76 od 30 do 34 lat 13,44 0,788 5,86 od 35 do 39 lat 14,38 1,110 7,72 powyżej 40 lat 14,40 0,928 6,45 obliczona wartość statystyki F 0,9262 Prawdopodobieństwo przekroczenia obliczonej wartości statystyki p(f) 0,4552 wyniki testu Duncana: brak statystycznie istotnych różnic skiping z klaskaniem 8 s [liczba klaśnięć] do 24 lat 23,81 2,903 12,19 od 25 do 29 lat 24,62 4,030 16,37 od 30 do 34 lat 24,64 2,803 11,38 od 35 do 39 lat 22,00 2,828 12,86 powyżej 40 lat 20,75 5,965 28,75 obliczona wartość statystyki F 1,2149 prawdopodobieństwo przekroczenia obliczonej wartości statystyki p(f) 0,3144 wyniki testu Duncana: brak statystycznie istotnych różnic Źródło: opracowanie własne Tabela Wyniki nauczycielek wczesnej edukacji uzyskane w testach Burpee test 1min i skłon tułowia w przód z postawy zasadniczej w zależności od wieku badanych Burpee test 60 s [liczba cykli] czynnik M Sd współczynnik zmienności [%] do 24 lat 18,06 4,312 23,87 od 25 do 29 lat 17,41 4,997 28,69 od 30 do 34 lat 17,91 4,657 26,01 od 35 do 39 lat 18,50 2,121 11,47 powyżej 40 lat 13,25 9,069 68,45 obliczona wartość statystyki F 0,7993 Prawdopodobieństwo przekroczenia obliczonej wartości statystyki p(f) 0,5307 wyniki testu Duncana: brak statystycznie istotnych różnic skłon tułowia w dół [cm] do 24 lat 9,06 6,516 71,90 od 25 do 29 lat 10,55 7,799 73,91 od 30 do 34 lat 14,18 6,226 43,90 od 35 do 39 lat 12,00 2,828 23,57 powyżej 40 lat 10,25 7,136 69,62 obliczona wartość statystyki F 0,8875 prawdopodobieństwo przekroczenia obliczonej wartości statystyki p(f) 0,4774 wyniki testu Duncana: brak statystycznie istotnych różnic Źródło: opracowanie własne

207 Robert Podstawski, Tomasz Boraczyński, Agnieszka Romańczuk Sprawność motoryczna nauczycielek... Wyniki nauczycielek wczesnej edukacji uzyskane w testach skok w dal z miejsca i siady z leżenia tyłem 30 s w zależności od wieku badanych skok w dal z miejsca [cm] czynnik M Sd współczynnik zmienności [%] do 24 lat 136,19 14,675 10,78 od 25 do 29 lat 133,59 16,387 12,27 od 30 do 34 lat 137,55 16,513 12,01 od 35 do 39 lat 123,50 9,192 7,44 powyżej 40 lat 132,75 9,912 7,47 obliczona wartość statystyki F 0,4378 prawdopodobieństwo przekroczenia obliczonej wartości statystyki p(f) 0,7807 wyniki testu Duncana: brak statystycznie istotnych różnic siady z leżenia tyłem [liczba siadów] do 24 lat 13,94 5,519 39,60 od 25 do 29 lat 14,76 4,085 27,68 od 30 do 34 lat 15,00 4,494 29,96 od 35 do 39 lat 16,00 1,414 8,84 powyżej 40 lat 18,75 2,218 11,83 obliczona wartość statystyki F 0,9626 prawdopodobieństwo przekroczenia obliczonej wartości statystyki p(f) 0,4357 wyniki testu Duncana: brak statystycznie istotnych różnic Źródło: opracowanie własne Tabela 6. Tabela 7. Wyniki nauczycielek wczesnej edukacji uzyskane w testach skok w dal z miejsca i skiping z klaskaniem 8 s w zależności od miejsca stałego zamieszkania skok w dal z miejsca [cm] czynnik M Sd współczynnik zmienności [%] wieś 136,00 14,638 10,76 miasto do 20 tys. 136,35 14,777 10,84 miasto od 20 do 50 tys. 134,61 13,992 10,39 miasto od 50 do 100 tys. 120,25 20,614 17,14 miasto pow. 100 tys. 135,14 18,533 13,71 obliczona wartość statystyki F 0,9691 prawdopodobieństwo przekroczenia obliczonej wartości statystyki p(f) 0,4316 wyniki testu Duncana: brak statystycznie istotnych różnic skiping z klaskaniem [liczba klaśnięć] wieś 24,38 3,030 12,43 miasto do 20 tys. 22,82 4,940 21,64 miasto od 20 do 50 tys. 24,44 3,166 12,95 miasto od 50 do 100 tys. 24,25 0,957 3,95 miasto pow. 100 tys. 25,43 3,994 15,71 obliczona wartość statystyki F 0,7771 prawdopodobieństwo przekroczenia obliczonej wartości statystyki p(f) 0,5447 wyniki testu Duncana: brak statystycznie istotnych różnic Źródło: opracowanie własne 207

208 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Tabela 8. Wyniki nauczycielek wczesnej edukacji uzyskane w testach bieg wahadłowy 4 10 m i siady z leżenia tyłem 30 s w zależności od miejsca stałego zamieszkania bieg wahadłowy 4 10m [s] czynnik M Sd współczynnik zmienności [%] wieś 13,83 1,372 9,92 miasto do 20 tys. 13,62 0,960 7,05 miasto od 20 do 50 tys. 13,78 0,808 5,86 miasto od 50 do 100 tys. 14,14 0,940 6,65 miasto pow. 100 tys. 13,13 0,472 3,60 obliczona wartość statystyki F 0,8743 prawdopodobieństwo przekroczenia obliczonej wartości statystyki p(f) 0,4851 wyniki testu Duncana: brak statystycznie istotnych różnic siady z leżenia tyłem 30 s [liczba siadów] wieś 14,44 5,464 37,85 miasto do 20 tys. 15,71 3,853 24,53 miasto od 20 do 50 tys. 14,89 4,013 26,95 miasto od 50 do 100 tys. 16,50 4,123 24,99 miasto pow. 100 tys. 13,00 5,164 39,72 obliczona wartość statystyki F 0,6084 prawdopodobieństwo przekroczenia obliczonej wartości statystyki p(f) 0,6582 wyniki testu Duncana: brak statystycznie istotnych różnic Źródło: opracowanie własne, Tabela 9. Wyniki nauczycielek wczesnej edukacji uzyskane w testach rzut piłką lekarską w tył i zwis na drążku o ramionach ugiętych w zależności od miejsca stałego zamieszkania 208 rzut piłką lekarską w tył [cm] czynnik M Sd współczynnik zmienności [%] wieś 6,46 1,353 20,96 miasto do 20 tys. 6,46 1,017 15,74 miasto od 20 do 50 tys. 6,16 1,359 22,06 miasto od 50 do 100 tys. 5,65 0,686 12,13 miasto pow. 100 tys. 6,26 0,905 14,47 obliczona wartość statystyki F 0,5058 prawdopodobieństwo przekroczenia obliczonej wartości statystyki p(f) 0,7316 wyniki testu Duncana: brak statystycznie istotnych różnic zwis na drążku o ramionach ugiętych [s] wieś 7,30 5,573 76,33 miasto do 20 tys. 4,41 3,584 81,20 miasto od 20 do 50 tys. 3,49 3, ,61 miasto od 50 do 100 tys. 4,72 4,219 89,38 miasto pow. 100 tys. 5,91 4,073 68,86 obliczona wartość statystyki F 1,8086 prawdopodobieństwo przekroczenia obliczonej wartości statystyki p(f) 0,1386 wyniki testu Duncana: brak statystycznie istotnych różnic Źródło: opracowanie własne

209 Robert Podstawski, Tomasz Boraczyński, Agnieszka Romańczuk Sprawność motoryczna nauczycielek... Tabela 10. Wyniki nauczycielek wczesnej edukacji uzyskane w testach skłon tułowia w przód z postawy stojąc i Burpee test 60 s w zależności od miejsca zamieszkania skłon tułowia w dół z postawy stojąc [cm] czynnik M Sd współczynnik zmienności [%] wieś 11,69 6,140 52,53 miasto do 20 tys. 8,59 8,456 98,46 miasto od 20 do 50 tys. 12,22 6,413 52,47 miasto od 50 do 100 tys. 10,75 9,946 92,52 miasto pow. 100 tys. 10,88 6,203 57,13 obliczona wartość statystyki F 0,6412 prawdopodobieństwo przekroczenia obliczonej wartości statystyki p(f) 0,6353 wyniki testu Duncana: brak statystycznie istotnych różnic Burpee test 60 s [liczba cykli] wieś 18,00 4,274 23,74 miasto do 20 tys. 17,82 5,833 32,73 miasto od 20 do 50 tys. 17,72 4,113 23,21 miasto od 50 do 100 tys. 15,75 3,775 23,97 miasto pow. 100 tys. 15,43 7,413 48,05 obliczona wartość statystyki F 0,4693 prawdopodobieństwo przekroczenia obliczonej wartości statystyki p(f) 0,7580 wyniki testu Duncana: brak statystycznie istotnych różnic Źródło: opracowanie własne Tabele 7 10 prezentują wyniki uzyskane przez nauczycielki wczesnej edukacji w poszczególnych testach motorycznych w zależności od miejsca ich stałego zamieszkania. Brak różnic istotnych wystąpił we wszystkich zastosowanych testach motorycznych. Podsumowanie Analizy statystyczne, które zostały wykonane w niniejszej pracy doprowadziły do uzyskania wyników mających istotne walory poznawcze i praktyczne. W ciągu ostatnich trzech dekad nie stwierdzono wystąpienia opublikowanych prac poruszających problematykę oceny poziomu sprawności motorycznej pracujących nauczycieli ubiegających się o dodatkowe uprawnienia w zakresie kultury fizycznej. Nauczyciele zatrudnieni w placówkach oświaty zaliczają się do grupy osób w wieku produkcyjnym, a więc posiadających odmienne aspiracje życiowe w stosunku do typowych studentów szkół wyższych. Ponadto studenci uczelni wyższych o profilu fizycznym (jak np. akademie wychowania fizycznego) są dość często poddawani ocenie ich poziomu motorycznego i umiejętności ruchowych podczas studiów w przeciwieństwie do osób uczęszczających na studia wczesnej edukacji zintegrowanej [7]. 209

210 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 W opinii ekspertów przyszli nauczyciele wychowania fizycznego powinni posiadać niezbędną wiedzę i umiejętności potrzebne przy prawidłowym pokazie nauczanych zadań ruchowych i podnoszeniu poziomu sprawności motorycznej swoich wychowanków [8, 9]. Wysokie kwalifikacje powinny być szczególnie wymagane od nauczycieli nauczających dzieci przedszkolne i wczesnoszkolne, w celu wyrobienia u nich nawyku permanentnej chęci do aktywnego i zdrowego trybu życia [10]. Zjawisko występowania przeciętnego i miernego poziomu kondycji fizycznej wśród zbadanych nauczycielek wczesnej edukacji budzi duży niepokój, a tym samych wskazuje na potrzebę prowadzenia tego typu badań na szerszą skalę, w celu wskazania przyczyn takiego stanu rzeczy oraz podjęcia stosownych działań naprawczych. Przeciętny oraz mierny poziom sprawności motorycznej badanych nauczycielek nie był nawet zróżnicowany wiekiem oraz miejscem stałego zamieszkania badanych, co może wskazywać na jednorodność próby, jak również skalę istniejącego zagrożenia. Brak istotnych różnic w poziomie sprawności motorycznej badanych kobiet, przy uwzględnieniu zastosowanych czynników środowiskowych, mógł wynikać z ogólnoświatowego zjawiska braku chęci człowieka do ruchu, które przybiera coraz większy zasięg szczególnie w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo [11]. Dzieci obserwują, uczą się, ćwiczą i rozwijają w zakresie podstawowych czynności ruchowych poprzez naśladowanie osób starszych, stanowiących dla nich wzór [12]. Zaczynają rozumieć to, jak bycie aktywnym fizycznie i sprawnym ruchowo przyczynia się do potęgowania własnego zdrowia, a w okresie życia dorosłego (produkcyjnego) osiągnięcia zadowolenia i satysfakcji z własnego życia [13]. Z pewnością nauczyciel prezentujący przeciętny lub mierny poziom sprawności motorycznej nie będzie mógł w pełni przekazywać odpowiedniej wiedzy i wyrabiać prawidłowych nawyków dbania o zdrowie swoich wychowanków. Niniejsze badania stanowią również swoiste dopełnienie nielicznych obserwacji z zakresu poziomu edukacyjnego nauczycieli i trenerów, przeprowadzanych np. w Stanach Zjednoczonych [14, 15, 16]. W badaniach amerykańskich nie analizowano również, czy wysoki poziom sprawności motorycznej nauczycieli wychowania fizycznego przekłada się w sposób istotny na taki sam poziom kondycji fizycznej dzieci. Szczątkowa liczba prac z tego zakresu wynika również z faktu, że sami nauczyciele nie są zainteresowani uczestniczeniem w tego typu eksperymentach, co znacznie utrudnia dokonywanie szerszych obserwacji oraz porównań. Wyniki badań wstępnych przedstawionych w niniejszym artykule ukazują dużą skalę zagrożenia i nieprawidłowości dotyczących uzyskiwania przez nauczycieli wczesnej edukacji odpowiednich kwalifikacji w zakresie propagowania szeroko rozumianej dziecięcej kultury fizycznej. Dlatego też pomimo występujących trudności należy je kontynuować, a ich zakres rozszerzyć o dodatkowe czynniki środowiskowe, które być może będą przydatne w rozwiązaniu istniejącego problemu. 210

211 Robert Podstawski, Tomasz Boraczyński, Agnieszka Romańczuk Sprawność motoryczna nauczycielek... Wnioski Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że nauczycielki wczesnej edukacji reprezentowały przeciętny (62 osoby) lub mierny (20 osób) poziom sprawności motorycznej. Spośród 62 kobiet poddanych testom sprawnościowym, w poszczególnych próbach badane uzyskały: poziom dobry bieg wahadłowy 4 10 m, przeciętny skiping z klaskaniem 8 s, rzut piłką lekarską oburącz w tył i zwis na drążku o ramionach ugiętych oraz poziom niski skok w dal z miejsca, siady z leżenia tyłem 30 s, skłon tułowia w dół z postawy stojąc i Burpee test 1 min.. Wiek badanych i miejsce ich stałego zamieszkania nie różnicowały w sposób istotny wyników uzyskanych w poszczególnych testach motorycznych. Piśmiennictwo 1. Francis K.T.: Status of the Year 2000 Health Goals for Physical Activity and Fitness. Physical Therapy 1999, 79(4), Stoljarov V.I., Gendin A.M., Sergeev M.I., Falaleev A.N.: The Place of Health, Physical Culture and Sport Activity in the Life and Value Orientation of Soviet School in the USSR. Review for the Sociology of Sport 1985, 20(1 2), Karwacki A, Żmuda-Ziółek L.: Przeobrażenia wychowania fizycznego i sportu dzieci i młodzieży. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1995, XXXIX(4), Marszołek M.: Postawy nauczycieli wychowania fizycznego wobec zawodu w opinii rejonowych doradców metodycznych. W: Ślężyński J. (red.): Efekty kształcenia i wychowania w kulturze fizycznej, PTNKF AWF, Katowice 1996, Arasymowicz A.: The Role of Physical Education Theory and Methodology in the Process of Studies at High Schools for Physical Education. Wychowanie Fizyczne i Sport 1987, XXXI(2), Mańkowska M.: Społeczno-zawodowe role nauczyciela wf w świetle badań empirycznych. Roczniki Naukowe AWF, Warszawa, PWN, 1981, tom XXVI, Podstawski R.: Sprawność fizyczna i opinie na temat profilaktyki zagrożeń dla zdrowia studentów pierwszego roku uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie w roku akademickim 1999/2000. UWM, Olsztyn, Zeigler E.F.: Guiding professional students to literacy in physical activity education. Quest 2003, 55(4), Manross D., Templeton C.: Expertise in teaching physical education. Journal of Physical Education, Recreation, and Dance, 1997, 68(3), Castelli D., Williams L.: Health-related fitness and physical education teachers content knowledge. Journal of Teaching in Physical Education 2007, 26(1), Church T.S., Earnest C.P., Skinner J.S., Blair S., N.: Effects of Different Doses of Physical Activity on Cardiorespiratory Fitness Among Sedentary, Overweight or Obese Postmenopausal Women With Elevated Blood Pressure. Journal of American Medical Association 2007, 297(19),

212 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/ Mitman AL.: Teachers differentia behavior toward higher and lower achieving students and its relation to selected teacher characteristics. Journal of Educational Psychology 1985, 2, Bouchard C., Shephard RJ.: Physical activity, fitness, and health: The model and key concepts. In: Bouchard C., Shephard R.J., Stephens T. (ed.): Physical activity, fitness, and health. Human Kinetics, Champaign, 1994, Penney D., Chandler T.: Physical education; what futures(s)? Sport, Education and Society 2000, 5(1), Priest R.F., Krause J.V., Beach J.: Four year changes in college athletes: Ethical value choices in sports situations. Research Quarterly for Exercise and Sport 1999, 70, Bergman D.S.: The logical connection between moral education and physical education. Journal of Curriculum Studies 2000, 32(4), The level of early education teachers motor fitness in relation to their age and place of permanent residence Summary Keywords: teachers, motor fitness, age The aim of the study was to determine the level of early education teachers motor fitness in relation to their age and place of permanent residence. A group of 82 women attending post graduate integrated early education studies at the University of Warmia and Mazury in Olsztyn, took part in the study. The motor tests were conducted among 62 teachers, while the remaining 20 women were exempt from the P.E. classes due to permanent disability or chronic injury. A battery of 8 motor tests, such us: standing long jump, skip ping with clapping of hands 8 s, 4 10 m shuttle run, sit-ups 30 s, medicine ball backward throw, bent arm hang on a bar, downwards bend from standing position, and Burpee test 1 min, was applied in the research. It was found, that early education teachers presented an average (62 women) or poor (20 women) level of motor fitness. Among the 62 women taking part in motor fitness measurements f the study subjects achieved the following levels: good 4 10 m shuttle run, average skipping with clapping of hands, medicine ball backward throw, and bent arm hang on a bar, and low standing long jump, downward bend from standing position, sit ups 30 s, and Burpee test 1 min. The age of the teachers did not significantly influence the results obtained in individual motor tests. 212

213 Mateusz Rynkiewicz 1, Marta Dondajewska 2, Piotr Żurek 2, Tadeusz Rynkiewicz 2, 3 1 PW Znak-Test, 2 Zamiejscowy Wydział Kultury Fizycznej w Gorzowie Wlkp., 3 Wyższa Szkoła Pedagogiki i Administracji w Poznaniu Przejawy siły i wydolności dorosłych osób po urazach kończyn dolnych oraz ich zmienność pod wpływem zabiegów rehabilitacyjnych Słowa kluczowe: siła, wydolność, urazy, wysiłek fizyczny, rehabilitacja Aktywność ruchowa ludzi dorosłych Wstęp Sprawność fizyczna, a szczególnie zdolność do rozwijania siły i odpowiednia wydolność są podstawowymi czynnikami warunkującymi skuteczne działanie człowieka w życiu codziennym [1, 2]. Jej utrzymanie nabiera znaczenia w życiu ludzi dorosłych, u których narastają procesy inwolucyjne związane ze starzeniem się [3, 4, 5, 6]. Regres sprawności fizycznej może być pogłębiony poprzez zmiany chorobowe i urazy [7, 8, 9, 10]. Dlatego szczególnego znaczenia nabiera wiedza o sprawności fizycznej osób po przebytych urazach aparatu ruchu. Bardzo ważne są też informacje o skuteczności różnych sposobów postępowania rehabilitacyjnego. Ze względu na społeczne znaczenie podjętej problematyki podjęto badania sprawności fizycznej dorosłych osób po przebytych urazach kończyn dolnych. Cel pracy i hipotezy Celem podjętych badań było porównanie poziomu wybranych przejawów sprawności fizycznej u kobiet i mężczyzn po przebytych urazach kończyn dolnych 213

214 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 oraz określenie skuteczności postępowania rehabilitacyjnego realizowanego na specjalnych turnusach w Ośrodku rehabilitacyjnym. Przystępując do badań założono, że: 1. Mężczyźni charakteryzują się wyższym poziomem zdolności do przejawiania siły kończyn dolnych niż kobiety. 2. Kobiety i mężczyźni cechują się zbliżonym poziomem wydolności fizycznej określonej poprzez reakcję układu sercowo naczyniowego na standardowy wysiłek. 3. Trening i zabiegi rehabilitacyjne realizowane podczas pobytu w Ośrodku rehabilitacyjnym skutecznie wpływają na przejawy sprawności fizycznej u kobiet i mężczyzn. Materiał badań Badaniom poddano 23 dorosłe osoby usprawniane po przebytych urazach kończyn dolnych. Wszyscy byli uczestnikami zajęć w turnusach rehabilitacyjnych prowadzonych w Ośrodku Rehabilitacyjno-Wypoczynkowym w Gościmiu. Wiek badanych kobiet wynosił 47,9 ±8,7 lat, a mężczyzn 40,7 ±13,1. Różnice nie były istotne statystycznie (t = 1,49; p = 0,151) (tab. 1). Czas od wystąpienia urazu był różny i wynosił od 1. roku do 7. lat. Charakterystyka osób badanych [n = 23] Tabela grupa wskaźniki wiek [lata] czas po urazie [lata] M 47,9 1,7 kobiety n = 12 Sd 8,7 1,4 min 34,0 1,0 max 60,0 6,0 M 40,7 1,6 mężczyźni n = 11 Sd 13,1 1,7 min 22,0 1,0 max 54,0 7,0 Źródło: opracowanie własne. Badani przebywali na turnusie trwającym 24 dni. W jego trakcie każdy z badanych wykonywał od 7 do 9 zabiegów, powtarzanych codziennie od poniedziałku do piątku. Zabiegi dobierano indywidualnie w zależności od stanu pacjenta i rodzaju doznanego urazu. Wykorzystywano dwie grupy zabiegów. Do pierwszej zaliczono trzy formy kinezyterapii, którymi były gimnastyka w wodzie, gimnastyka

215 M. Rynkiewicz, M. Dondajewska, P. Żurek, T. Rynkiewicz Przejawy siły i wydolności dorosłych osób po urazach... grupowa i gimnastyka indywidualna. Każde zajęcia trwały 30 minut, a treść ćwiczeń dobierano adekwatnie do stanu pacjenta. Uzupełnieniem zabiegów kinezyterapeutycznych były zabiegi fizykoterapeutyczne. Wszyscy badani mieli indywidualnie dobrane zabiegi wybrane spośród następujących: WKD wirówka na kończyny dolne, krioterapia lokalna, naświetlania punktowe laserem, bioptron naświetlanie lampą o świetle spolaryzowanym, DKF diatermia krótkofalowa, magnetronik i materac magnetyczny działanie wolnozmiennym polem magnetycznym, naświetlanie lampą sollux, okłady żelowe, prądy TENS, prąd diadynamiczny, naświetlanie lampą lambda, stosowano też masaż suchy. Metody badań U wszystkich badanych oceniono pośrednio poziom siły kończyn dolnych. Zastosowano w tym celu dwa testy. Pierwszym był pomiar wysokości wyskoku dosiężnego, a drugim odległości skoku w dal z miejsca wykonanego z pozycji stojąc obunóż. Badani zadania wykonywali po zamachu, w trakcie którego uginali kończyny w stawie kolanowym. Przejawy wydolności określono stosując próbę Ruffiera [11]. Badanie polegało na określeniu reakcji układu krążenia na standardowy wysiłek związany z wykonaniem 30 przysiadów w czasie 60 s. Wartości tętna zmierzone przed wysiłkiem, bezpośrednio po jego wykonaniu oraz po 60 s restytucji podstawiono do wzoru i na tej podstawie wyliczono współczynnik Ruffiera, którego wartość świadczyła o sprawności funkcjonowania układu krążenia. Jest to pośrednia miara wydolności o intensywności dostosowanej do możliwości osób niepełnosprawnych. IR = [(P 1 +P 2 +P 3 ) 200]:10, gdzie: IR współczynnik Ruffiera; P 1, P 2, P 3 kolejne wartości tętna mierzonego w odcinkach 15 s, a które następnie mnożono przez 4. Wyniki Określono wpływ programu zajęć na turnusie rehabilitacyjnym na poziom badanych przejawów sprawności fizycznej. Stwierdzono, że zastosowane podczas jego trwania obciążenia były skuteczne wyłącznie w przypadku badanych kobiet. Uzyskano statystycznie znaczące różnice w zakresie przejawów siły i mocy kończyn dolnych (tabele 2 i 3). 215

216 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 W zakresie wydolności określonej na podstawie testu Ruffiera, obciążenia zastosowane podczas turnusu rehabilitacyjnego nie spowodowały powstania znaczących różnic zarówno u badanych kobiet jak również mężczyzn (tabela 4). Wyniki pomiarów wysokości wyskoku dosiężnego u badanych po urazach kończyn dolnych [cm] grupa wskaźnik przed po t p M 18,5 20,6 kobiety n = 12 Sd 5,0 6,0 min 12,5 13,0 3,400 0,006 max 29,0 33,0 M 29,7 31,8 mężczyźni n = 11 Sd 7,0 7,8 min 18,0 17,0 2,176 0,055 max 40,0 41,0 Źródło: opracowanie własne. Tabela 2. Wyniki pomiarów odległości skoku w dal z miejsca u badanych po urazach kończyn dolnych Tabela grupa wskaźnik przed po t p M 138,0 147,7 kobiety n = 12 Sd 17,9 20,8 min 106,0 120,0 3,787 0,003 max 168,0 182,0 M 170,5 178,4 mężczyźni n = 11 Sd 29,4 25,4 min 100,0 140,0 1,038 0,324 max 204,5 207,0 Źródło: opracowanie własne.

217 M. Rynkiewicz, M. Dondajewska, P. Żurek, T. Rynkiewicz Przejawy siły i wydolności dorosłych osób po urazach... Wyniki pomiarów przejawów wydolności określonej testem Ruffiera u badanych po urazach kończyn dolnych grupa wskaźnik przed po t p kobiety n = 12 mężczyźni n = 11 Źródło: opracowanie własne. M 10,8 9,7 Sd 2,0 2,4 min 7,5 6,2 max 14,0 14,8 M 12,8 12,3 Sd 3,1 5,0 min 7,6 5,3 max 20,8 22,8 1,886 0,086 0,581 1,521 Tabela 4. Porównanie poziomu przejawów sprawności fizycznej upoważnia do wnioskowania o istnieniu znaczących statystycznie różnic w wysokości wyskoku dosiężnego oraz odległości skoku w dal z miejsca między badanymi kobietami a mężczyznami (tabela 5). Nie stwierdzono natomiast znaczących różnic w zakresie przejawów wydolności określonych testem Ruffiera. Obciążenia zastosowane w trakcie pobytu na turnusie rehabilitacyjnym nie wpłynęły znacząco na wartość różnic pomiędzy badanymi osobnikami obydwu płci (tabela 5). Porównanie różnic w zakresie badanych przejawów sprawności fizycznej kobiet i mężczyzn po przebytych urazach kończyn dolnych Tabela 5. próba testu mężczyźni kobiety t p wysokość wyskoku dosiężnego K vs M przed turnusem 29,7 18,5 4,244 0,000 wysokość wyskoku dosiężnego K vs M po turnusie 31,8 20,6 3,714 0,001 odległość skoku w dal z miejsca K vs M przed turnusem 170,5 138,0 3,083 0,006 odległość skoku w dal z miejsca K vs M po turnusie 178,4 147,7 3,036 0,006 wydolność K vs M przed turnusem Wydolność K vs M po turnusie Źródło: opracowanie własne. 12,8 10,8 1,741 0,096 12,3 9,7 1,492 0,

218 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Dyskusja Na podstawie przeprowadzonych badań dokonano porównania poziomu wybranych przejawów sprawności fizycznej u kobiet i mężczyzn po przebytych urazach kończyn dolnych oraz podjęto próbę określenia skuteczności postępowania rehabilitacyjnego podczas specjalnych turnusów realizowanych w ośrodku rehabilitacyjnym. Badani mężczyźni charakteryzowali się wyższymi wartościami w liczbach bezwzględnych w zakresie zdolności do przejawiania siły i mocy kończyn dolnych. Pomimo tego zastosowane podczas turnusu obciążenia okazały się skuteczne jedynie w przypadku badanych kobiet. Uzyskano statystycznie znaczące różnice w zakresie przejawów siły i mocy kończyn dolnych. Być może należy to tłumaczyć większą podatnością kobiet na bodźce wynikające z zastosowanych obciążeń. Uzyskane wyniki należy również interpretować z uwzględnieniem indywidualnych predyspozycji badanych. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy można upatrywać w osobniczych różnicach w proporcjach pomiędzy włóknami szybkokurczliwymi i wolnokurczliwymi oraz liczbą rekrutowanych jednostek motorycznych pod wpływem zadanego obciążenia. Ponadto, wielkość siły mięśniowej zależy m.in. od współdziałania różnych grup mięśniowych w trakcie pracy, koordynacji wewnątrzmięśniowej uzależnionej od liczby jednostek motorycznych biorących udział w wykonaniu zadania oraz siły reakcji mięśnia na impulsy nerwowe. Przyjmuje się, że najwyższe wartości siły mięśniowej osiągane są między 30 i 40 rokiem życia, natomiast w kolejnych latach poziom siły systematycznie się obniża i w 70 roku życia wynosi około 60 70% wartości maksymalnej [1, 3, 12, 13]. Zaznaczyć należy, że trening siłowy w przypadku starszych osób powinien być stosowany z ostrożnością, a jego rozpoczęcie powinny poprzedzać szczegółowe badania lekarskie. Zaleca się minimum jeden dzień odpoczynku po treningu siłowym, dlatego zajęcia treningowe nie powinny odbywać się częściej niż 2 3 razy w tygodniu. Stosowanie siłowych ćwiczeń fizycznych u osób w starszym wieku choćby tylko raz w tygodniu może już wywoływać pożyteczne efekty [14]. W zakresie wydolności określonej na podstawie jednego z prostszych czynnościowych, czyli testu Ruffiera, obciążenia zastosowane podczas turnusu rehabilitacyjnego nie spowodowały powstania znaczących różnic zarówno u badanych kobiet jak również mężczyzn. Przyjmuję się, iż wraz z wiekiem ludzie bardziej różnią się od siebie cechami morfologicznymi i funkcjonalnymi, a osoby będące w tym samym wieku kalendarzowym mogą zdecydowanie różnić się wiekiem biologicznym, co jest związane ze zróżnicowaniem populacyjnym i osobniczym. Wszystkie te zmiany mają znaczący wpływ na wydolność wysiłkową organizmu. Wydolność fizyczna u osób około 50 roku życia wynosi 80 90% pułapu tlenowego, a u osób w wieku około 70 lat już 50% [15]. Regres wydolności fizycznej w starszym wieku należy tłumaczyć pogorszeniem stopnia perfuzji mięśni podczas wysiłku. Jego przyczyn należy upatrywać w anatomicznych 218

219 M. Rynkiewicz, M. Dondajewska, P. Żurek, T. Rynkiewicz Przejawy siły i wydolności dorosłych osób po urazach... zmianach zachodzących zarówno w mięśniu sercowym, jak i w naczyniach krwionośnych [16]. Wydaje się, że ćwiczenia fizyczne wykonywane regularnie i z odpowiednią intensywnością oraz w dłuższym okresie czasu miałyby korzystniejszy wpływ na przyrost wydolności tlenowej. Trening tlenowy o małej intensywności w przypadku osób zdrowych, w starszym wieku może być przeprowadzany codziennie. Osobom o mniejszej wydolności fizycznej zaleca się wykonywanie tych wysiłków nie częściej niż co drugi dzień [17, 18]. Wnioski 1. Badani mężczyźni charakteryzowali się wyższym poziomem zdolności przejawiania siły i mocy kończyn dolnych niż kobiety. 2. W zakresie poziomu wydolności fizycznej obciążenia zastosowane podczas turnusu rehabilitacyjnego nie spowodowały powstania znaczących różnic u badanych kobiet i mężczyzn. 3. Trening i zabiegi rehabilitacyjne realizowane w trakcie pobytu w ośrodku rehabilitacyjnym skutecznie wpłynęły na przejawianie istotnie wyższego poziomu sprawności fizycznej wśród badanych kobiet. Piśmiennictwo 1. Robergs R.A., Exercise Physiology. Exercise, Performance and Clinical Applicationns. Mosby Year Book, Fedyk-Łukasik M., Grodzicki T., Wydolność fizyczna u chorych z niewydolnością serca. Choroby Serca i Naczyń, 2007, tom 4, nr 4, s Vandervoort A.A., Aging and muscle strength and power. Conference. Book of International Conference. on Weightlifting and Strength Training. Finland, 1998, p Gallagher D., Weight stability masks sarcopenia in elderly men and women. American Journal of Physiology Endocrinology and Metabolism, 2000, 279, p Hülsmann M., Quittan M., Berger R. i wsp., Muscle strength as a predictor of long-term survival in severe congestive heart failure. European Journal of Heart Failure. 2004; 6, p Budzińska K., Wpływ starzenia się organizmu na biologię mięśni szkieletowych. Gerontologia Polska, 2005, 13, Viitasalo J.T., Muscular strength profiles and anthropometry in random samples of men aged 31 to 35, 51 to 55 and 71 to 75 years. Ergonomics, 1985, 28, p Maszczak T., Wychowanie i zdrowie wobec zagrożeń cywilizacyjnych. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne, 1995, 2, s Osiński W., Antropomotoryka. Podręczniki AWF, Poznań, nr 49, Bytniewski M., The use of Ruffier s test modifications in evaluation of cardio-respiratory endurance. Annales Universitatis M. Curie-Skłodowska, Lublin, vol. LVIIII, suppl. XIII, 31, 2003, p Sulisz S., Diagnostyczność próby Ruffiera. W: Intenational Conference Exercise and Health, The Academy of Physical Education, Gdańsk 1992,

220 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/ Trzaskoma Z., Trzaskoma Ł., Kompleksowe zwiększanie siły mięśniowej sportowców. Biblioteka trenera, Centralny Ośrodek Sportu, Warszawa Rynkiewicz T., Struktura zdolności motorycznych jej globalne i lokalne przejawy. Monografie, AWF Poznań Ratamess N.A.: Progression models in resistance training for healthy adults. American College of Sports Medicine position stand. Medicine and Science in Sports and Exercise, 2009, 41, p Górski J., Fizjologiczne podstawy wysiłku fizycznego. PZWL, Warszawa Cobb F.R., Aging: Can the effects be prevented? W: Exercise and Circulation in Health and Disease, red. B. Saltin i wsp., Human Kinetics, Champaign, 2000, p Żołądź J.A., Korzeniewski B., Grassi B., Training-induced acceleration of oxygen uptake kinetics in skeletal muscle: the underlying mechanisms. Journal of Physiology and Pharmacology., 2006, 57 (suppl. 10), p Tanaka H., Monahan K.D., Seals D.R., Age-predicted maximal heart rate revisited. Journal of the American College of Cardiology, 2001, 37, p Manifestations of strength and endurance of adults after injuries of the lower limbs and their variability under the influence of rehabilitation treatments Summary Keywords: strength, endurance, injury, physical effort, rehabilitation Physical fitness, and especially the ability to develop strength and endurance are the key determinants of effective human action in everyday life. Given the importance of the issues the physical examination of adults with a history of leg injuries were undertaken. The aim of this study was to compare the level of selected physical manifestations in men and women with a history of leg injuries and determine the effectiveness of rehabilitation. The study included 23 adults with a history of injuries improved on the lower extremities. All were participants in the rehabilitation camps classes. Age of the women was 47.9 ±8.7 years and men 40.7 ±13.1. The influence of the program on a rehabilitation course to the level of physical fitness. It has been found that the applied load were effective for the women. Obtained significant differences in the strength and power of the lower limbs. In terms of efficiency Ruffier specific test, the load applied during the stay of rehabilitation camp does not give significant differences in both the women as well as the men. 1. Men subjects were characterized by higher levels of strength and power of the lower limbs than women. 2. In terms of physical fitness level applied load during stay of the rehabilitation did not cause significant differences in both group; 3. Training and rehabilitation procedures performed during stay in the rehabilitation center effectively influenced the manifestation of a higher level of physical fitness for women. 220

221 Tomasz Szot Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu Gdańsku Wykorzystanie lokalizatorów GPS do monitorowania aktywności ruchowej osób w różnym wieku możliwości i ograniczenia Słowa kluczowe: lokalizacja osób, monitoring w czasie rzeczywistym, przenośne odbiorniki GPS, Aktywność ruchowa ludzi dorosłych Wstęp Postęp technologiczny, w tym również rozwój globalnych systemów nawigacji satelitarnej, pozwolił na usprawnienie wielu dziedzin ludzkiego życia. Chociaż w chwili obecnej jedynym w pełni funkcjonalnym jest amerykański GPS Navstar, to wkrótce będzie gotowy rosyjski GLONASS, a w dalszej perspektywie także chiński Beidou 2 oraz europejski Galileo. Zwiększenie dokładności pojedynczych systemów uzyskuje się poprzez wspieranie ich innymi (np. odbiorniki dwusystemowe), wykorzystywanie stacji referencyjnych DGPS oraz lokalnych systemów geostacjonarnych, takich jak EGNOS w Europie, WAAS w Ameryce Północnej i MSAS w Japonii. Pomimo, że u podstaw budowy tych systemów leżą zazwyczaj założenia militarne, to niewątpliwie najszybciej rosnącą grupą beneficjentów są odbiorcy cywilni. Globalne systemy nawigacji satelitarnej, z definicji nie mające ograniczeń obszarowych, zdają się być idealnym narzędziem monitorowania lokomocji człowieka, szczególnie w aspekcie bezpieczeństwa. Co roku w Polsce według policyjnych statystyk ginie kilkanaście tysięcy osób i liczba ta w ostatnich latach utrzymuje się na stałym poziomie. W 2009 roku było to: w wieku osób, , , , , , lat 1881, powyżej 60 lat 1545 osób. [1] Najczęstszymi usta- 221

222 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 lonymi przyczynami zaginięć są w kolejności: ucieczki nieletnich, nieporozumienia rodzinne, choroba psychiczna oraz świadome zerwanie ze środowiskiem. U osób starszych często problemem jest upośledzenie sprawności intelektualnej (w tym pamięci), np. na chorobę Alzheimera cierpi w Polsce ok. 350 tys. osób. Jakiekolwiek by nie były powody zaginięć, w wielu przypadkach zachodzi potrzeba lub nawet konieczność zastosowania pewnego rodzaju dozoru, by zwiększyć bezpieczeństwo osób w różnym wieku. W przemyśle samochodowym i transporcie od lat stosuje się monitoring pojazdów przy wykorzystaniu technologii satelitarnej. Dzięki miniaturyzacji, autonomiczne odbiorniki i lokalizatory GPS stają się możliwe do wykorzystania również w przypadku monitorowania lokomocji człowieka. Celem niniejszego artykułu jest określenie możliwości wykorzystania trackerów (lokalizatorów) specyficznych odbiorników sygnałów satelitarnych, do monitorowania osób na przykładzie wybranego urządzenia. Zastanowiono się jakie są ograniczenia systemu GPS w określaniu współrzędnych pozycji, jak urządzenia tego rodzaju mogą zwiększyć bezpieczeństwo osób w różnym wieku oraz jakich funkcjonalności powinni oczekiwać od lokalizatorów ich użytkownicy. Charakterystyka GPS Navstar System satelitarny NAVSTAR GPS udostępnia usługi pozycyjne, nawigacyjne i czasu użytkownikom militarnym oraz cywilnym. Jego faktycznym właścicielem jest rząd Stanów Zjednoczonych USA, a działanie nadzorują Siły Powietrzne tego kraju. Z uwagi na technikę pomiaru parametru nawigacyjnego GPS jest systemem stadiometrycznym, tzn. wyznaczenie współrzędnych pozycji następuje dzięki pomiarowi odległości pomiędzy odbiornikiem a satelitą 1. GPS jest także systemem radionawigacyjnym, bowiem informacje przekazuje za pomocą fal radiowych. [2, s ] Do jednoznacznego określenia położenia potrzebny jest sygnał z czterech satelitów. Koncepcja powstania systemu wywodzi się z lat 70-tych ubiegłego wieku, ale pełne operacyjne możliwości ogłoszono dopiero w lipcu 1995r. i od tego czasu system oferuje dwa rodzaje serwisu pozycyjnego: Standardowy Serwis Pozycyjny (ang. Standard Positioning Service, SPS) ogólnodostępny i wykorzystywany przez wszystkie odbiorniki cywilne oraz Precyzyjny System Pozycyjny (ang. Precise Positioning Service, PPS) przeznaczony dla użytkowników militarnych. Tak jak i inne systemy nawigacji satelitarnej, GPS składa się z trzech segmentów: kosmicznego stanowiącego konstelację satelitów nawigacyjnych rozmieszczonych w przestrzeni okołoziemskiej, które poruszając się po wyznaczonych trajektoriach emitują w kierunku Ziemi sygnały nawigacyjne umożliwiające wyznaczenie pozycji i czasu; kon- 1 Ponieważ odległość pomiędzy satelitą GPS a użytkownikiem zmierzona na podstawie czasu propagacji fali elektromagnetycznej zawiera błąd zegara odbiornika, nazywa się ją pseudoodległością. 222

223 Tomasz Szot Wykorzystanie lokalizatorów GPS do monitorowania aktywności ruchowej... trolnego sieci stacji naziemnych oraz radiowych stacji nadawczych, których celem jest utrzymanie systemu w pełnej sprawności technicznej przez całodobowy nadzór, kontrolę i sterowanie wszelkimi aspektami jego funkcjonowania oraz segmentu użytkowników, czyli naziemnych odbiorników pozycyjnych i czasu. [2, s. 65] Segment kosmiczny systemu GPS składa się nominalnie z 24 satelitów rozmieszczonych równomiernie na sześciu orbitach kołowych, o wysokości 20,2 tys. km nad powierzchnią Ziemi. Każdy z satelitów okrąża Ziemię w czasie 11h 57 min. 58,3 s. W chwili obecnej (grudzień 2011) ogólna liczba satelitów GPS łącznie z rezerwowymi wynosi 32. [3] W ostatnim oficjalnym dokumencie z września 2008 r. pn. SPS Performance Standard (SPS PS) określono dokładność globalną przy wszystkich widocznych satelitach: horyzontalnie 9 m, wertykalnie 15 m. We wstępie do ww. dokumentu zauważa się, że od czasu ogłoszenia początkowych możliwości operacyjnych GPS w 1993 r., bieżące osiągi GPS ciągle utrzymywały i przekraczały minimalne poziomy wymienione w SPS PS. [4] Odbiorniki nawigacji satelitarnej Odbiorniki GPS w ujęciu ogólnym składają się z anteny, procesora (inne stosowane nazwy: moduł, chipset) i dokładnego zegara. Najprostszy podział wyróżnia urządzenia stacjonarne (korzystające z anteny zewnętrznej i zasilania zewnętrznego, instalowany na stałe w danym miejscu) oraz przenośne (zintegrowane zasilanie i antena). W zastosowaniach cywilnych są jednoczęstotliwościowe, a ich możliwości niejednokrotnie opisywane są przez zdolność do jednoczesnego śledzenia danej liczby satelitów. Niektóre z urządzeń znacząco zwiększają dokładność określenia pozycji poprzez odbiór poprawek różnicowych drogą radiową (ze stacji naziemnych) lub za pomocą sygnałów satelitów geostacjonarnych. Fotografia 1. Rockwell Manpack AN/PSN 8 (lata 80-te) Źródło: [5] 223

224 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Jednym z pierwszych odbiorników przenośnych skonstruowanych z myślą o człowieku był wprowadzony do użytku personelu wojskowego Rockwell Manpack AN/PSN 8, wyprodukowany w liczbie 1400 szt. (fot. 1) To jednokanałowe urządzenie, aby określić swoją pozycję, odnajdowało i śledziło sygnały czterech satelitów w trybie sekwencyjnym. Z uwagi na duże rozmiary i masę 7,7 kg było nieporęczne i mało praktyczne w zastosowaniach militarnych. [5, 6] Postępujący rozwój technologiczny spowodował, że w chwili obecnej pojedyncze odbiorniki cywilne z własnym zasilaniem i wbudowaną anteną mogą mieć wielkość pudełka od zapałek, a ich graniczne wymiary limitują rozmiary baterii (akumulatora) i wspomnianej anteny. Na fot. 2 pokazano popularny odbiornik sportowy dla biegaczy Garmin Forerunner 305, pod którego obudową charakterystycznie zachodzącą na nadgarstek mieści się właśnie antena. Zapisuje ono pozycję z częstotliwością 1/sek. wyświetlając na ekranie informacje zdefiniowane przez użytkownika, np. bieżącą prędkość, dystans i inne. Fotografia 2. Odbiornik naręczny Garmin Forerunner 305 (prod. od 2007 r.) Źródło: materiały własne Wśród trackerów, czyli odbiorników śledzących poruszanie obiektów (nie dających bezpośrednio użytkownikowi informacji zwrotnej, np. za pośrednictwem wyświetlacza) wyróżnia się: Rejestratory danych (data loggers), których zapis wykorzystywany jest dopiero po zakończeniu śledzenia obiektu, Lokalizatory, dzielące się na: data pushers odbiorniki przekazujące swoją pozycję dalej, np. poprzez system GSM. Jest to najbardziej popularny sposób wykorzystywany w monitoringu osób lub pojazdów. Odbiornik wysyła swoją pozycję (oraz czasami inne dane, jak wysokość, poziom paliwa) w regularnych 224

225 Tomasz Szot Wykorzystanie lokalizatorów GPS do monitorowania aktywności ruchowej... odstępach czasu do zdefiniowanego serwera, gdzie końcowy odbiorca może wizualizować i analizować zapis; data pullers urządzenia wysyłające swoją pozycję nie w trybie ciągłym, ale dopiero po zapytaniu z zewnątrz. Przykładowy rejestrator dedykowany dla sportowców przedstawia fot. 3. Jest to najmniejsze autonomiczne urządzenie tego rodzaju dostępne w chwili obecnej w sprzedaży. Jako typowy rejestrator nie posiada wyświetlacza, ma masę 22 g i wymiary mm. Zapisuje do 200 tys. punktów pozycji z częstotliwością zdefiniowaną przez użytkownika (do 5 Hz). Jego wskazania mogą być korygowane przez inne systemy satelitarne (WAAS, EGNOS, MSAS). Fotografia 3. Rejestrator Qstarz BT-Q1300st (prod. od 2010 r.) w porównaniu z monetą pięciozłotową. Źródło: materiały własne Błędy pomiarów w terenie zabudowanym Wyznaczenie współrzędnych pozycji jest obarczone szeregiem błędów związanych zarówno z samym systemem, jak i przekazaniem sygnału od satelitów do odbiornika. Specht wymienia następujące ich rodzaje: błędy efemeryd satelitów, błędy zegara satelity, błędy wynikające z oddziaływania jonosfery, błędy wynikające z działania troposfery, wielodrogowość (wielodrożność) sygnałów oraz błędy instrumentalne odbiornika. [2, s. 125] Błędy te Januszewski grupuje biorąc pod uwagę architekturę systemu: błędy segmentu kosmicznego (powodowane przez wzorzec czasu satelity, prognozę perturbacji orbit), błędy propagacji sygnału z satelity do użytkownika (wynikające z właściwości jonosfery, troposfery i z problemu wielotorowości), błędy segmentu użytkownika (szumy odbiornika, ograniczenia sprzętu). [7, s. 149] Na większość z tych błędów użytkownik nie ma żadnego wpły- 225

226 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 wu, powinien mieć jednakże świadomość, iż dokładność pomiaru pozycji dokonywana przez odbiornik w terenie otwartym jest zazwyczaj wyższa niż w terenie zabudowanym, co jest wynikiem problemu wielodrogowości i (w mniejszym stopniu) błędów segmentu użytkownika. Błędy wielodrogowości (wielodrożności, ang. multipath) sygnałów wynikają z tego, iż sygnały satelitów na drodze do anteny odbiornika mogą być odbite od przeszkód terenowych lub powierzchni znajdujących się w pobliżu (np. gęste listowie). W miastach wysokie budynki ustawione wzdłuż ulic określa się nawet mianem kanionów urbanistycznych (ang. urban canyons), w których sygnał dociera do odbiornika po wielokrotnym odbiciu, znacząco rzutując na dokładność wyznaczenia pozycji. W przypadku pomiarów kodowych błędy tego rodzaju mogą wynieść dla jednej pseudoodległości m, a w szczególnie złych przypadkach nawet 100 m. Wyjściem jest stosowanie dodatkowych sensorów, jednak rozwiązanie to nie jest stosowane w najtańszych odbiornikach. W nawigacji morskiej i lotniczej problem ten rozwiązuje się przez właściwą instalację anteny. Błędy instrumentalne odbiornika obejmują grupę wielu czynników charakteryzujących te cechy techniczne odbiornika, które wpływają na dokładność wyliczenia pozycji. Mogą być spowodowane szumem, dokładnością oprogramowania oraz zakłóceniami stwierdzono, że niekiedy przyczyną błędów odbioru mogą być np. telefony komórkowe, komputery przenośne ze źle ekranowanymi układami elektronicznymi czy duże instalacje przemysłowe. Funkcje i działanie przykładowego lokalizatora Prosty, autonomiczny lokalizator o oznaczeniu CCTR 612 jest jednym z wielu urządzeń odbierających sygnały satelitów GPS i wykorzystujących sieć GSM, dostępnych w sprzedaży w Polsce. Charakteryzuje się niewielkimi rozmiarami mm i masą 40 g (fot. 4). Jest wyposażony w układ Sirf Star III. Producent podaje jego dokładność w przedziale 5 20 m, przy czym brak informacji o wykorzystywaniu systemów różnicowych. Lokalizator wyposażony jest we wbudowany mikrofon i baterię litowo-jonową 800 mah. Po naładowaniu baterii i zamocowaniu karty SIM dowolnego operatora urządzenie można uruchomić. W zależności od posiadanych danych o satelitach jest ono gotowe do pracy w czasie od 1 do 42 sek. po włączeniu (dane producenta), a logowanie do sieci GSM następuje w czasie krótszym niż 10 sekund. Obie informacje są sygnalizowane odpowiednimi diodami LED. Skonfigurowanie urządzenia odbywa się poprzez szereg komend wysyłanych za pośrednictwem SMS na numer zainstalowanej karty, co nie jest czynnością prostą, chociaż dzięki temu nie wymaga podłączenia do komputera i jest możliwe do zdalnego wykonania. 226

227 Tomasz Szot Wykorzystanie lokalizatorów GPS do monitorowania aktywności ruchowej... Fotografia 4. Lokalizator GPS CCTR 612 w porównaniu z monetą pięciozłotową. Źródło: materiały własne Głównymi funkcjami opisywanego lokalizatora są: Możliwość odpytania o położenie. Wywołanie i przerwanie połączenia telefonicznego z dowolnego numeru na numer zainstalowanej karty spowoduje wysłanie zwrotnego SMSa z aktualną pozycją trackera. Funkcja ciągłego przekazywania położenia za pośrednictwem SMS na wskazany numer telefonu lub przy wykorzystaniu GPRS do serwera, w określonych odstępach czasu. Funkcja SOS. Dłuższe naciśnięcie głównego przycisku oznaczonego SOS spowoduje wysłanie SMS z położeniem trackera i komunikatem potrzeby pomocy do zdefiniowanych (maksymalnie trzech) numerów alarmowych. Po wysłaniu wiadomości urządzenie wykona połączenie do tych numerów, a gdy zostanie ono odebrane tracker wejdzie w tryb komunikacji uruchamiając mikrofon. Nawiązanie połączenia ze zdefiniowanymi numerami. Podobnie jak w funkcji SOS, dłuższe naciśnięcie przycisków odpowiadających za zdefiniowane numery spowoduje wywołanie połączenia (przycisk 1 numer pierwszy, przycisk 2 numer drugi) a po odbiorze włączenie mikrofonu. Funkcja nasłuchu. Wykonanie połączenia na numer trackera ze zdefiniowanego uprzednio numeru spowoduje uruchomienie mikrofonu i podsłuchanie otoczenia trackera. Alarm prędkości. Przekroczenie wcześniej określonej prędkości przez tracker spowoduje wysłanie SMS na zdefiniowany numer odpowiedniego komunikatu. Ustawienie wirtualnej zagrody. W urządzeniu można zdefiniować pięć zagród wirtualnych (ang. GEO-fence) wyznaczających obszary, wewnątrz których może poruszać się tracker. Przekroczenie granicy obszaru powoduje wysłanie 227

228 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 odpowiedniej wiadomości SMS na zdefiniowane numery telefonów. Pojedynczą zagrodę ustala się podając współrzędne geograficzne przeciwległych rogów prostokąta. Na rys. 1 przedstawiono fragment mapy Gdańska z nakreśloną trasą spaceru osoby wyposażonej w lokalizator. Okrągłe punkty oraz odpowiadające im godziny raportu zostały naniesione ręcznie z otrzymanych wiadomości SMS na mapę. Urządzenie było skonfigurowane na wysyłanie raportów w odstępach 1-minutowych. Wybór miejsca był nieprzypadkowy, bowiem gęsta miejska zabudowa utrudnia w znaczący sposób wyznaczenie pozycji. Rycina. 1. Zapis trasy osoby spacerującej po Głównym Mieście w Gdańsku. Źródło: opracowanie własne Jak widać z powyższego rysunku zastosowana gęstość punktów zapisu jest niewystarczająca do dokładnego odtworzenia rzeczywistej drogi (narysowanej linią), daje jednak pogląd na kierunek i czas poruszania się monitorowanej osoby. Niektóre punkty (godz. 8:48:27, 8:55:05) odbiegają znacznie od faktycznie pokonywanej trasy (kilka lub kilkanaście metrów). Zauważyć również należy, że pomiędzy punktem 8:50:28 a 8:54:41 następuje blisko 4,5-minutowa przerwa. W tym przedziale czasu osoba weszła w ul. Mariacką, charakteryzującą się zwartą i wysoką zabudową kamieniczek, co mogło spowodować problem z ustaleniem pozycji, w wyniku czego lokalizator zaprzestał raportowania. Podobna sytuacja została zaobserwowana podczas innej próby, gdy uczestnik w trakcie spaceru wszedł do budynku. W obu opisywanych przypadkach wznowienie wysyłania informacji nastąpiło samoczynnie. 228

229 Tomasz Szot Wykorzystanie lokalizatorów GPS do monitorowania aktywności ruchowej... Zdecydowanym poszerzeniem funkcjonalności lokalizatora jest wykorzystanie możliwości wysyłania pozycji za pośrednictwem GPRS do dedykowanego serwera. W chwili obecnej wiele firm w Polsce oferuje takie rozwiązania. W ramach abonamentu miesięcznego lub rocznego po zalogowaniu na serwer mamy możliwość np. podglądnięcia trasy lokalizatora na mapie Google z dowolnego komputera lub smartfona, wygenerowania raportów za dany okres czy skorzystania z innych opcji zależnych od oprogramowania na serwerze. Podsumowanie Lokalizator GPS przedstawiony w niniejszym artykule może posłużyć do zwiększenia bezpieczeństwa osobom w każdym wieku. Łatwo można wyobrazić sobie potencjalne zastosowanie: rodzica monitorującego drogę dziecka do domu, opiekuna sprawdzającego miejsce przebywania swojego podopiecznego z zaburzeniami pamięci, czy osoby aktywnej, która przekazuje swoim bliskim odnośnik do strony internetowej, gdzie wyświetla się na bieżąco pokonywana przez nią trasa górskiej wędrówki. Wśród zalet stosowania takiego urządzenia należy wymienić: prostotę obsługi (raz skonfigurowane nie wymaga dodatkowych czynności, a aby zaczęło działać należy je tylko włączyć), możliwość zdalnych ustawień, stosunkowo długi czas życia, wezwanie pomocy przy użyciu tylko jednego przycisku SOS oraz niewielkie rozmiary i masę. Wadami są: brak odporności na warunki atmosferyczne (wyklucza go to z wielu zastosowań, do których powinien być zaprojektowany) i czas pracy wynoszący niecałą dobę (wymaga doładowywania). W innych dostępnych obecnie autonomicznych trackerach wydłużenie funkcjonowania odbywa się poprzez montaż bardziej pojemnej baterii lub zastosowanie nieciągłego monitorowania sieci GSM i systemu GPS (włączenie tylko w ustalonym odstępie czasowym, odebranie z satelitów sygnałów pozycji, wysłanie ich do odbiorcy i wyłączenie uśpienie). Przedstawiany lokalizator nie ma również możliwości podłączenia do komputera i skonfigurowania w ten, niewątpliwie łatwiejszy, sposób. Pewnego rodzaju alternatywą dla przedstawionego urządzenia jest wykorzystanie telefonu komórkowego bądź smartfona wyposażonego w moduł GPS i zainstalowania na nim aplikacji (np. Endomondo.com), przekazującej na bieżąco informacje o pozycji. Słabymi punktami tego rozwiązania są dość krótki czas pracy (w zależności od modelu telefonu nawet kilka godzin), wezwanie pomocy, które wymaga większej liczby czynności oraz wyższy koszt (zakup aparatu oraz abonament). Podróżnikom i osobom aktywnym oferuje się systemy oparte wyłącznie na technologii satelitarnej, jak np. Spot, które odbierają sygnały z satelitów GPS, a następnie przekazują do odbiorców za pomocą komercyjnych 229

230 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 satelitów komunikacyjnych, co eliminuje całkowicie problem zasięgu sieci GSM. [8] Urządzenia Spot są odporne na wstrząsy i zanurzenie w wodzie. Zasila się je ogólnodostępnymi bateriami AA/AAA, na których potrafią pracować kilkanaście dni w trybie śledzenia lub tydzień w trybie SOS. Niestety do kosztu zakupu należy doliczyć roczny abonament aktywacyjny i dodatkowe opłaty związane z usługami lokalizacyjnymi. Z wykorzystaniem trackerów, zarówno w postaci rejestratorów danych, jak i lokalizatorów wiąże się silnie aspekt etyczny, który poruszyli Michael K., McNamee A. oraz Michael M.G. podczas Międzynarodowej Konferencji Biznesu Mobilnego w Kopenhadze w 2006 r. [9] Celem ich wystąpienia było zastanowienie się, czy i w jakim stopniu monitorowanie i śledzenie ludzi w czasie rzeczywistym jest moralne lub nie. W tym celu określono trzy konteksty użyteczności: kontrolę, opiekę oraz wygodę (ang. control, care, convenience). W pierwszej grupie sklasyfikowano metody nadzoru będące wynikiem egzekwowania prawa i monitorowanie pracowników przez pracodawców, w drugiej działania ochronne, jako przykład podając rodzica śledzącego miejsce przebywania dziecka lub wykorzystanie przez osoby cierpiące na demencję, w trzeciej wszelkie zastosowania komercyjne. Zdefiniowano ramy etyczne tego zagadnienia, stawiając pytania dla każdej z czterech grup: prywatność (jakiego rodzaju nadzoru może użyć rodzic wobec dziecka?, jakiego rodzaju nadzoru może użyć pracodawca wobec pracownika?), dokładność (kto jest odpowiedzialny za identyfikację i wierność przechowywanych informacji, kto jest odpowiedzialny za błędy w informacji?), własność (do kogo należą informacje?) oraz dostępność (kto może mieć dostęp do usług śledzenia?, jak określić koszt dostępu do informacji?). Konkluzją autorów jest stwierdzenie, że ocena wpływu technologii związanej z usługami śledzenia i monitorowania na społeczeństwo to bardzo złożony problem, wymagający dalszej dyskusji. W przypadku przedstawianego w niniejszym artykule lokalizatora wątpliwości etyczne może budzić ponadto brak informacji (np. sygnału dźwiękowego) przy zewnętrznym (zdalnym) zapytaniu o pozycję oraz przy włączeniu wbudowanego mikrofonu. Decydującymi czynnikami komercyjnego sukcesu systemu GPS wg. Spechta są: rewolucja w dziedzinie użytkowego wykorzystania elektroniki, globalna strefa działania systemu, niezależność pracy od warunków meteorologicznych, bezpłatne świadczenie usług czasu i pozycji oraz niskie koszty aparatury, prostota wykorzystania, wysoka dokładność i częstotliwość określania pozycji. [2, s. 59] Rozpowszechnienie urządzeń wykorzystujących technologię satelitarną jest ze wszech miar przydatne odbiorcy mogą bardzo dokładnie dopasować je do swoich potrzeb i dotyczy to również lokalizatorów. Należy spodziewać się, że w związku z ciągłym rozwojem technologicznym będą one coraz bardziej obecna w naszym życiu codziennym. 230

231 Tomasz Szot Wykorzystanie lokalizatorów GPS do monitorowania aktywności ruchowej... Wnioski 1. Potwierdzono przydatność wykorzystania lokalizatorów u osób w różnym wieku. 2. Zdefiniowano ograniczenia w stosowaniu odbiorników nawigacji satelitarnej. 3. Zwrócono uwagę, że cechy odbiorników, takie jak odporność na warunki atmosferyczne, masa, wymiary oraz częstotliwość zapisu stanowią o ich funkcjonalności. 4. Sugeruje się porównanie różnych modeli lokalizatorów w konkretnych zastosowaniach (np. w codziennym monitorowaniu osób starszych). Bibliografia 1. Statystyki Komendy Głównej Policji: Osoby zaginione, Zaginięcia osób w 2009 r., [online] dostęp: styczeń Specht C., System GPS. Pelplin, Wyd. Bernardinum United States Coast Guard Navigation Center, [online] dostęp: grudzień Global Positioning System Standard Positioning Service Performance Standard, United States of America Department of Defense, September The Institute of Navigation Virtual Navigation Museum, [online] museum, dostęp: listopad Alexandrow C., The story of GPS [online] Defense Advanced Research Project Agency, dostęp: listopad Januszewski J., Systemy satelitarne GPS, Galileo i inne. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Spot LLC, [online] dostęp: styczeń Michael K., McNamee A., Michael M.G., The Emerging Ethics of Humancentric GPS Tracking and Monitoring, Proceedings of the International Conference on Mobile Business, Copenhagen, Denmark, July The use of GPS Trackers for Monitoring Motion Activities of People of Diversified Age Possibilities and Limitations Summary Keywords: tracking people, portable GPS receivers, real-time monitoring Technological progress facilitated numerous areas of human life. With space-based satellite navigation receivers being smaller and smaller, and more and more accurate, it has also become possible to track human locomotion, among others to enhance the person s 231

232 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 safety. The paper discusses the issue of using GPS trackers for monitoring people of various age. It also discusses characteristics of the GPS Navstar system, presents types of receivers, possible location errors, and functioning and operation of a specimen tracker. The paper also examines advantages and disadvantages of such equipment; it also highlights ethical doubts concerning their use. 232

233 Michał Tarnowski, Wioletta Łubkowska Uniwersytet Szczecińskiego Znajomość krajoznawczych walorów turystycznych swojej małej ojczyzny wśród studentów Wydziału Kultury Fizycznej i Promocji Zdrowia ze szczególnym uwzględnieniem studentów pochodzących ze Szczecina Słowa kluczowe: tożsamość regionalna, mała ojczyzna, percepcja przestrzeni geograficzno-turystycznej studentów Aktywność ruchowa ludzi dorosłych Wstęp Tożsamości regionalna mieszkańców Pomorza Zachodniego jest bardzo słabo ukształtowana [1, s.13]. Wyraźnie występuje problemem niewielkiej identyfikacji i poczucia związku jego mieszkańców z miejscem urodzenia. Przyczyną tego stanu rzeczy jest historia regionu. Wg H. Rogackiego, taka jak na Pomorzu Zachodnim zmiana struktury narodowościowej, nie miała miejsca nigdzie we współczesnej Europie [1, s.11]. Kształtowanie tożsamości regionalnej wśród mieszkańców tzw. Ziem Odzyskanych próbowano oprzeć m.in. na odległych historycznych związkach tych ziem z Polską. Przyczyną problemów identyfikacyjnych była także wymianą elit, zerwania tradycji oraz zmiana struktur społecznych 1. Te historyczne uwarunkowania sprawiły, że Pomorze Zachodnie jest regionem bardziej w sensie administracyjnym niż świadomościowym [1, s.76]. Problem pozostał i jest cały czas aktualny. 1 Zagadnienia związane ze świadomością i tożsamością regionalną omawia w swojej pracy Z. Głąbiński [1]. 233

234 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Szczecin, będący stolicą regionu jest szczególnym przypadkiem. O ile sama historia miasta i regionu może być traktowana jako miejsce ścierania się wpływów i interesów wielu państw [2, s.3], a dziedzictwo kulturowe jako dorobek wielu narodów [1, s.11], o tyle wielkomiejski Szczecin z jego układem urbanistycznym powstał w momencie szczytowego rozwoju państwa pruskiego i ukształtowania się modelu państw narodowych. Zatem był miastem niemieckim. W kształtowaniu świadomości regionalnej dzieci i młodzieży [...] ważnym czynnikiem stymulującym ten proces może być ruch turystyczno-krajoznawczy dzieci i młodzieży [1, s.14]. Wychowawcy fizyczni są jednymi z najbardziej aktywnych turystycznie w szkołach [3, 4]. Zadaniem uczelni kształcącej nauczycieli tego przedmiotu oraz animatorów turystyki i rekreacji jest przygotowanie ich do pracy krajoznawczej i edukacji regionalnej. O ile o uwzględnianie aspektu aktywności fizycznej przez studentów w swojej przyszłej pracy można być spokojnym, o tyle o pierwiastek krajoznawczy już nie. Związek turystyki z aktywnością fizyczną jest bowiem oczywisty natomiast jeśli wędrówki nie są wypełnione treściami krajoznawczymi, stają się tylko terenowymi formami rekreacji. Program studiów WKFiPZ uwzględnia zajęcia z turystyki dla studentów kierunku wychowanie fizyczne i stanowi podstawę programu studiów kierunku animator turystyki i rekreacji. Ciekawa jest jednak próba określenia wiedzy o swoim regionie tych absolwentów szkół średnich, którzy jako wybierający wyżej wymienione kierunki powinni wykazywać się większym jej poziomem. Wiedza ta jest też pewnym wskaźnikiem (nie do końca miarodajnym, ale jednak) skuteczności edukacji regionalnej w szkołach. Dlatego też, mimo że prezentowany materiał pochodzi z kwestionariuszy, których wypełnianie miało służyć tylko wprowadzeniu studentów w przedmiot przed rozpoczęciem cyklu obligatoryjnych zajęć z turystyki i rekreacji, uznano za wartą przedstawienia posiadaną wiedzę studentów na temat kulturowych i przyrodniczych 2 walorów krajoznawczych swojej małej ojczyzny. W obu przypadkach szczególnie skoncentrowano się na studentach, dla których Szczecin jest miastem rodzinnym. Uczyniono tak z dwóch względów: a) łatwość oceny znajomości walorów krajoznawczych (pochodzący ze Szczecina stanowili największą grupę pochodzącą z jednej miejscowości), b) Szczecin jest największym miastem regionu, jego stolicą i, jak wspomniano wcześniej, ze względu na jego historię i charakter wielkomiejski, kształtowanie tożsamości regionalnej jest szczególnie trudne. Wszelkie informacje o mogące ułatwić pracę nad wytwarzaniem związków z małą ojczyzną wśród przyszłych pokoleń szczecinian są więc szczególnie istotne. 2 Z. Głąbiński we wnioskach ze swoich badań stwierdza m.in., że biorąc pod uwagę zaszłości historyczne, (...) zasoby o charakterze przyrodniczym są i będą elementem silniej wpływającym na kształtowanie się świadomości terytorialnej mieszkańców naszego regionu [1, s.114]. 234

235 Michał Tarnowski, Wioletta Łubkowska Znajomość krajoznawczych walorów turystycznych... Materiał i metoda Metodą badawczą był sondaż diagnostyczny, narzędziem badawczymi był kwestionariusz ankiety. Ankietę przeprowadzono wśród studiujących 3 w roku akademickim 2009/2010, 2010/2011 oraz 2011/12. Studenci kierunku wychowanie fizyczne wypełniali kwestionariusze podczas szóstego semestru studiów, a studenci kierunku turystyka i rekreacja podczas pierwszego semestru. W obu przypadkach badania odbywały się przed kontaktem z przedmiotami ukierunkowanymi na wzbogacenie wiedzy krajoznawczej. Kwestionariusze wypełniło 278 studentów (87,5% to urodzeni w latach ). Informacje o charakterystyce badanej populacji przedstawiono w tabeli 1. Charakterystyka badanej populacji zmienna kategoria liczba % kierunek studiów studenci kierunku wychowanie fizyczne (2009/2010, 2010/2011 oraz 2011/12) ,7 studenci kierunku turystyka i rekreacja (2010/2011 oraz 2011/12) 73 26,3 kobiety ,2 płeć mężczyźni ,6 brak informacji 6 2,2 Szczecin* ,2 miejsce zamieszkania pozostałe miejscowości** ,8 brak informacji 12 4,0 Tabela 1. * w tym 67studentów kierunku wychowanie fizyczne oraz 41 kierunku turystyka i rekreacja, ** najczęściej mniejsze miejscowości województwa zachodniopomorskiego (89,2% wszystkich badanych pochodziło z tego województwa) Źródło: opracowanie własne. Studentów pytano między innymi o ocenę swojej znajomości okolicy/regionu swego miejsca zamieszkania i o wymienienie znanych im walorów kulturowych (ograniczonych je do zabytków kultury materialnej) i przyrodniczych swojej małej ojczyzny. B. Mikułowski i Z. Werner [5] dokonali opisu krajoznawczego tych polskich miejscowości i obiektów, które charakteryzują się określoną atrakcyjnością turystyczną i wymienili najważniejsze ich walory. Sprawdzono, które z tych walorów i w jakiej liczbie wymieniają również studenci przy opisywaniu swojej miejscowości rodzinnej. W przypadku walorów krajoznawczych przyrodniczych brano pod uwagę przede wszystkim wymieniane przez studentów położonych w regionie form ochro- 3 Wydział został powołany 1 marca 2011 roku; wcześniej studia odbywały się w ramach Instytutu Kultury Fizycznej Wydziału Nauk Przyrodniczych US. 235

236 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 ny przyrody zapisanych w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Ocenie podlegały więc deklaracja o znajomości walorów, ich liczba oraz ranga. W grupie badanych, dla których Szczecin jest rodzinną miejscowością, dodatkowo porównywano walory wymienione przez studentów z walorami zgrupowanymi w Miejskim Szlaku Turystycznym 4 [6]. Spytano się ich także o znajomość Szczecińskiego Parku Krajobrazowego Puszcza Bukowa, który położony jest częściowo w granicach miasta. Wyniki i omówienie Na pytanie czy zna Pan/Pani dobrze swoją okolicę (miejscowość, region) odpowiedziało 275 osób (98,9%). Zdecydowana większość (84,2% 234 osób) odpowiedziała, że zna ją bardzo dobrze i dobrze. Tylko 24 (8,6%) zadeklarowało jej nieznajomość (odpowiedzi raczej nie i nie), a 13 (4,7%) stwierdziło, że nie zastanawiało się nad tym (2,5% to wypowiedzi inne oraz brak odpowiedzi). Mieszkańcy Szczecina rzadziej odpowiadali twierdząco niż studenci pochodzący z innych miejscowości (odpowiednio 77,7% i 88,6%). Można założyć, że wynika to z mniejszego obszaru terytorialnego w pozostałych miejscowościach, mniejszego nagromadzenia w nich walorów turystycznych oraz konieczności częstszych migracji ich mieszkańców np. w celu dojechania do szkoły, odwiedzin kolegów i znajomych mieszkających w miejscowościach sąsiednich itp. Tezy te znajdują niejako potwierdzenie w rozkładzie odpowiedzi studentów na pytanie czy urządza pan/pani wycieczki po okolicy. Liczba osób deklarujących odpowiedzi często i czasami jest większa wśród pochodzących z pozostałych miejscowości [7]. Wydaje się także, że studenci pytanie o znajomość swego miejsca zamieszkania traktują bardziej w kategoriach topograficznych (ulice, osiedla), ewentualnie rozumieją je jako pytanie o inne niż krajoznawcze walory (np. kina, klub itp.). Trzeba bowiem pamiętać, że studenci wypełniają kwestionariusz przed zajęciami na których ukierunkowuje się ich postrzeganie przestrzeni geograficzno-turystycznej. Studenci pytani o znajomość zabytków budownictwa w swojej rodzinnej miejscowości (jakichkolwiek), odpowiadali w większości twierdząco (84,5%). Proszeni o wymienienie znanych im zabytków wymieniali ich średnio 3,8. Szczecinianie wymieniali średnio więcej obiektów niż pozostali studenci (5,3 wobec 3,3). Jednak w Szczecinie jest więcej walorów niż w zdecydowanej większości pozostałych rodzinnych miejscowości studentów. Zestawienie te należy więc uzupełnić o porównanie liczby wymienionych przez studentów zabytków w ich rodzinnej miejscowości (czyli można założyć, że uznanych przez nich za najważniejsze), z liczbą podaną w opisie miejscowości w atlasie krajoznawczym Polski [5]. 4 Szlak powstał w 1993 roku, wytyczony jest w centrum miasta i pozwala zwiedzić Stare Miasto oraz najcenniejsze zabytki Szczecina (42 obiekty, z czego przynajmniej 25 można uznać za te, które powinny być znane mieszkańcom miasta). 236

237 Michał Tarnowski, Wioletta Łubkowska Znajomość krajoznawczych walorów turystycznych... Osób, które opisywały miejscowości wymienione w atlasie było 193 (opisujących miejscowości w nim nieumieszczone 45). Średnia zgodność to 41,7%. Większą średnią uzyskali studenci z pozostałych miejscowości 49,8% wobec 30,8% wśród studentów ze Szczecina. Jednak zestawienie takie, jakkolwiek pomocne przy określeniu znajomości swojej miejscowości/regionu ma pewną wadę czym innym jest wymienienie na przykład dwóch walorów, jeśli w atlasie były dwa (wtedy wykazane jest 100% to zgodności 5 ), a czym innym wymienienie np. 8 z 13, czyli 69,2% zgodności (przypadek osoby ze Szczecina). Dlatego podjęto próbę określenia poziomu wiedzy o walorach krajoznawczych wśród studentów ze Szczecina na podstawie ich znajomości zabytków zgromadzonych w obrębie Miejskiego Szlaku Turystycznego (walory kulturowe) oraz Szczecińskiego Parku Krajobrazowego (walory przyrodnicze). Tabela 2. Liczba osób wymieniająca znane im zabytki zgrupowane na Miejskim Szlaku Turystycznym nazwa zabytku badani n % Zamek Książąt Pomorskich 55 76,4 Brama Portowa 45 65,5 Baszta Siedmiu Płaszczy 43 59,7 Wały Chrobrego (wymienione jako całość) 37 51,4 Bazylika Archikatedralna pw. św. Jakuba 34 47,2 Brama Królewska 32 44,4 Muzeum Narodowe 23 31,9 Kościół pw. św.piotra i Pawła 11 15,3 Ratusz Staromiejski 9 12,5 Stare miasto 7 9,7 Kamienica Loitzow (Łoziców) 6 8,3 Muzeum Morskie i Teatr Współczesny 4 5,5 Kościół pw. św. Jana Ewangelisty, Akademia Morska, Pałac pod Globusem, Klub XIII Muz po 1 po 1,4 Źródło: opracowanie własne. Ze 108 osób pochodzących ze Szczecina 89 osób stwierdzało, że zna zabytki w swojej miejscowości, z czego 72 studentów wymieniło przynajmniej jeden. Z rozkładu odpowiedzi (tabela 2) wynika, że znajomość swego miasta wśród szcze osób wymieniało wszystkie obiekty, które wymieniano w atlasie. Jednak tylko dwóch przypadkach można mówić o wysokiej wiedzy krajoznawczej studentów kiedy opisywali miejscowość, w której atlas wymieniał więcej niż 2 zabytki (odpowiednio 4 i 7). 237

238 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 cińskich studentów jest niska. Stosunkowo wysoką liczbę wskazań uzyskały obiekty, których naprawdę trudno nie znać przeciętnemu mieszkańcowi miasta. Mamy więc do czynienia z przypadkiem, że brak odpowiedzi jest odpowiedzią. Studenci nie postrzegają zabytków swojego miasta jako atrakcyjnych, nie byli dotychczas zainteresowani pogłębianiem swojej wiedzy na ich temat, w tracie swojej edukacji przedakademickiej nie byli oprowadzani po szlaku przez swoich nauczycieli lub też w przypadku, gdy takie wycieczki miały miejsce nie byli pozytywnie nastawieni na odbiór przekazywanej im wiedzy. To ostatnie znajduje potwierdzenie w doświadczeniach autorów. Podczas prowadzonych w ramach studiów wycieczek po Miejskim Szlaku Turystycznym przekonano się o najczęściej znikomej wiedzy oraz słabym stosunku emocjonalnym studentów do przeszłości swego miasta. Potwierdzeniem małej percepcji szlaku jest rozkład odpowiedzi na pytanie, czy był on kiedykolwiek zwiedzany przez studentów (tabela 3). Mimo, że istnieje już niemal 20 lat i jest bardzo dobrze wyznaczony i zagospodarowany turystycznie, to zna go tylko jedna trzecia absolwentów szczecińskich szkół średnich. Stosunkowo wysoki procent studentów spoza Szczecina może wynikać z faktu, że większość badanej populacji stanowili studenci kierunku wychowanie fizyczne, którzy studiują już trzy lata. W trakcie tego okresu być może mieli możliwość lepszego poznania miasta 6. Rozkład odpowiedzi na pytanie o posiadanie doświadczeń związanych ze zwiedzaniem Miejskiego Szlaku Turystycznego w centrum Szczecina odpowiedzi razem studenci ze Szczecina Studenci pozostałych miejscowości liczba % liczba % liczba % tak 59 21, , ,2 nie , , ,1 nie wiem 52 18, , ,1 brak odpowiedzi 1 0,4 0 0,0 1 0,6 razem Tabela Źródło: opracowanie własne. 6 Stwierdzono większy procent odpowiedzi potwierdzających zwiedzanie szlaku u studentów tego kierunku (22,4% wobec 17,8% studentów turystyki i rekreacji). Stwierdzono także ciekawe różnice także w innych odpowiedziach. Ponieważ dla tworzących program studiów istotne jest określenie sylwetki osób wybierających dany kierunek, należałoby dokonać analizy porównawczej na większej próbie badanych (turystyka i rekreacja istnieje dopiero drugi rok) oraz, dla uniknięcia takich wątpliwości interpretacyjnych, przeprowadzać badania dla obu kierunków na pierwszym semestrze pierwszego roku studiów.

239 Michał Tarnowski, Wioletta Łubkowska Znajomość krajoznawczych walorów turystycznych... Studentów zapytano także o znane im obiekty przyrodnicze najbliższej okolicy (regionu, województwa). Na to pytanie odpowiedziało twierdząco 192 studentów, którzy w 372 wypowiedziach wymienili znane im walory przyrodnicze. Deklaracji o ich znajomości jest mniej niż w przypadku walorów kulturowych (tab. 4). Mniej też studenci wymieniali znanych im obiektów średnio 2,0 wobec 3,8 uprzednio (nie zaobserwowano różnic ze względu na miejsce zamieszkania). Można to tłumaczyć szerszym zakresem pytania, ale także preferencjami studentów większość woli zwiedzać zabytki niż walory przyrodnicze [7]. Tabela 4. Rozkład odpowiedzi na pytanie o znajomość jakichkolwiek walorów przyrodniczych okolicy swego miejsca zamieszkania (n = 278) odpowiedzi razem Studenci ze Szczecina studenci z pozostałych miejscowości liczba % liczba % liczba % tak , , ,3 nie 83 29, , ,1 brak 3 1,0 2 1,9 1 0,6 razem Źródło: opracowanie własne. Szczecinianie wymieniali średnio więcej znanych im obiektów (średnio 2,4 wobec 1,7). Można jednak przypuszczać, że o takim wyniku decydują odpowiedzi wielokrotnego wyboru np. parki miejskie, których w Szczecinie jest więcej, a które były często wymieniane przez studentów. Trudno na tej podstawie wyciągać wniosek o lepszej edukacji regionalnej w szczecińskich szkołach. Tezę tę potwierdza zestawienie odpowiedzi jednokrotnego wyboru. Przedstawione w tabeli 5 zestawienie ukazuje, jak znikoma jest liczba wskazań najważniejszych obiektów 7 (wyjąwszy Woliński Park Narodowy, ale z racji wybitnych walorów wypoczynkowych Międzyzdrojów jest to przypadek szczególny). Szczeciński Park Krajobrazowy, jako leżący częściowo w granicach miasta powinien być znany studentom pochodzącym ze Szczecina. Tymczasem tylko 38% z nich stwierdziło, że go odwiedziło (tabela 6). O niewykorzystaniu istniejących walorów przez nauczycieli podczas edukacji lub o mało pozytywnym nastawieniu uczniów na odbiór przekazywanej im wiedzy świadczy fakt, że studenci pytani czy byli kiedykolwiek w Puszczy Bukowej odpowiadają twierdząco zdecydowanie częściej (tabela 7). Oznacza to, że odwiedziny tego waloru traktowane są jako wycieczki 7 Parki narodowe, parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody, pomniki przyrody itp. 239

240 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 rekreacyjne i bardzo słabo wiążą się z jego percepcją jako ważnego i bardzo łatwo dostępnego waloru przyrodniczego 8. Zwraca ponadto uwagę zdecydowana różnica między wskazywaniem Szczecińskiego PK jako znanego studentom ważnego waloru przyrodniczego regionu (tabela 5), a deklaracjami o jego odwiedzinach (tabela 6). W tym wypadku, niezależnie od tego, czy różnica ta wynika z nierzetelności studentów, czy słabym postrzeganiu walorów, świadczy ona o małym zainteresowaniu zagadnieniami związanymi z penetracją krajoznawczą regionu. Można bowiem założyć, że w przypadku, gdy student-respondent wypowiada się na tematy uznane przez niego za istotne, będzie się chciał wykazać posiadaną wiedzą. Przyrodnicze walory krajoznawcze regionu wymienione przez studentów (n = 372 wypowiedzi) Tabela nazwa liczba wskazań % Drawieński PN 7 1,9 Woliński PN 60 16,1 Inne parki narodowe* 10 2,6 Barlinecko-Gorzowski PK 2 0,5 Cedyński PK 1 0,3 Drawski PK 8 2,2 Iński PK 7 1,9 PK Doliny Dolnej Odry 7 1,9 PK Ujście Warty 3 0,8 Szczeciński PK 7 1,9 Puszcza Bukowa 52 14,0 rezerwat Świdwie 8 2,2 rezerwat żubrów 4 1,1 inne rezerwaty przyrody 15 4,0 Ogród dendrologiczny w Glinnej 3 0,8 Ogród dendrologiczny w Przelewicach 18 4,8 Puszcza Wkrzańska 11 2,9 parki miejskie 52 14,0 inne (pomniki przyrody, lasy itp.) 97 26,1 razem *wymieniane przez osoby spoza województwa zachodniopomorskiego Źródło: opracowanie własne osoby, które twierdziły, że nie były w Szczecińskim PK, jednocześnie zaznaczyło, że było w Puszczy Bukowej, a 45 osób, które twierdziły, że w niej było, jednocześnie zaznaczyło, że nie wiedzą, czy byli w Szczecińskim PK.

241 Michał Tarnowski, Wioletta Łubkowska Znajomość krajoznawczych walorów turystycznych... Rozkład odpowiedzi na pytanie o odwiedziny Szczecińskiego PK (n = 278) odpowiedzi razem studenci ze Szczecina studenci z pozostałych miejscowości liczba % liczba % liczba % tak 69 24, , ,1 nie , , ,2 nie wiem 65 23, , ,1 brak 4 1,4 3 2,8 1 0,6 razem Źródło: opracowanie własne. Tabela 6. Rozkład odpowiedzi na pytanie o odwiedziny Puszczy Bukowej (n = 278) studenci z pozostałych razem studenci ze Szczecina odpowiedzi miejscowości liczba % liczba % liczba % tak , , ,1 nie , , ,0 nie wiem 17 6,1 5 4,6 11 7,0 brak 3 1,1 0 0,0 3 1,9 razem Źródło: opracowanie własne. Tabela 7. Podsumowanie Przedstawione wyniki nie są optymistyczne. Poziom wiedzy studentów na temat walorów krajoznawczych ich małej ojczyzny jest niski 9. Jednak porównując uzyskane wyniki z niepublikowanymi danymi z badań przeprowadzonych w 2001 roku wśród uczniów klas maturalnych szczecińskich szkół średnich [10], zauważono, że wyniki dotyczące znajomości walorów są bardzo zbliżone. Zatem reforma 9 Obniżający się stale poziom wiedzy i zaangażowania turystycznego zaobserwowano jednak już w latach 90. wśród kandydatów na studia kierunku geografia turyzmu i hotelarstwa Uniwersytetu Łódzkiego [8,9]. Wykazywali się oni małą wiedzą dotyczącą swego miejsca zamieszkania i niską oceną jego wartości krajoznawczej. Stale obniżała się tendencja przynależności do organizacji turystycznych, a odznaki i uprawnienia turystyczne posiadał znikomy procent (wyniki te są bardzo zbliżone do uzyskanych w niniejszych badaniach jakieś odznaczenia lub uprawnienia posiadało 14,7% studentów). Należy podkreślić, że badania te dotyczyły kierunku studiów, który z definicji powinien być wybierany przez osoby znajdujące upodobanie w uprawianiu turystyki. Jeszcze raz utwierdza to autorów niniejszego opracowania w przekonaniu, ze należy przeprowadzić szczegółowe badania dotyczące sylwetki osób wybierające kierunek turystyka i rekreacja na Wydziale Kultury Fizycznej i Promocji Zdrowia. 241

242 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 szkolnictwa akurat w zakresie edukacji regionalnej nie spowodowała zasadniczych zmian. Być może przyczyny tego stanu rzeczy należy upatrywać w fakcie, że tylko 5 10% uczniów jest zainteresowanych działalnością krajoznawczą i wartość tą można określić jako stałą [10, s.255]. Nie bez znaczenia pozostają także widoczne w dyskursie społecznym rozbieżności co do określenia celu wychowawczego edukacji w ogóle, a edukacji regionalnej (patriotycznej) w szczególności. Kontrowersje, co do szeroko rozumianej spuścizny historycznej, rozumienia patriotyzmu, jego istoty, na jakich wartościach go oprzeć i ku jakim wartościom ma on prowadzić, potrzeby jego kształtowania nawet, nie mogły nie spowodować problemów przy opracowania spójnego i jednolitego programu działań na rzecz wychowania patriotycznego (w tym regionalnego). Mimo to, jedną z zaobserwowanych różnic między wynikami przytaczanych badań, jest zdecydowanie częstsze twierdzenie przez obecnych studentów, że czują się emocjonalnie związani lub raczej związani ze swoją miejscowością (tzn. mogą powiedzieć, że jest to dla nich mała ojczyzna, miejsce szczególnie bliskie). Odpowiedziało tak 78% studentów wobec 61% maturzystów w 2001 roku. 10. Studenci obu kierunków mają za zadanie w swojej przyszłej pracy propagować wiedzę krajoznawczą wśród mieszkańców regionu i przyczyniać się do kształtowania ich tożsamości regionalnej. Biorąc więc pod uwagę przedstawione w niniejszej pracy wyniki, autorzy postulują położenie szczególnego nacisku na uwzględnienie rozwijania percepcji przestrzeni geograficzno-turystycznej u studentów w programie studiów. Istnieją bowiem przesłanki do stwierdzenia, że podejmowane podczas cyklu zajęć z turystyki próby przybliżenia wiedzy o mieście i regionie przynoszą efekty studenci dowiadują się, czego nie wiedzieli, a ich mało emocjonalny stosunek do swego miasta może się zmieniać pod wpływem doświadczeń i uzyskiwanej wiedzy. Jedna z ankietowanych studentek, po wymienieniu zaledwie kilku znanych jej walorów Szczecina, napisała w kwestionariuszu myślę, że jest sporo rzeczy o których nie wiedziałam, a które warto by było zobaczyć. Takie wypowiedzi stanowią wielką motywację dla każdego nauczyciela. Wnioski 1. Poziom wiedzy studentów o turystycznych walorach krajoznawczych swojej małej ojczyzny jest niski; szczególnie dotyczy to znajomości walorów przyrodniczych. 2. Pozytywnym faktem jest deklarowanie emocjonalnego związku z małą ojczyzną przez większość badanych studentów. 3. Zauważono różnice w odpowiedziach ze względu na kierunek studiów. Jednak wyciągnięcie zdecydowanych wniosków będzie możliwe po dopracowaniu metodologii badań. 10 Źródła tej różnicy można jednak upatrywać w wielu przyczynach. Zakres opracowania nie pozwala na przedstawienie porównań wyników obu badań i ich interpretacje. 242

243 Michał Tarnowski, Wioletta Łubkowska Znajomość krajoznawczych walorów turystycznych Autorzy postulują położenie szczególnego nacisku na uwzględnienie rozwijania percepcji przestrzeni geograficzno-turystycznej u studentów w programie studiów. Piśmiennictwo 1. Głąbiński Z., Szkolny ruch turystyczno-krajoznawczy jako czynnik kształtowania tożsamości regionalnej. Forum Turystyki Regionów, Szczecin Baranowska O., Pomorze Zachodnie. Moja mała ojczyzna. INES, Szczecin Tarnowski M., Turystyczno-sportowe uprawnienia i umiejętności nauczycieli wychowania fizycznego szczecińskich szkół średnich. Zeszyty Naukowy nr 384. Prace Instytutu Kultury Fizycznej nr 20. Szczecin 2004, s Tarnowski M., Praca nauczycieli w działalności turystycznej w ocenie uczniów szczecińskich szkół średnich. [W:] Umiastowska D. (red.). Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, Wydawnictwo Promocyjne Albatros, Szczecin 2004, s Mikułowski B., Werner Z., Polska, Atlas krajoznawczy. Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa Kotla R., Szczecin. Miejski Szlak Turystyczny. Regionalna Pracownia Krajoznawcza PTTK Szczecin Eider P., Tarnowski M., Znajomość regionalnych walorów krajoznawczych przez studentów Instytutu Kultury Fizycznej Uniwersytetu Szczecińskiego, praca w publikacji. 8. Rzeńca P., Szkup R. Charakterystyka kandydatów na specjalność geografia turyzmu i hotelarstwa Uniwersytetu Łódzkiego w 1997 r. [W:] Turyzm. T.8. Z. 1. Łódź Lawin M., Szkup R. Charakterystyka kandydatów na specjalność geografia turyzmu i hotelarstwa Uniwersytetu Łódzkiego w latach r. [W:] Turyzm. T.10. Z.1. Łódź Tarnowski M., Uwarunkowania aktywności turystycznej młodzieży szczecińskich szkół średnich. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin Familiarity with touring attractions in their motherland among students of Faculty of Physical Culture and Health Promotion with special regard to inhabitants of Szczecin Summary Keywords: regional identity, native land, students geographical and tourist perception. Among the inhabitants of Western Pomerania region there is noticed a problem of low identification and lack of connection with the place of birth. Although their regional identity is barely formed. System of education serves a significant role in shaping regional awareness of children and youth. Future teachers and tourism animators need to be prepared to that role. It was 243

244 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 presumed that knowledge about homeland s touring attractions is an important indicator of regional identity. In that connection it was attempted to state the regional identity of physical education and tourism and recreation students of Faculty of Physical Culture and Health Promotion. It was assumed that the familiarity with touring attractions in home places is very low. It was also stated that the identification of floral attractions of own region is extremely unsatisfactory among the students. To sum up, it is postulated to lay a stress on incorporating development of geographic touristic areas perception in curricula. 244

245 Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży

246

247 Marek Dębski Szkoła Podstawowa nr 3 w Lubinie Poziom sprawności fizycznej dzieci w zależności od wielkości zamieszkiwanej aglomeracji (doniesienie z badań) Słowa kluczowe: sprawność fizyczna, aglomeracja Z początkiem XXI wieku dostrzec można na całym globie różnicę między postępem cywilizacji i rosnącym tempem życia zarówno w wielkich aglomeracjach, średnich miastach, jak również na wsiach. Postęp techniki, udogodnienia jakie człowiek tworzy wkoło siebie negatywnie wpływają na jego stan zdrowia, samopoczucie fizyczne i psychiczne. Dochodzi do tego w wyniku ograniczenia jego codziennej aktywności ruchowej, młodzi ludzie coraz mniej czasu poświęcają na aktywny wypoczynek na świeżym powietrzu. Integracyjne gry i zabawy podwórkowe wypierane są przez atrakcyjniejsze dla dzieci gry on-line, które nie wymagają żadnego wysiłku fizycznego oprócz klikania na klawiaturze komputera. Niepokojącym jest fakt, iż dzieci w wieku szkolnym spędzają większość czasu wolnego w domach, zarówno w okresie letnim jak również zimowym. Jedną z ważniejszych instytucji promujących zdrowy styl życia oraz aktywność fizyczną jest szkoła. Dziecko w młodszym wieku szkolnym powinno uczyć się zabiegać o własne zdrowie, przez rozwijanie zainteresowania sportem, hartowaniem ciała, higieną osobistą oraz szeroko rozumianą sprawnością fizyczną. Aby proces rozwoju przebiegał prawidłowo szkoła musi współpracować wewnątrz swoich struktur (nauczyciele, wychowawcy), a także z najbliższym środowiskiem wychowawczym dziecka. Uczniowie wkraczający w drugi etap szkolny powinni posiadać niezbędną wiedzę na temat potrzeby ruchu i zagrożeń jakie 247 Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży

248 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 niosą niespełnione podstawowe założenia zdrowego stylu życia. W praktyce można zaobserwować, iż funkcja wychowania fizycznego na pierwszym etapie edukacji jest zaniedbywana, co negatywnie skutkuje w późniejszym procesie wychowawczym. Zdaniem G. Nowickiego, uczeń rozpoczynający naukę chcąc podołać trudom szkolnym powinien być dojrzały pod względem fizycznym, umysłowym, społecznym i emocjonalno wolicjonalnym. Mówiąc o dojrzałości fizycznej mamy na względzie wysokość i masę ciała, sprawność motoryczną odpowiednie funkcje zmysłów i stan zdrowia. Ograniczona aktywność ruchowa zmniejsza szansę na realizacje potencjału rozwojowego w sferze motorycznej i psychologicznej. Aktywność ta jest ważnym determinantem sprawności i wydolności rozwijającego się organizmu człowieka. W procesie realizacji działań dydaktyczno wychowawczych nauczyciel zmierza do celowego kierowania procesem wychowania fizycznego, który polega między innymi na racjonalnym doborze środków, metod oraz dostosowania wielkości obciążeń do psychofizycznych właściwości wychowanków. Wynika z tego konieczność ciągłego śledzenia rozwoju fizycznego i sprawności motorycznej uczniów. Dla tych potrzeb niezbędny jest odpowiedni instrument pomiarowy, umożliwiający nie tylko poznanie stanu zdolności motorycznych ucznia, ale także kontrolę zmian spowodowanych treningiem. Należy jednak pamiętać o tym, że za pomocą metod pomiarowych nie da się rozwiązać wszystkich problemów, jakie stoją przed nauczycielami wychowania fizycznego [1]. Celem badań jest porównanie poziomu sprawności fizycznej uczniów ze szkoły miejskiej i wiejskiej realizujących w różny sposób program edukacji fizycznej. Materiał i metoda badań Lubin miasto i gmina w południowo-zachodniej Polsce, na Dolnym Śląsku. W latach miasto administracyjnie należało do województwa legnickiego. Jest to drugie miasto pod względem liczby mieszkańców (po Legnicy) w Legnicko-Głogowskim Okręgu Miedziowym. Według danych z 31 grudnia 2010 miasto miało mieszkańców. Lubin leży w centrum Legnicko Głogowskiego Okręgu Miedziowego i aglomeracji, liczącej osób. W Lubinie swoja siedzibę ma KGHM Polska Miedź, jeden z czołowych producentów miedzi i srebra na świecie [2]. Szkoła Podstawowa nr 3 w Lubinie znajduję się przy ulicy Gwarków. W roku szkolnym 2011/2012 uczęszczało do niej 300 uczniów, zarówno z samego miasta jak też z pobliskich wiosek oddalonych od 3 7 kilometrów Obora i Szklary. W szkole zatrudnionych jest 36 nauczycieli wszyscy z wykształceniem wyższym. Ucznio- 248

249 Marek Dębski Poziom sprawności fizycznej dzieci w zależności od wielkości zamieszkiwanej aglomeracji wie korzystają z sali gimnastycznej o pełnowymiarowym boisku do piłki ręcznej, 2 boiskami ze sztuczną nawierzchnią na wolnym powietrzu, oraz z mniejszych pięciu sal gimnastyczno- korekcyjnych. Do Szkoły Podstawowej w Pobiednej uczęszcza 75 uczniów i zatrudnionych jest 8 nauczycieli wszyscy z wykształceniem wyższym. Sala gimnastyczna o wymiarach m jest oddaloną od szkoły o około 300m. Badaniem sprawności fizycznej w Pobiednej objętych zostało 46 uczniów klas IV rozpoczynającej drugi etap szkolny i klas VI kończącej ten etap. W Szkole Podstawowej nr 3 w Lubinie objęto analogicznymi badaniami 55 uczniów. W celu oceny poziomu sprawności fizycznej uczniów posłużono się Międzynarodowym Testem Sprawności Fizycznej, wykonując próby: siły, szybkości, zwinności, gibkości, wytrzymałości i mocy. Badania przeprowadzono jesienią 2011 roku. W pierwszym dniu przeprowadzono próby: biegu na 800 m oraz biegu krótkiego 50 m, w drugim dniu: skok w dal z miejsca, ściskanie dynamometru, siady z leżenia w czasie 30 sekund, skłon tułowia w głąb, biegu wahadłowego 4 10 metrów oraz zwisu na ugiętych ramionach. Poziom sprawności fizycznej został określony na podstawie czasu, odległości lub ilości powtórzeń w trakcie wykonywania prób. Następnie wyniki zostały zamienione na punkty według tabel MTSF. Wyniki z prób sprawnościowych są przeliczane na punkty dla każdego ucznia, które możemy porównywać do innych uczniów nie koniecznie tego samego wieku. Tabele punktowe są opracowane osobno dla dziewcząt i chłopców. Ocena sprawności fizycznej za pomocą tych tablic polega na tym, że uczeń, uczennica wykonuje próbę ruchowa zgodnie z opisem, a następnie uzyskany wynik przelicza na punkty w skali od 1 do 100. Uczniowie na podstawie uzyskanych punktów mogą obserwować poziom swojej sprawności, ponieważ wyniki można ze sobą porównywać niezależnie od jednostevk pomiarowych [3]. Wyniki badań W tabelach 1 3 przedstawiono wyniki pomiarów motorycznych i somatycznych badanych uczniów ze szkół w Pobiednej (szkoła wiejska)i w Lubiniu (szkoła miejska). Wysokość ciała badanych uczniów z klas IV wahała się w przedziale od cm, a w klasie VI od cm. Analogicznie przedstawiona rozpiętość przedziału masy ciała wynosi dla uczniów klas IV kg, a dla uczniów klas VI kg. 249

250 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Porównanie poziomu sprawności szkoły miejskiej i wiejskiej na podstawie punktacji MTSF próba testu wiejska szkoła miejska 50m 32,1 28,6 skok w dal z miejsca 42,0 40,6 bieg długi. 47,3 37,7 siła dłoni 44,3 54,1 zwis na drążku 45,9 40,8 bieg 4 10m. 55,4 53,1 siady z leżenia 39,3 47,2 skłon w głąb 44,2 42,2 sprawność ogólna 42,5 43,5 Źródło: opracowanie własne. Porównanie pomiarów somatycznych badanych uczniów pomiary somatyczne szkoła wiejska szkoła miejska wysokość ciała 148,7 146,3 cm masa ciała 42,5 41,7 kg BMI 19,4 19,2 Źródło: opracowanie własne. Tabela 1. Tabela 2. Analiza statystyczna wyników prób sprawnościowych za pomocą testu t-studenta wskazuje na występowanie istotnie statystycznych różnic (na poziomie α = 0,05) w próbach szybkości mierzonej biegiem na dystansie 50 m, wytrzymałości mierzonej biegiem na wydłużonym dystansie oraz w próbie siły mięśni obręczy barkowej mierzonej zwisem na drążku. Na poziomie α = 0,01 odnotowano istotne różnice w próbach siły mięśni brzucha mierzonej ilością powtórzeń siadów z leżenia w czasie 30 sekund oraz w próbie siły mięśni dłoni mierzonej za pomocą ściskania dynamometru (tabela 1). W pomiarach somatycznych nie odnotowano statystycznie istotnych różnic charakteryzującyj uczniów zwe środowiska miejskiego i wiejskiego (tabela 2). Podsumowanie i wnioski Jednym z podstawowych celów realizowanch przez nauczyciela wychowania fizycznego jest poprawne kształtowanie i utrzymywanie sprawności fizycznej 250

251 Marek Dębski Poziom sprawności fizycznej dzieci w zależności od wielkości zamieszkiwanej aglomeracji uczniów. Dlatego też badania przeprowadzane w szkołach mające na celu określenie poziomu sprawności fizycznej i rozwoju uczniów winne być dokonywane systematycznie, co pozwoliłoby określić czy działania prowadzone przez nauczyciela są skuteczne, czy też nie. Wyniki badań są także informacją o zmianach jakie zachodzą w poziomie sprawności motorycznej ze względu na prowadzony styl życia uczniów oraz wielkość zamieszkiwanej aglomeracji. Wyniki uzyskanych badań pozwalają na sformułowanie następujących wniosków: 1. Uczniowie ze Szkoły Podstawowej nr 3 w Lubinie osiągają niższą średnią zdobytych punktów w większości przeprowadzonych prób. 2. Uczniowie ze Szkoły Podstawowej w Pobiednej przez sześć lat nauki byli prowadzeni przez nauczyciela wychowania fizycznego co mogło wpłynąć na uzyskanie wyższego poziomu sprawności fizycznej. 3. Odnotowano wyższe parametry somatyczne u uczniów ze szkoły wiejskiej w odniesieniu do uczniów ze szkoły miejskiej. Na podstawie wyników badań można sformułować następujące zalecenia dla nauczycieli prowadzących zajęcia wychowania fizycznego w szkole miejskiej: należy zwrócić większą uwagę na higieniczny tryb życia uczniów (odpoczynek, sen, strój sportowy) uświadomić uczniów o korzyściach płynących z aktywnego trybu życia kształtować zdolności motoryczne poprzez wprowadzanie innowacyjnych form zajęć lekcyjnych typu taniec, fitness, pływanie aerobic Piśmiennictwo: 1. Nowicki G., Proces rozwoju fizycznej i motorycznej dojrzałości szkolnej dzieci przedszkolnych regionu bydgoskiego. IKN, Bydgoszcz Pilicz S., Przewęda R., Dobosz J., Dobosz S., Punktacja Sprawności Młodzieży Polskiej wg Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej, Warszawa

252 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Level of physical fitness of pupils depending of size of agglomeration Summary Keywords: physical fitness, agglomeration The aim of this study was to analyze the level of development of children in the primary school of the urban population on example Primary School No. 3 in Lubin and Primary School in Pobiedna.. The study of physical fitness were 111 students: The physical fitness trial includes the following eight tests: 50 m dash, standing broad jump, long run 600/800/1000 m, hand grip, relative strength: bent arm hang girls of all age groups, boys aged up to 11 or pull-ups on a bar boys aged 12,4 10 m shuttle run with carrying blocks, sit ups done within 30 s and bend trunk. The study was conducted in autumn The first day was carried out tests: run the 800 m and 50 m walking speed, on the second day: long jump with space, compression dynamometer, traces oflying down for 30 seconds, the slope into the trunk, run the shuttle 4 10 meters and the overhang on the bent shoulders. The level of physical fitness was determined on the basis of time, distance or number of repetitions during testing. Then, the results were converted the points according to the tables of the International Test of Physical Fitness. According to the classification standards of the urban population children are in the group with medium level of physical fitness scoring average of 43,5 points. 252

253 Dorota Groffik 1, 2, Jacek Polechoński 1, Izabela Zając-Gawlak 1 1 Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach 2 Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa w Katowicach Tygodniowa aktywność fizyczna młodzieży 16-letniej szkół regionu Górnego Śląska Słowa kluczowe: kwestionariusz IPAQ, szkoła, transport, rekreacja Wstęp Aktywność ruchowa pobudza i doskonali funkcjonowanie organizmu, zwiększając bądź podtrzymując jego sprawność i wydolność fizyczną. Przyczyniają się do tego odpowiednio dobrane ćwiczenia ruchowe. Ruch jest czynnikiem ułatwiającym socjalizację i instrumentem komunikowania się ludzi, czynnikiem integrującym i demokratyzującym grupy ludzkie Aktywność ruchowa świadoma z wyboru i racjonalnie programowana stanowi dziś istotny atrybut kultury zdrowotnej człowieka [1, s.19]. Czynnikiem ograniczającym aktywność fizyczną jest cywilizacja. Obrazem tego stanu rzeczy są niepokojące skutki związane ze stanem naszego zdrowia psychicznego i fizycznego, przede wszystkim występujące choroby cywilizacyjne. Najlepszym sposobem zapobiegania chorób i przedwczesnej śmierci jest zmiana stylu życia, polegająca m.in. na włączeniu do codziennego życia aktywności fizycznej. Jedną z najbardziej znanych i prostych form aktywności fizycznej jest spacer, który popularyzowany powinien być w każdym wieku. Wykonywane bowiem aktywności w stopniu umiarkowanej intensywności, posiadają ogromne korzyści dla zdrowia i dobrego samopoczucia. Tudor- Locke i Bassett [2] opracowali poziomy aktywności fizycznej na podstawie liczby kroków dla dorosłego człowieka: poniżej 5000 kroków dziennie- siedzący tryb życia kroków dziennie mało aktywny tryb życia 253 Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży

254 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/ kroków dziennie częściowo aktywny tryb życia powyżej korków dziennie aktywny tryb życia powyżej kroków dziennie bardzo aktywny tryb życia. Oprócz aktywności o intensywności niskiej każdy z osób dorosłych powinien uczestniczyć w aktywności o intensywności średniej i wysokiej, aby zapewnić wszechstronne pobudzenie organizmu pod względem rozwoju sprawności fizycznej. Klasyfikacja intensywności aktywności fizycznej dla dorosłych przedstawia się następująco [3]: intensywność wysoka > 6 MET 3 20 min (należy ćwiczyć 3 razy w tygodniu, przez 20 minut); intensywność umiarkowana 3 6 MET 5 30 min (należy ćwiczyć 5 razy w tygodniu, przez 30 minut); intensywność niska < 3 MET (np. chód) 5 30 min (należy ćwiczyć 5 razy w tygodniu, przez 30 minut). Standardy zdrowego stylu życia dzieci różnią się od dorosłych z przyczyn wiadomych. Dzieci powiem potrzebują więcej ruchu, aby rozwój fizyczny przebiegał prawidłowo. National Association for Sports and Physical Education [4] zamieścił uaktualniony informator, który przedstawia właściwy poziom aktywności fizycznej dla dzieci i młodzieży. Aktywność powinna wynosić minimum 60 minut, aż do kilku godzin adekwatnie do swojego wieku, przez większość, a nawet przez wszystkie dni w tygodniu. Aktywność fizyczna na zajęciach powinna być umiarkowana i intensywna przez większość czasu, od czasu do czasu przerywana krótkim odpoczynkiem. Młodzi powinni uczestniczyć w aktywności fizycznej w każdym dniu, w kilku intensywnych zajęciach co najmniej 15 minut oraz unikać długich przerw braku aktywności fizycznej (dwie lub więcej godzin) w ciągu dnia. Podobne stanowisko zajęło U.S Departament of Health and Human Services [5], które zaleca, aby dzieci i młodzież w okresie dorastania uczestniczyły w umiarkowanych lub intensywnych zajęciach o charakterze aerobowym dziennie przez 60 minut bądź więcej. Polecany jest wysiłek intensywny przynajmniej trzy razy w tygodniu oraz ćwiczenia siłowe, które mają korzystny wpływ na rozwój mięśni i kości. Wykonywanie aktywności fizycznej przez młodzież i dorosłych w przedstawionych wyżej kryteriach, jest istotną informacją dla naszej świadomości. Wiedza na temat naszego udziału w kulturze fizycznej powinna przede wszystkim przekazywana być podczas procesu kształcenia w szkole. Zadanie to m.in. należy do nauczycieli wychowanie fizycznego. To nauczyciel powinien uświadamiać uczniów jak ważna jest aktywność fizyczna, jakie są skutki jej braku oraz jakie wnoszą korzyści do naszego życia. Wykorzystując natomiast nowoczesne narzędzia badawcze, takie jak np. system internetowy INDARES ( do oceny poziomu aktywności fi- 254

255 Dorota Groffik, Jacek Polechoński, Izabela Zając-Gawlak Tygodniowa aktywność fizyczna młodzieży 16-letniej... zycznej, można w sposób bardziej świadomy przygotować młodzież do uczestnictwa w aktywności fizycznej. Cel pracy i pytania badawcze Głównym celem badań jest określenie poziomu tygodniowej aktywności fizycznej związanej ze szkołą, z przemieszczaniem się, z pracą w domu i z rekreacją, młodzieży 16-letniej. Pytania badawcze: 1. W jakich obszarach życia codziennego (szkoła, dom, transport, rekreacja) aktywność fizyczna badanych jest największa i czy różnicuje chłopców i dziewczęta? 2. Czy uczniowie z badanych szkół spełnili kryteria aktywności fizycznej o intensywności wysokiej (3 20 minut), o intensywności średniej (5 30 minut) i niskiej (5 30 minut)? 3. Czy jest różnica istotna statystycznie w aktywności fizycznej pomiędzy uczniami, którzy uczestniczą w dodatkowej aktywności, a tymi którzy w niej nie biorą udziału? Materiał i metody badawczy W roku szkolnym 2010/2011 przeprowadzono monitoring aktywności fizycznej uczniów z 6 szkół gimnazjalnych i licealnych z okolic Śląska w następujących miastach: Pawłowice, Pszczyna, Cieszyn, Pilica, Jastrzębie Zdrój oraz Chorzów. W sumie badaniami objęto 120 osób w tym 74 dziewcząt i 46 chłopców (tab. 1) Charakterystyka cech somatycznych badanych uczniów Tabela1. płeć n wiek [lata] wysokość ciała [cm] masa ciała [kg] BMI [kg m -2 ] M Sd M Sd M Sd M Sd ch 46 16,17 0,30 179,39 5,48 67,96 8,72 21,08 2,31 dz 74 16,26 0,44 165,45 5,66 57,56 9,14 20,95 2,87 Źródło: opracowanie własne. Do oceny poziomu aktywności fizycznej młodzieży wykorzystano Międzynarodowy Kwestionariusz Aktywności Fizycznej (International Physical Activity Questionnaire IPAQ). Kwestionariusz ten wskazuje na poziom aktywności fizycznej wyrażonej w jednostkach MET minuty tydzień -1, co pozwala na klasyfikację młodzieży do jednej z trzech kategorii aktywności fizycznej: niska do 600 MET minut tydzień -1, umiarkowana MET minut tydzień -1 lub wysoka powyżej 1500 MET mi- 255

256 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 nut tydzień -1 [6]. Kwestionariusz IPAQ jest pozytywnym miernikiem zdrowia, stosowanym wśród młodzieży od 15 roku życia oraz dorosłych. Pozwala określić nie tylko aktywność fizyczną, ale także jej częstotliwość, czas trwania oraz intensywność wysiłku w pracy (szkole), podczas transportu (przemieszczania się), rekreacji i w domu. Badana młodzież wypełniała kwestionariusz IPAQ po wcześniejszej rejestracji w systemie INDARES ( Każdy rodzaj aktywności fizycznej został wyrażony w jednostkach MET minuty tydzień -1. Aby obliczyć wydatek energetyczny w MET minutach należy pomnożyć współczynnik wykonywanej aktywności przez liczbę dni jej wykonywania w tygodniu oraz czas trwania w minutach na dzień. Do obliczeń statystycznych wykorzystano powszechnie znane metody statystyczne: średnią arytmetyczną, odchylenie standardowe oraz test U Manna-Whitney a. Do obliczeń statystycznych wykorzystano program Statistica 8. Wyniki badań Biorąc pod uwagę wyniki tygodniowej aktywności fizycznej na podstawie Kwestionariusza IPAQ zaobserwowano różnice istotne statystycznie pomiędzy chłopcami i dziewczętami: podczas aktywności fizycznej wykonywanej w pracy (U = 3,135, dla p < 0,001), aktywności lokomocyjnej (U = 2,686, dla p < 0,007) i aktywności rekreacyjnej (U = 2,552, dla p < 0,010). Występuje również różnica istotna statystycznie w aktywności o wysokim (U = 3,724, dla p < 0,001) jak i średnim poziomie intensywności (U = 2,617, dla p < 0,008) (tab. 2). Różnice statystyczne pomiędzy dziewczętami i chłopcami w aktywności fizycznej wyrażonej w MET minutach tydzień -1 Tabela płeć aktywność chłopcy dziewczęta fizyczna M Sd M Sd U p JMET ,135 0,001 TMET ,686 0,007 HMET ,456 0,648 RMET ,552 0,010 VMET ,724 0,0001 MMET ,617 0,008 WMET ,740 0,081 SUMA ,387 0,0007 Legenda: p < 0,05; JMET- aktywność fizyczna związana z pracą; TMET- aktywność lokomocyjna; HMET- aktywność fizyczna w domu; RMET- aktywność rekreacyjna w czasie wolnym Źródło: opracowanie własne.

257 Dorota Groffik, Jacek Polechoński, Izabela Zając-Gawlak Tygodniowa aktywność fizyczna młodzieży 16-letniej... Analizując wyniki aktywności fizycznej na podstawie Kwestionariusza IPAQ określono procent uczniów spełniających kryteria udziału w aktywności fizycznej w wymiarze niezbędnym dla osiągnięcia zdrowego stylu życia na poziomie intensywności niskiej, średniej i wysokiej (ryc. 1). Okazało się, że największy odsetek badanych uczniów uczestniczy w aktywności o intensywności niskiej ( 3 MET, 5 30 min) 65,2%, a najmniej bierze udział w aktywności o intensywności średniej (3 6 MET, 5 30 min) 63,2%. Wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych tylko 44,3% uczestniczy w aktywności fizycznej o intensywności wysokiej ( 6 MET, 3 20 min), co stanowi niewystarczający odsetek biorąc pod uwagę, że każdy uczeń uczestniczy przynajmniej trzy razy w tygodniu w lekcjach z wychowania fizycznego. [%] 60 55,3 63,2 65,2 spełnili nie spełnili 40 44,3 36,8 34, min (> 6 MET) 5 30 min (3-6 MET) 5 30 min (< 3 MET) Rycina 1. Procentowy udział badanych w aktywności fizycznej o intensywności niskiej ( 3 MET, 5 30 min), średniej (3 6 MET, 5 30 min) i wysokiej ( 6 MET, 3 20 min) Źródło: opracowanie własne. Poziom aktywności fizycznej badanych, ze względu na udział w dodatkowych zajęciach ruchowych (MET minuty tydzień -1 ) Tabela 3. udział w dodatkowych zajęciach ruchowych aktywność fizyczna brak aktywności dodatkowa aktywność U p M Sd M Sd JMET ,606 0,009 TMET ,441 0,149 HMET ,094 0,925 RMET ` ,273 0,000 p < 0,05; JMET- aktywność fizyczna związana z pracą; TMET- aktywność lokomocyjna; HMET- aktywność fizyczna w domu; RMET- aktywność rekreacyjna w czasie wolnym Źródło: opracowanie własne. 257

258 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Biorąc pod uwagę poziom aktywności fizycznej uczniów ze względu na udział w dodatkowych zajęciach ruchowych zaobserwowano różnice istotne statystycznie. Uczniowie biorący udział w dodatkowych zajęciach w szkole oraz podczas aktywności rekreacyjnej prezentują wyższy poziom aktywności fizycznej. Nie ma natomiast różnicy istotnej statystycznie w podjęciu aktywności lokomocyjnej oraz aktywności związanej z pracami domowymi (tab. 3). Porównując natomiast intensywność aktywności fizycznej zauważono, że uczniowie uczestniczący w dodatkowych zajęciach ruchowych prezentują wyższy poziom wysiłków o intensywności wysokiej (U = 3,850, dla p < 0,000) i niskiej (U = 2,470, dla p < 0,013) w porównaniu z uczniami nie biorącymi udziału w dodatkowej aktywności. Różnice istotne odnotowano również w sumie intensywności wszystkich wysiłków (U = 3,245 dla p < 0,001) (ryc. 2). [MET] brak aktywności ruchowej dodatkowa aktywność ruchowa VMET MMET WMET SUMA Rycina 2. Intensywność aktywności fizycznej badanej młodzieży Legenda: (MET minutach tydzień 1 ); VMET wysiłki o intensywności wysokiej; MMET wysiłki o intensywności średniej; WMET wysiłki o intensywności niskiej; SUMA suma wysiłków o różnych intensywnościach (niskiej, średniej i wysokiej) Źródło: opracowanie własne. Podsumowanie Jednym z elementów zdrowego stylu życia jest optymalny poziom aktywności fizycznej. Poziom, którego standardy określone przez naukowców mają pomóc w porównaniu, na ile objętość, intensywność, częstotliwość różnych wysiłków jest wystarczająca dla zdrowego życia. Badania epidemiologiczne wykazują również, że ćwiczenia fizyczne o odpowiedniej częstości, objętości i intensywności nie tylko zmniejszają zachorowalność, ale również przyczyniają się do spadku wskaźnika umieralności szczególnie z powodu chorób układu krążenia, będących na pierwszym miejscu pod względem częstości występowania chorób na świecie [7]. 258

259 Dorota Groffik, Jacek Polechoński, Izabela Zając-Gawlak Tygodniowa aktywność fizyczna młodzieży 16-letniej... Tymczasem wyniki badań młodzieży europejskiej z roku 2002 [8] wskazują, że połowa chłopców i dziewcząt potrzebuje zwiększenia ćwiczeń fizycznych, które podniosłyby poziom intensywności obciążeń, stymulujących pracę układów, organów i metabolizmu. Aktywność fizyczna polskiego społeczeństwa jest mała, dominują bierne formy spędzania czasu wolnego. Z badań GUS (2008) wynika, że Polacy na sport i rekreację poświęcają niewiele czasu. Najczęściej czynnie odpoczywają osoby pomiędzy 10 a 17 rokiem życia, bowiem przeznaczają one dziennie 41 minut na aktywność. W późniejszych okresach życia ilość czasu przeznaczonego na aktywność fizyczną, niestety maleje i wynosi mniej niż 20 minut dziennie. Dopiero po 55 roku życia ilość czasu przeznaczonego na sport i rekreację wzrasta, lecz jest ona i tak niewystarczająca (około 30 minut dziennie). Wiele publikacji dotyczy aktywności fizycznej młodzieży ze szkół ponadgimnazjalnych. Badania Rochowicz [9] wśród 17-letniej młodzieży z Iławy wskazały, że najwyższą aktywność fizyczną (5 i więcej dni) wykazuje tylko 19 21% dziewcząt oraz 30 33% chłopców. Najniższą (0,5 2,5 dni) natomiast wykazało 39 41% dziewcząt i 23 36% chłopców. Z badań wynika, że niski poziom aktywności fizycznej jest spowodowany, w większości przypadków, spędzaniem wolnego czasu przed ekranem telewizora lub komputera. Badania aktywności fizycznej za pomocą kwestionariusza IPAQ przeprowadziła Piątkowska i inni [6, 10] wśród młodzieży letniej w Warszawie i Krakowie. Wyniki przedstawiają, iż aktywność fizyczna uczniów związana z pracą zawodową i szkołą jest największa, w Warszawie wynosi 5496 MET minut tydzień -1, co stanowi 41,5%, w Krakowie jest równa 3914 MET minut tydzień -1. Wyniki w Województwie Śląskim przedstawiają się podobnie aktywność fizyczna uczniów związana z szkołą jest największa i wynosi u chłopców 4051 MET minut tydzień -1, a u dziewcząt 2657 MET minut tydzień- 1. Różnica pomiędzy płcią została potwierdzona statystycznie. Różnice pomiędzy dziewczętami i chłopcami widoczne są również podczas aktywności fizycznej lokomocyjnej jak również w rekreacji (tab. 2). Porównując natomiast wyniki do kryteriów aktywności fizycznej zauważono, że chłopcy reprezentują wysoki poziom aktywności fizycznej, której przedział wynosi powyżej 1500 MET minut tydzień -1, w większości badanych obszarach szkoła, transport i rekreacja. Analizując poziom aktywności fizycznej w domu, uzyskali poziom średni 1114 MET minut tydzień -1. Dziewczęta natomiast prezentują średni poziom aktywności fizycznej w domu i rekreacji, natomiast wysoki w szkole i podczas przemieszczania się. Wyniki badań na podstawie kwestionariusza IPAQ wskazują, że aktywność fizyczna uczniów nie jest wcale na niskim poziomie. W każdym z badanych obszarów badani uczniowie uzyskali intensywność umiarkowaną bądź wysoką. Najwyższy natomiast wystąpił podczas pracy związanej ze szkołą. Przyczynił się do tego mię- 259

260 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 dzy innymi, udział uczniów w lekcjach wychowania fizycznego, w zajęciach fakultatywnych, SKS-ach, co potwierdza ważność zajęć ruchowych w szkole, jak i rolę nauczyciela wychowania fizycznego w kształtowaniu kompetencji niezbędnych do uprawiania aktywności fizycznej i sportu przez całe życie. Młody człowiek kończąc edukację ma być nie tylko w pewnym stopniu sprawny, wyposażony w umiejętności ruchowe, ale również ma być przygotowany do prowadzenia aktywnego stylu życia. Nauczyciel jest osobą zapoczątkowującą proces propagowania aktywności fizycznej. Wymaga to działań innowacyjnych, wolnych od rutyny i schematyzmu. Wnioski 1. Występuje różnica istotna statystycznie w aktywności fizycznej. Chłopcy są bardziej aktywni od dziewcząt. Pomiar aktywności fizycznej badanych wyrażany w MET minutach tydzień 1 jest największy podczas pobytu w szkole. 2. Większość badanej młodzieży nie spełnia kryteriów aktywności fizycznej zdrowego stylu życia. 3. Młodzież uczestnicząca w dodatkowych formach ruchowych jest bardziej aktywna od uczniów, którzy nie biorą w nich udziału. Piśmiennictwo: 1. Czaplicki Z., Aktywność fizyczna a otyłość. Profilaktyka, Psychika, Estetyka. Warszawa, Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej Tudor Locke C., Bassett D. R., How many steps/day are enough? Preliminary pedometer Determined Physical Activity during the Segmented School Day. Medicine and Science in Sports and Exercises, 2004, nr 38, EU Physical Activity Guidelines, Recommended Policy Actions in Support of Health Enhancing Physical Activity National Association for Sport and Physical Education. Physical activity for children: A statement of guidelines. 2 nd ed. Reston, VA: Author, U.S Department of Health and Human Services, Physical activity guidelines for Americans. Washington, DC: U.S. Department of Health and Human Services Piątkowska M., Pec K. Smoleń-Jajeśnica Z., Uczestnictwo młodzieży ponadgimnazjalnej w rożnych obszarach aktywności ruchowej. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne. 2008, nr 6, Lipert A., Jegier A., Metody pomiaru aktywności ruchowej człowieka. Medycyna Sportowa. 2009, nr 25, 3(6), Telema R., Naul R., Nupponen H., Rychtecky A., Vuolle P.(2002), Physical Fitness, sporting life style and Olympic ideals: cross-cultural studies on Youth Sport in Europe. Germany: Verlag Karl Hofmann Schorndorf. 260

261 Dorota Groffik, Jacek Polechoński, Izabela Zając-Gawlak Tygodniowa aktywność fizyczna młodzieży 16-letniej Rochowicz F. Czas wolny w świetle aktywności ruchowej i zajęć sedenteryjnych. Lider. 2008, nr 7 8, Piątkowska M., Pec K., Pec T., Aktywność fizyczna młodzieży w wieku ponadgimnazjalnym. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne. 2007, nr 8, Weekly physical activity levels of youth ages 16 from Silesian Summary Keywords: questionnaire IPAQ, school, transport, recreation The focus of the study was to examine physical activity levels of youth ages 16 from Silesian Region. 74 boys and 46 girls from high school participated in this study. Physical activity was measured by questionnaire IPAQ to assess their physical activity during the last seven days. A statistically significant differences in physical activity were found between boys and girls in school time, transport and recreation. 261

262

263 Zofia Niekurzak, Anita Kaik-Woźniak, Wojciech Wiesner Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu Charakterystyka programu Trener Osiedlowy realizowanego przez Urząd Miejski we Wrocławiu w opinii osób prowadzących zajęcia Słowa kluczowe: trener osiedlowy, aktywność ruchowa dzieci, bezpieczeństwo Wstęp Aktywność fizyczna jest nieodłącznym elementem życia ludzkiego i choć nie przez wszystkich jest dostatecznie doceniana odgrywa w życiu człowieka ważne funkcje, m.in. kompensacyjną, kreacyjną i katartyczną, homeostatyczną, regeneracyjną, zdrowotną, społeczno-afiliacyjną, wychowawczą, autoekspresyjną, integracyjną, adaptacyjną [1]. Oznacza to, że dzięki rekreacji, a szczególnie rekreacji ruchowej człowiek ma możliwość zaspokojenia wielu potrzeb życiowych, m.in. potrzeby ruchu, kontaktu z przyrodą oraz kontaktu z drugim człowiekiem. Ponadto dzięki rekreacji doznaje nowych wrażeń, zaspokajając tym samym potrzeby ambicjonalne i emocjonalne. Uczestnictwo w rekreacji wpływając również na pomnażanie zdrowia jest pewnego rodzaju ucieczką od codziennych kłopotów i zmagań pomagając człowiekowi walczyć ze stresem. Człowiek jako istota społeczna o zróżnicowanej osobowości w różnym stopniu potrzebuje bodźców do podjęcia określonych czynności. Taką zależność można zaobserwować również na podłożu zachowań rekreacyjnych. Niektóre jednostki potrafią same w sobie znaleźć wystarczającą motywację wewnętrzną, aby systematycznie podejmować aktywność ruchową, inne natomiast potrzebują bodźców zewnętrznych (materialnych, społecznych), dzięki którym będą podejmowały określone działania. 263 Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży

264 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Wychodząc naprzeciw osobom, które oczekują od środowiska bodźców zewnętrznych do wykształcenia potrzeb związanych z aktywnym spędzaniem czasu wolnego utworzono zawód animatora czasu wolnego, którego zadaniem jest m.in. inicjowanie działań związanych z aktywnością ruchową i zachęcanie osób mniej odważnych do częstszego i systematycznego udziału w aktywności ruchowej. Współczesny animator czasu wolnego przypomina nieco pracownika kulturalnooświatowego z czasów Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Osoba ta, zajmowała się organizacją zajęć kulturalno-oświatowych na wczasach, wycieczkach, a także na imprezach i innych spotkaniach mających wymiar integracyjny. W latach 90. rola tego zawodu nieco zmalała, by aktualnie powrócić na rynek usług rekreacyjnych, jako animator zachowań wolnoczasowych. Pedeutolodzy kultury fizycznej w odniesieniu do zawodowych lub społecznych kadr w zakresie działalności społeczno-kulturalnej i sportowo-rekreacyjno-turystycznej używają terminu animator rekreacji i turystyki. Jako animatora rekreacji iturystyki określa się specjalistę lub wolontariusza prowadzącego zajęcia i imprezy, zachęcającego do uczestnictwa w rekreacji i turystyce [2, s. 7 8]. Animator w większym stopniu niż pracownik kulturalno oświatowy kładzie nacisk na zajęcia związane z aktywnością ruchową. Animatorem aktywności ruchowej może być każdy absolwent kierunku turystyka i rekreacja oraz innych studiów pedagogicznych, posiadający właściwe uprawnienia związane z proponowanymi formami ruchu. Animatorzy bowiem podczas prowadzenia gier i zabaw dla dzieci i młodzieży wykorzystują praktyczne umiejętności zdobyte podczas kształcenia. Tym samym doprowadzają do rozbudzenia wśród dzieci potrzeby podejmowania aktywności rekreacyjnej [3]. H. Finger uważa, że do roli animatora predysponowane są określone grupy zawodowe, przez swoją rolę społeczną i wykształcenie w pierwszej linii nauczyciele wychowania fizycznego, absolwenci kierunku turystyka i rekreacja, pedagodzy, itp. Poza tym każdy człowiek z wewnętrznym powołaniem, ze swoistym ciepłem, a więc każdy, kto w najlepszym tego słowa znaczeniu posiada predyspozycje wychowawcze może pełnić taką rolę [4, s. 19]. W. Siwiński cytując L. Erdmanna sugeruje, że szczególnie ważne w zawodzie animatora rekreacji i turystyki są takie cechy jak: przyjazny stosunek do otoczenia; umiejętność emocjonalnego angażowania się, wykazywanie entuzjazmu w działaniu, pomysłowości, inicjatywy oraz elastyczności w stosowaniu różnych rozwiązań oraz łatwość nawiązywania kontaktów z ludźmi [2, s. 8]. S. Toczek-Werner do pożądanych cech w tym zawodzie zalicza: zdolności sugestywne, wrażliwość uczuciową i intelektualną, poczucie humoru i tolerancję. Animator powinien zdaniem wspomnianej autorki posiadać pewien zasób umiejętności sportowo-ruchowych, dużą wiedzę krajoznawczą, znać różnorodne socjotechniki, a nade wszystko mieć wiarę w wartość swej działalności pedagogicznej [5]. Można zatem wnioskować, że nie każdy posiada predyspozycje do roli animatora rekreacji i turystyki gdyż animator 264

265 Zofia Niekurzak, Anita Kaik-Woźniak, Wojciech Wiesner Charakterystyka programu Trener Osiedlowy... potrzebuje jako kwalifikacji nieograniczenie pogodnego ducha, gotowości do nawiązywania kontaktów, naturalnej sympatii do ludzi [4, s. 21]. Współcześnie, pomimo wielu propozycji różnych jednostek zajmujących się organizacją czasu wolnego, ciągle niewielka część społeczeństwa podejmuje aktywność ruchową w swoim czasie wolnym [6]. Taka sytuacja może wskazywać na potrzebę funkcjonowania animatorów rekreacji i turystyki, którzy poprzez swoje działania mogliby upowszechniać aktywne zachowania wolnoczasowe zarówno wśród najmłodszej grupy odbiorców usług rekreacyjnych, jak i pozostałych (już dorosłych) uczestników rekreacji. Z taką inicjatywą uaktywnienia najmłodszej grupy rekreantów wyszło Biuro Sportu Urzędu Miejskiego we Wrocławiu uruchamiając w 2003 roku Program Trenera Osiedlowego i zatrudniając na wrocławskich boiskach osoby, które organizowałyby zajęcia sportowo-rekreacyjne dla przychodzących tam dzieci. Początkowo Wrocławski Urząd Pracy skierował 3 osoby, które przez kilka miesięcy prowadziły działalność na wytypowanych terenach miasta. Kontrola i obserwacja pracy osób realizujących Program spowodowały, że Urząd Miasta zdecydował się rozszerzyć obszar działalności animatorów, a tym samym zwiększył ilość uczestników w roku Wydział Zdrowia, który w ramach programów promocji zdrowia i przeciwdziałania uzależnieniom został wyznaczony do prowadzenia tego działania rozpisał konkurs na jego realizację. Z kilku nadesłanych propozycji komisja konkursowa wybrała projekt Trener Osiedlowy zaproponowany przez Wrocławski Szkolny Związek Sportowy, który rozpoczął działania dotyczące opracowania harmonogramu prac potrzebnych do wdrożenia Programu [7]. Najważniejszym celem Programu było stworzenie otwartych i dostępnych osiedlowych miejsc sportu i rekreacji dla wszystkich, a w szczególności dla dzieci i młodzieży chcących bezpiecznie i aktywnie spędzić swój czas wolny [7]. Osobą zajmującą się upowszechnianiem zajęć rekreacyjno-sportowych i tą, która organizuje czas wolny dzieciom na podwórkach wrocławskich, jest właśnie wspomniany Trener Osiedlowy 1. Jego głównym zadaniem jest organizowanie życia sportowego dzieci i młodzieży przebywającej na wskazanych boiskach oraz próba przyciągnięcia do tych zajęć młodzieży, która korzysta z innych terenów. Dodatkowo do jego zadań należy organizowanie imprez sportowo-rekreacyjnych 1 Trener Osiedlowy (wcześniejsza nazwa Trener Uliczny ) to osoba realizująca Program Promocji Zdrowia i Profilaktyki Uzależnień Trener Osiedlowy. Jego zadaniem jest organizacja nieodpłatnych zajęć sportowo-rekreacyjnych dla dzieci i młodzieży korzystających z wyznaczonego osiedlowego, przyszkolnego boiska, podwórka lub terenu zielonego. Osoba realizująca Program ma do przepracowania 18 godzin tygodniowo w godzinach popołudniowych w dni powszednie (po godzinie 15) oraz w soboty i w szczególnych przypadkach w niedziele. Dodatkowo osoba ta musi przeznaczyć nieodpłatnie 4 godziny tygodniowo na prace organizacyjne związane z realizacją Programu, w tym udział w szkoleniach wzbogacających wiedzę Trenerów Osiedlowych i udział w wyznaczonych spotkaniach we Wrocławskim Szkolnym Związku Sportowym. 265

266 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 oraz współorganizacja i uczestnictwo w imprezach organizowanych przez innych Trenerów Osiedlowych [7]. Trenerzy Osiedlowi zobowiązani są także do organizacji wyjazdowych form zajęć rekreacyjno-turystycznych, wycieczek i rajdów. Ważnym obszarem działań Trenerów Osiedlowych jest edukacja sportowa, polegająca na zbiorowym udziale młodzieży w profesjonalnych imprezach sportowych w roli kibiców. Nauka kibicowania, troska o właściwe zachowanie na zawodach pozwala na kreowanie właściwych wzorców zachowań i postaw, także poza sportem, np. propagowanie zdrowego stylu życia, współpracy w grupie i inne. Trenerzy Osiedlowi powinni również dbać o kontakt z rodzicami, szkołą, parafią i innymi instytucjami pracującymi na rzecz dzieci i młodzieży. Istotne jest również to, aby Trenerzy Osiedlowi pozyskiwali osoby dorosłe, które mogłyby wspierać program [7]. Obowiązkiem Trenerów Osiedlowych jest dbanie o bezpieczeństwo dzieci i młodzieży przebywającej na wytypowanym boisku, kontrolowanie stanu technicznego urządzeń, zgłaszanie usterek, łagodzenie sporów oraz reagowanie na wszelkie patologie i inne zagrożenia. Trener Osiedlowy to także animator czasu wolnego. J. Korczak wyraźnie sprecyzował postawę animatora, pisząc: Bądź sobą, szukaj własnej drogi. Poznaj siebie, zanim zechcesz dzieci poznać. Zdaj sobie sprawę, do czego jesteś zdolny, zanim dzieciom poczniesz wykreślać zakres ich praw i obowiązków. Ze wszystkich sam jesteś dzieckiem, które musisz poznać, wychować i wykształcić przede wszystkim [8, s. 12]. Trener Osiedlowy to osoba potrafiąca zachęcić ludzi do aktywnego wypoczynku w taki sposób, aby czuli satysfakcję z wykonywanych czynności a także dążyli do samorealizacji. Nie ma konkretnych zasad wykonywania pracy Trenera Osiedlowego, ale konieczna jest całkowita dyspozycyjność, radość, pasja w kontaktach z ludźmi, energia i wyobraźnia. Trener Osiedlowy ułatwia także poznanie nowych osób poprzez propozycję gier, zabaw i sytuacji nastawionych na rozrywkę i beztroskę. Cel pracy W niniejszej pracy podjęto temat zachowań rekreacyjno-sportowych wrocławskich dzieci objętych Programem Trener Osiedlowy. Przyjęto, że zadania, które realizuje Trener Osiedlowy w dużym stopniu wynikają z postulatów organizacji czasu wolnego dzieci i młodzieży. Od Trenera Osiedlowego oczekuje się bowiem właśnie takich działań, jak od animatora czasu wolnego. Celem niniejszej pracy było poznanie i ukazanie sylwetki Trenera Osiedlowego realizującego Program, który propaguje aktywne zachowania wolnoczasowe wśród dzieci i młodzieży. W związku z powyższym podjęto badania wśród aktualnie funkcjonujących wrocławskich 266

267 Zofia Niekurzak, Anita Kaik-Woźniak, Wojciech Wiesner Charakterystyka programu Trener Osiedlowy... Trenerów Osiedlowych próbując poznać najważniejsze aspekty ich pracy. Aby zrealizować założony cel zostały sprecyzowane następujące pytania badawcze: 1. Jakie motywy kierowały decyzjami o podjęciu pracy w charakterze animatora realizującego Program Trener Osiedlowy? 2. Na jakiej podstawie Trenerzy Osiedlowi tworzą programy działań animacyjnych i w jaki sposób przygotowują się do swojej pracy? 3. Jakie formy aktywności ruchowej proponują Trenerzy Osiedlowi swoim podopiecznym? 4. Jaki jest poziom bazy rekreacyjnej w miejscu zajęć, zdaniem badanych Trenerów Osiedlowych? Materiał i metody badawcze W celu uzyskania odpowiedzi na postawione pytania badawcze zastosowano metodę sondażu diagnostycznego, wykorzystując technikę ankiety oraz wykorzystano narzędzie badawcze jakim jest kwestionariusz ankiety [9]. Pytania zawarte w kwestionariuszu ankiety dotyczyły charakterystyki osoby Trenera Osiedlowego, motywów podjęcia przez niego pracy oraz proponowanych form działania. Kwestionariusz ankiety składał się z 7 pytań otwartych, 5 pytań zamkniętych i pytań metryczkowych. Kwestionariusz rozesłano drogą ową do 47 aktualnie pracujących Trenerów Osiedlowych. Zwrotnie otrzymano 39 poprawnie wypełnionych kwestionariuszy i tylko ten materiał stanowił podstawę do analizy. Wyniki badań Wśród 39 przebadanych Trenerów Osiedlowych większość stanowili mężczyźni (61,5%), pozostała część badanych to kobiety. Blisko połowa badanych zameldowana była we Wrocławiu (48,7%). Osoby zgłaszające się do realizacji programu to osoby między 20 a 27 rokiem życia (Tabela 1). Wiek badanych wiek % lat 30, lat 38, lat 17,9 powyżej 32 lat 12,8 Źródło: badania własne Tabela

268 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Zdecydowana większość badanych posiadała wykształcenie wyższe (76,9%) i średnie (20,5%). W tej ostatniej grupie 15,3% to studenci Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu (Tabela 2). Wykształcenie badanych wykształcenie % wyższe 76,9 średnie 20,5 inżynieryjne 2,5 Źródło: badania własne Tabela 2. Badani najczęściej pracowali w zawodzie dwa lata, choć byli i tacy, którzy organizacją czasu wolnego dzieci i młodzieży zajmowali się na wrocławskich podwórkach przez dłuższy czas (3 i 4 lata) tabela 3. Z całą pewnością ma to duże znaczenie dla realizowanego Programu, ponieważ można przypuszczać, że Trenerzy Osiedlowi, którzy angażują się w działalność upowszechniającą aktywny wypoczynek na wrocławskich podwórkach mają już duże doświadczenie, znają środowisko i problemy, z którymi mogą się spotkać. Taka wiedza może zdecydowanie wpłynąć na lepszą efektywność realizowanego programu. Ponadto chęć pracy jako Trener Osiedlowy może sugerować zatrudnienie właściwych osób do tego zadania, których głównym motywem decydującym o podjęciu tego typu pracy (w opinii badanych) była chęć pracy z dziećmi i praca w zawodzie (Tabela 4). Czas zatrudnienia badanych w Programie Trener Osiedlowy czas pracy % do roku 5,1 1 rok 23,0 2 lata 41,0 Tabela Źródło: badania własne 3 lata 12,8 4 lata 12,8 Inne 5,1 Innymi motywami, którymi kierowali się badani podejmując pracę Trenera Osiedlowego była możliwość zdobycia doświadczenia (23,0%), dodatkowe moż-

269 Zofia Niekurzak, Anita Kaik-Woźniak, Wojciech Wiesner Charakterystyka programu Trener Osiedlowy... liwości finansowe (20,5%) oraz sprawdzenie samego siebie w roli wychowawcy (15,3%). Godne podkreślenia jest również to, że dla Trenerów Osiedlowych chęć podniesienia swoich kwalifikacji jest o wiele ważniejsza niż motywacja finansowa. Wśród innych czynników wpływających na podjęcie pracy o takim charakterze, na które wskazywali badani, były: nienormowany czas pracy, zainteresowania, zamiłowanie do sportu oraz przekazywanie ducha sportu. Motywy podjęcia pracy Trenera Osiedlowego motywy % praca z dziećmi 51,2 praca w zawodzie 25,6 zdobycie doświadczenia 23,0 możliwości finansowe 20,5 sprawdzenie samego siebie w roli wychowawcy 15,3 inne: nienormowany czas pracy, zainteresowania, zamiłowanie do sportu, przekazywanie ducha sportu 12,8 Respondenci mogli udzielić więcej niż jedną odpowiedź Źródło: badania własne Tabela 4. Kwalifikacje zawodowe badanych Tabela 5. uprawnienia % kurs wychowawcy kolonijnego 43,5 nauczyciel wf 25,6 wykształcenie pedagogiczne 25,6 instruktor pływania 10,2 instruktor piłki nożnej 10,2 inne: instruktor piłki ręcznej, koszykówki, siatkówki, gimnastyki korekcyjnej, lekkiej atletyki, instruktor windsurfingu, instruktor aerobiku oraz takie kursy 30,7 jak: animator czasu wolnego, wychowawca i opiekun w domu dziecka Respondenci mogli udzielić więcej niż jedną odpowiedź Źródło: badania własne Przyglądając się kwalifikacjom posiadanym przez animatorów realizujących Program Trener Osiedlowy można zauważyć, że najczęstszym posiadanym uprawnieniem był kurs wychowawcy kolonijnego (43,5%). Ponadto wykształceniem pedagogicznym i wykształceniem z zakresu wychowania fizycznego legitymowało się po 25,6% badanych. Pozostałe osoby z wykształceniem wyższym posiadały 269

270 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 zróżnicowane kwalifikacje zawodowe. Dodatkowo respondenci informowali, iż posiadają liczne uprawnienia instruktorskie, m. in. instruktor piłki ręcznej, koszykówki, siatkówki, gimnastyki korekcyjnej, lekkiej atletyki, instruktor windsurfingu, instruktor aerobiku oraz takie kursy jak: animator czasu wolnego, wychowawca i opiekun w domu dziecka (Tabela 5). Głównym źródłem informacji, z którego badani dowiedzieli się o realizowanym Programie była informacja od znajomych (66,6%). Część badanych o Programie dowiedziała się ze strony internetowej Trenera Osiedlowego (23,0%) lub z uczelni, w której aktualnie pobierała kształcenie (15,3%). Nieliczna grupa natomiast o Programie dowiedziała się bezpośrednio z emisji programu telewizyjnego, w którym dyrektor Programu Bogusława Zawisza prezentował i promował go. Trener Osiedlowy to osoba, która swoją obecnością powinna tworzyć atmosferę sprzyjającą do zabawy i uprawiania sportu. Do jego obowiązków wspomnianych wcześniej należy organizacja zajęć sportowo-rekreacyjnych dla dzieci i młodzieży przez 8 miesięcy w roku, 20 dni w miesiącu, w wymiarze 18 godzin tygodniowo. Trenerzy Osiedlowi (76,9%) poświęcają więcej tego czasu (do 20 godzin tygodniowo), gdyż praca z dziećmi sprawia im przyjemność i poza jej godzinami organizują dla nich dodatkowe zawody, konkursy i turnieje. Tylko nieliczna grupa osób (5,1%) na zajęcia z dziećmi i młodzieżą przeznacza do 22 godzin w tygodniu. Większość badanych Trenerów Osiedlowych (w sumie 97,3%) określiła warunki w jakich prowadziła zajęcia z dziećmi jako dobre (35,8%) lub średnie (61,5%). Niewielka grupa badanych (2,5%) określiła, te warunki jako złe. Badani najczęściej swoje zajęcia przeprowadzają na boiskach i salach sportowych wyselekcjonowanych przez pracowników Biura Sportu Urzędu Miasta i ponieważ jednym z celów Programu jest profilaktyka uzależnień i przeciwdziałanie patologii społecznej, wytypowane boiska nie zawsze spełniały oczekiwania animatorów, ponieważ często w uboższych częściach miasta zaplecze rekreacyjno-sportowe nie było na najwyższym poziomie. Należy zauważyć, iż baza sportowa z jakiej korzystają Trenerzy Osiedlowi polepszyła się wraz z rozpoczęciem rządowego programu rozbudowy infrastruktury sportowej Moje Boisko Orlik Projekt zakładał budowę ogólnodostępnych, bezpłatnych kompleksów boisk sportowych wraz z szatniami i zapleczem socjalnym, w każdej gminie na terenie całego kraju. Założeniem Programu było udostępnienie dzieciom i młodzieży nowoczesnej infrastruktury sportowej w celu aktywnego uprawiania sportu [10]. Wśród obiektów sportowych występujących na osiedlach, na których Trenerzy Osiedlowi prowadzą zajęcia najczęściej znajdują się boiska do gry w piłkę nożną, siatkową i koszykówkę (100,0%), kryte sale sportowe (76,9%), place zabaw (53,8%), korty tenisowe (12,8%), pływalnie i lodowiska (7,6%) (Tabela 6). 270

271 Zofia Niekurzak, Anita Kaik-Woźniak, Wojciech Wiesner Charakterystyka programu Trener Osiedlowy... Tabela 6. Obiekty sportowe występujące na osiedlu, na którym pracują badani obiekty sportowe % boiska 100,0 sale sportowe 76,9 place zabaw 53,8 korty tenisowe 12,8 pływalnie 7,6 lodowiska 7,6 Respondenci mogli udzielić więcej niż jedną odpowiedź Źródło: badania własne Trenerzy Osiedlowi dzięki dobrej współpracy z Biurem Sportu Urzędu Miejskiego najczęściej dysponują piłkami do gier zespołowych (66,6%), stołem i sprzętem do tenisa stołowego (79,4%) oraz sprzętem do badmintona (35,9%). Poza tym badani korzystają również ze: skakanek, woreczków, szarf, pachołków, kijów i bramek do unihokeja, frisbee, boule i ringo (Tabela 7). Z całą pewnością nie jest to sprzęt zbyt wyszukany, niemniej jednak urzędnicy dbają o to, aby stale doposażać obiekty, w których realizowany jest Program. Wyposażenie obiektów rekreacyjno sportowych występujących na osiedlu, na którym pracują badani Tabela 7. wyposażenie % stół do ping-ponga 79,4 piłki do gier 66,6 sprzęt do badmintona 35,9 tenis: rakiety, piłki 10,2 inne: skakanki, woreczki, szarfy, pachołki, kije i bramki do unihokeja, frisbee, boule i ringo, 17,9 Respondenci mogli udzielić więcej niż jedną odpowiedź Źródło: badania własne Większość badanych Trenerów Osiedlowych (61,5%) twierdzi, że nie ma opracowanego programu zajęć dla grupy, z którą prowadzi zajęcia, zaś niewielka liczba badanych uznała, że taki program jest opracowany. Może to wskazywać na niedostatki Programu Trener Osiedlowy, gdyż nie ma jednolitego systemu szkolenia i programu jego realizacji. Badani, którzy uznali, że nie ma opracowanego programu w celu przygotowania własnego toku zajęć najczęściej korzystają z doświadczenia zdobytego na 271

272 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 praktykach (41,0%), szukają inspiracji w opracowaniach metodycznych (20,5%), korzystają z umiejętności i wiedzy zdobytych na studiach (17,9%), propozycji dzieci (12,8%), a także z informacji zawartych w Internecie i rad starszych kolegów (5,1%) Tabela 8. Tabela 8. Źródła wiedzy z których korzystają badani przygotowując się do zajęć źródła wiedzy % doświadczenie zdobyte na praktykach 41,0 gry i zabawy z podręczników 20,5 umiejętności i wiedza zdobyta na studiach 17,9 propozycje dzieci 12,8 internet 5,1 rady starszych kolegów 5,1 Respondenci mogli udzielić więcej niż jedną odpowiedź Źródło: badania własne Wśród proponowanych podopiecznym form aktywności ruchowej dominują gry zespołowe takie jak: piłka nożna, koszykówka i siatkówka. Sporą grupę oferowanych propozycji tworzą gry i zabawy rekreacyjne, a w tym biegi przełajowe, festyny, turnieje, (frisbee, bule, kwadrant, tenis stołowy), lekkoatletyka, ćwiczenia ogólnorozwojowe, badminton, wycieczki rowerowe, pływanie, rugby, zośka, dart, siatkonoga, baseball, zawody i turnieje z innymi szkołami a także oglądane zawodów sportowych, itp. (Tabela 9). Tabela 9. Formy aktywności ruchowej proponowane przez badanych podczas zajęć na boisku 272 formy aktywności ruchowej % piłka nożna 76,9 koszykówka 74,3 siatkówka 61,5 gry i zabawy ruchowe 46,1 zabawy z piłką 23,0 inne: biegi przełajowe, festyny, turnieje, (frisbee, bule, kwadrant, tenis stołowy), lekkoatletyka, ćwiczenia ogólnorozwojowe, badminton, wycieczki rowerowe, pływanie, rugby, zośka, dart, siatkonoga, baseball, zawody i turnieje z innymi szkołami a także oglądane zawodów sportowych Respondenci mogli udzielić więcej niż jedną odpowiedź Źródło: badania własne 66,6

273 Zofia Niekurzak, Anita Kaik-Woźniak, Wojciech Wiesner Charakterystyka programu Trener Osiedlowy... Zdaniem większości Trenerów Osiedlowych wybór form aktywności wynika ze świadomości potrzeb samych uczestników (82,0%). Ponadto wszyscy badani uznali, że praca w ramach Programu Trener Osiedlowy jest dla nich satysfakcjonująca zwłaszcza wtedy, gdy podopieczni czują zadowolenie z przeprowadzonych zajęć, zwierzają się ze swoich kłopotów, zadają interesujące pytania, zmuszają do poszerzania swej wiedzy na temat aktywności ruchowej oraz dziękują za poświęcony czas. Podsumowanie i wnioski Z przytoczonego sondażu wynika, że w większości animatorzy realizujący Program Trener Osiedlowy to ludzie młodzi, przeważnie w wieku od 20 do 27 lat, mający wyższe wykształcenie lub będący jeszcze studentami. Najczęściej są to absolwenci Akademii Wychowania Fizycznego posiadający wykształcenie pedagogiczne, będący nauczycielami wychowania fizycznego i mający ukończony kurs wychowawcy kolonijnego. Na podstawie przedstawionych powyżej badań wynikają następujące wnioski końcowe, które są zarazem odpowiedzią na postawione pytania badawcze. Głównymi motywami podjęcia pracy w ramach Programu Trener Osiedlowy była chęć pracy z dziećmi, chęć zdobycia cennego doświadczenia oraz sama możliwość pracy w zawodzie. Jest to odpowiednia motywacja, do tego charakteru pracy, wynikająca z powołania, do działań na rzecz innych osób, która świadczy o tym, że właściwe osoby pracują na właściwym miejscu. Trenerzy Osiedlowi przygotowując programy działań animacyjnych bazują na swoich umiejętnościach i wiedzy zdobytej w trakcie studiów. Oznacza to, że w opinii badanych ich wykształcenie jest na wystarczającym poziomie do prowadzenia zajęć z dziećmi i młodzieżą. Trenerzy Osiedlowi najczęściej proponują swoim podopiecznym gry zespołowe (piłka nożna, koszykówka, siatkówka). Świadczy to o tym, że oferta adresowana do dzieci i młodzieży jest dość uboga i mało urozmaicona, ponieważ animatorzy kierują się preferencjami dzieci, które wybierają te formy aktywności, które są im dobrze znane. Większość Trenerów Osiedlowych uważa, że warunki w jakich prowadzi zajęcia z dziećmi są średnie lub dobre, czego przyczyną może być brak możliwość korzystania z sali gimnastycznej i ograniczenie się tylko do prowadzenia zajęć na szkolnym boisku. Przeprowadzone badania i powyższe ich podsumowanie uświadamiają, że osoba Trenera Osiedlowego jest bardzo potrzebna na wrocławskich podwórkach, gdyż jest to jedno z działań, które może wpłynąć na uaktywnienie dzieci i młodzieży. Dowodem może być fakt, iż Trenerzy Osiedlowi o wyborze swojej funkcji kierowali się chęcią pracy z dziećmi i wykonywaniem pracy zgodnej z zawodem. 273

274 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 To specyficzne podejście do pracy sugerować może, że traktowana jest ona przez nich jako hobby czy nawet pasja, która sprawia, że mają większe samozaparcie w dążeniu do wyznaczonych celów, a także są w tym procesie bardzo konsekwentni i pomysłowi. Ponadto pomagają realizować sportowe pasje dzieci i młodzieży, promować zdrowy styl życia, ale również odgrywają ważną rolę w kształtowaniu postaw społecznych. Warto nadmienić, że Program Trenera Osiedlowego zmienił rzeczywistość na wrocławskich osiedlach, w których dzieci mogą aktywnie spędzać czas, dzięki zajęciom przygotowanym przez młodych i merytorycznie przygotowanych do tego osób. Program zaspakaja dwa bardzo ważne aspekty społeczne. Po pierwsze dzieci i młodzież na wrocławskich osiedlach mają zagospodarowany czas wolny, a po drugie młodzi studenci i absolwenci AWF mają możliwość zdobywać cenne doświadczenie, dzięki czemu mogą zwiększać swoje kompetencje zawodowe. Zajęcia przez nich prowadzone przyczyniają się do indywidualnego rozwoju, integracji i samorealizacji dzieci i młodzieży. 1. Należy jednak pamiętać, że tego typu programy powinny być monitorowane zarówno pod względem realizowanych treści jak i używanego sprzętu aby zajęcia prowadzone z dziećmi były bardziej kreatywne i zróżnicowane a sprzęt bardziej nowoczesny i niekonwencjonalny. 2. Niewątpliwie może to mieć duży wpływ na popularyzowanie sportu jako aktywnego sposobu spędzania wolnego czasu oraz rozbudzenia u dzieci kreatywności i zachęcania ich do czynnego uprawiania sportu w przyszłości. Piśmiennictwo 1. Kozdroń E., Poradnik instruktora rekreacji ruchowej. Warszawa, Salezjańska Organizacja RP Siwiński W., Adaptacja do zawodu animatora rekreacji i turystyki. Poznań, Akademia Wychowania Fizycznego. 2002, s. 7 8, Winiarski R., Wstęp do teorii rekreacji. Kraków, Akademia Wychowania Fizycznego Finger H., Gayler B., Hahn., Hartmann K. D., Animation im Urlaub. Starnberg, Studienkreis fur Tourismus. 1975, s. 19, Toczek-Werner S., Pozycja społeczno zawodowa magistrów rekreacji ruchowej oraz ich predyspozycje do wykonywania zawodu. Zeszyty Naukowe. 1990, nr Jedlewska B., Animator kultury wobec wyzwań edukacyjnych. Lublin, Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej osiedlowy.pl/. 8. Korczak J., Myśli. Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy. 1987, s Apanowicz J., Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej: prace doktorskie, prace habilitacyjne. Warszawa, Difin

275 Zofia Niekurzak, Anita Kaik-Woźniak, Wojciech Wiesner Charakterystyka programu Trener Osiedlowy... Trainer maker housing estate activities in safe physical activity in the backyards of Wroclaw Summary Keywords: sport coach, physical activity of children, safety The phenomenon of animation free time behavior is not new. The contemporary animator free time is none other than kaowiec the communist era. Kaowiec, the person who dealt with the organization of cultural and educational activities on holidays, also on trips, events or other meetings with the nature of integration. In the 90 s role of the profession have dropped slightly, to actually return to the market of recreational services, as a professional animator free time behavior, with the difference that a greater emphasis is placed on activities related to physical activity. 275

276

277 Wioletta Szczepaniak Szkoła Pływania Wodne Hobby Metody nauczania stosowane w pracy z małymi dziećmi Słowa kluczowe: metoda nauczania, małe dzieci, pływanie Pływanie jest formą aktywności fizycznej, którą można uprawiać już od pierwszych miesięcy życia. Podstawą zajęć dla niemowląt i małych dzieci jest zastosowanie metod, form, środków dydaktycznych uwzględniających wiek, zaawansowanie, zainteresowania i potrzeby maluszków. Metody słowne i poglądowe można dostosować do specyfiki wspólnych zajęć dzieci z rodzicami wyjaśniając istotę ćwiczenia w sposób zwięzły, zrozumiały dla rodziców i jak najbardziej ciekawy dla dzieci. Objaśnienie może być wypowiedziane różnym tonem, radosnym, tajemniczym, ekspresyjnie lub powoli. Wytworzenie odpowiedniej atmosfery związanej z charakterem ćwiczenia jego tempem, rytmem zachęci dzieci do aktywnego działania. Należy pamiętać o podaniu sekwencji sensomotorycznych danego zadania czyli poszczególnych części następujących po sobie [1]. Dla zobrazowania ruchu czy kolejnych jego faz można wykorzystać kolorowe rysunki, ilustracje, różne akcesoria tematycznie dobrane do zadania. Pomagają one w lepszym zrozumieniu opanowywanych elementów. W czasie zajęć dla dzieci często stosowana jest metoda ekspresji twórczej. Polega na inscenizowaniu ruchem tekstu rymowanek, wierszyków, piosenek lub rozmaitych tematów np. burzy na morzu, startu rakiety, poruszania się różnych mieszkańców wodnego świata. Każde wykonanie jest dobre a im bardziej spontaniczne, wyraziste i wesołe tym lepsze. Często metodzie tej towarzyszy muzyka. Zastosowanie ekspresji twórczej na lekcji wzbogaca skalę wrażeń, kształci wyobraźnię, inwen- 277 Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży

278 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 cję twórczą i samodzielność. Powoduje, że ruchy w wodzie nabierają plastyczności, harmonii i gracji. Główną metodą twórczą w pracy z maluszkami jest zabawa dydaktyczna. Zabawa jako jedna z podstawowych form aktywności dziecka ułatwia proces adaptacji do środowiska wodnego w sposób naturalny. Zabawa pozwala przenieść uwagę malucha na atrakcyjny dla niego obszar działalności a dzięki temu wykonać przez dziecko nawet trudne zadania, których nie udałoby się zrealizować w innej sytuacji [2]. Zabawa w wodzie gwarantuje dobre samopoczucie, radość, śmiech, swobodę ruchów. W realizacji celów tą metodą pomagają dobrane do nich przemyślane, różnorodne akcesoria, zabawki i przybory. Metoda opowieści ruchowej bardzo urozmaica i wzbogaca zajęcia. Na lekcję przygotowywana jest jakaś historia, opowieść czy bajka, których kolejne fragmenty interpretowane są odpowiednimi ćwiczeniami ruchowymi. Metoda ta daje możliwość zastosowania dużej gamy tematów atrakcyjnych dla dzieci, a co się z tym wiąże przygotowanie na każde zajęcia nowych rozwiązań ruchowych charakterystycznych dla zjawisk i wydarzeń towarzyszących danej opowieści [3]. Doskonała znajomość techniki, wiedza na temat psychologii dziecięcej oraz pomysłowość przy opracowywaniu ćwiczeń pozwoli na szybkie i wszechstronne osiągnięcie różnorodnych umiejętności pływackich przez maluchy [4]. Metody, zasady, formy, środki dydaktyczne to podstawowe elementy, które decydują o efektywności pracy instruktora. Metoda nauczania- wskazuje drogę jak uczyć. To wybór przez instruktora odpowiednich sposobów postępowania umożliwiających opanowanie konkretnych umiejętności przez ucznia. To przemyślane przygotowanie i połączenie ćwiczeń oraz zadań ruchowych z wykorzystaniem ich funkcjonalnych parametrów (intensywności, rytmu, liczby powtórzeń, czasu trwania). Zastosowanie optymalnych metod uwzględniając wiek, zaawansowanie, zainteresowania i potrzeby uczestników pozwoli na pełną realizację założonych celów w czasie pojedynczych zajęć jak i całego etapu nauczania [1]. Wśród metod stosowanych w nauce pływania niemowląt i małych dzieci wyróżnia się metody słowne, poglądowe i praktycznego działania. Metody słowne i poglądowe poprzedzają realizację ćwiczeń ruchowych, a metody praktycznego działania wspomagają i utrwalają prawidłowe ich wykonanie [2]. Metody słowne to opis, objaśnienie lub instrukcja czynności ruchowej. Instruktor w sposób zrozumiały i poprawny powinien wyjaśnić istotę przedstawianego ćwiczenia. Aby przekazywane informacje były szybko przyswajane przez rodziców oraz zachęcały dzieci do aktywnego działania można porównać omawiany ruch do zachowań zwierząt, naśladowania postaci bajkowych czy poruszania się pojazdów. Metody poglądowe to pokaz ćwiczenia w wodzie lub na lądzie. Dla zobrazowania ruchu czy kolejnych jego faz można wykorzystać rysunki, ilustracje, graficzne schematy, różne akcesoria tematycznie dobrane do zadania. Pomagają one 278

279 Wioletta Szczepaniak Metody nauczania stosowane w pracy z małymi dziećmi w lepszym zrozumieniu opanowywanych elementów. Metoda polega na wytworzeniu poprawnego wyobrażenia o nauczanym zadaniu ruchowym co umożliwi jego praktyczne odtworzenie. Stosowanie poglądowości zwiększa dokładność wykonania danego ćwiczenia oraz szybkość i trwałość procesu uczenia się. Metody praktycznego działania dzielą się na metody twórcze, które angażują do inicjatywy i aktywności, metody odtwórcze, które kładą nacisk na dokładne odtworzenie zadanego ruchu oraz metody twórcze. Poniżej omówiono niektóre z nich stosowane w nauce pływania. Do metod o charakterze twórczym zalicza się: metoda problemowa zadanie przedstawione do wykonania jest sytuacją nową i nieznaną dla rodzica i dziecka. Jego wykonanie wymaga twórczego poszukiwania rozwiązania. Istnieje możliwość wykorzystania poznanych już umiejętności i zdobytej wiedzy lub stworzenia alternatywnych, wymyślonych technik ruchu a następnie zweryfikowanie ich w praktycznym działaniu podczas ćwiczeń w wodzie [5]; metoda ekspresji twórczej polega na inscenizowaniu ruchem tekstu rymowanek, wierszyków, piosenek lub rozmaitych tematów np. burzy na morzu, startu rakiety, latania owadów, poruszania się różnych mieszkańców wodnego świata. Każde wykonanie jest dobre a im bardziej spontaniczne, wyraziste i wesołe tym lepsze. Często metodzie tej towarzyszy muzyka. Zastosowanie ekspresji twórczej na lekcji wzbogaca skalę wrażeń, kształci wyobraźnię,inwencję twórczą i samodzielność. Powoduje że ruchy w wodzie nabierają plastyczności, harmonii i gracji [3]; metody zabawy dydaktycznej zabawa jest jedną z głównych form aktywności dziecka. Ułatwia proces adaptacji do środowiska wodnego w sposób naturalny. Zabawa pozwala przenieść uwagę malucha na atrakcyjny dla niego obszar działalności a dzięki temu wykonać przez dziecko nawet trudne zadania, których nie udałoby się zrealizować w innej sytuacji. W czasie zajęć instruktor przekazuje informacje o strukturze konkretnych czynności ruchowych w formie przygotowanej przez siebie zabawy dydaktycznej. Odpowiednio przygotowana i prowadzona jest jakby zdalnym sterowaniem poczynaniami ucznia w wodzie gdzie dziecko mimowolnie realizuje plan dydaktyczny instruktora. Zabawa w wodzie gwarantuje dobre samopoczucie, radość, śmiech, swobodę ruchów. Kształci spostrzegawczość, uwagę, pewność siebie, zaradność. Stanowi cenną formę rozwoju społecznego i oddziaływań wychowawczych. W realizacji celów tą metodą pomogą dobrane do nich, przemyślane różnorodne akcesoria, zabawki i przybory [4]. metoda opowieści ruchowej są to zajęcia o konkretnym temacie przeplatającym się przez część lub całą lekcję. Instruktor przygotowuje jakąś historię, bajkę, opowiadanie, których kolejne fragmenty są interpretowane odpowiednimi 279

280 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 ćwiczeniami ruchowymi. Metoda ta bardzo urozmaica i wzbogaca zajęcia ze względu na możliwość zastosowania dużej gamy tematów atrakcyjnych dla dzieci, a co się z tym wiąże przygotowanie na każde zajęcia nowych rozwiązań ruchowych charakterystycznych dla zjawisk, wydarzeń towarzyszących danej opowieści. Doskonała znajomość techniki pływania, wiedza na temat psychologii dziecięcej oraz pomysłowość przy opracowywaniu ćwiczeń pozwoli na szybkie i wszechstronne osiągnięcie różnorodnych umiejętności pływackich przez maluchy[5]. Do metod o charakterze twórczym zalicza się: metoda syntetyczna (inaczej nauczanie w całości) stosowana przede wszystkim w nauczaniu naturalnych form ruchu (marsz w wodzie, bieg, podskoki, skoki do wody, poślizgi) oraz innych nieskomplikowanych czynności. Polega na wykonaniu danego ćwiczenia od początku w całości. Dla doskonalenia nauczanego ruchu można wprowadzić zmienne warunki (fale, wodospad, turbulencje), zmiany kierunków (obroty dookoła osi, poruszanie się tyłem, wysokie unoszenia) oraz zmienne tempo poruszania się (od wolnego do coraz szybszego); metoda analityczna (nauczanie częściami) stosowana jest głównie przy ćwiczeniach o złożonej strukturze. Polega na rozłożeniu nauczanego ruchu na prostsze elementy, opanowaniu każdego osobno, a następnie połączeniu ich w całość. Stopień podziału ćwiczenia będzie uzależniony od poziomu umiejętności ćwiczących. metoda kompleksowa (mieszana) jest szczególnie zalecana w nauczaniu trudnych zadań ruchowych. Polega na wykorzystaniu atutów metody syntetycznej i analitycznej. Zaczyna się od nauczania ruchu w całości, następnie wybiera się fragment ćwiczenia najsłabiej wykonywany i doskonali się go w warunkach pracy analitycznej (częściami). Po czym ma miejsce sekwencja powtórzeń syntetycznych (całościowych), z wykonania których wyłania się kolejny fragment wymagający korekty i tak dalej do pełnego opanowania techniki. Stosowana jest w pracy z dziećmi które opanowały już pewien zasób umiejętności ruchowych [7]. Do form stosowanych w nauczaniu pływania zalicza się: formę ścisłą instruktor dokładnie określa sposób wykonania zadania ruchowego oraz jego tempo, kierunek, liczbę powtórzeń. ćwiczący ściśle wypełniają polecenia; formę zadaniową instruktor określa cel działania, ćwiczący wybiera sposób jego realizacji. forma ta pozwala na dużą inicjatywę dzieciom; formę zabawową jako bardzo atrakcyjną, kreatywną i posiadającą mnóstwo wariantów, mobilizuje i aktywizuje dzieci do ćwiczeń, wprowadza miłą i wesołą atmosferę [4]. Termin środki dydaktyczne jest szeroko rozumiany. Odnosi się przede wszystkim do rodzaju i specyfiki ćwiczeń stosowanych w długoterminowym procesie na- 280

281 Wioletta Szczepaniak Metody nauczania stosowane w pracy z małymi dziećmi uczania. Obejmuje także takie elementy, jak: środowisko przyrodnicze i społeczne; obiekty i sprzęt sportowy oraz techniczne środki nauczania. W nauce pływania niemowląt i małych dzieci czołowe miejsce powinny zajmować: ćwiczenia kształtujące wszechstronny rozwój psychomotoryczny, ćwiczenia kształtujące czucie wody, ćwiczenia kształtujące symetryzację ruchów, ćwiczenia uczące samoratownictwa, Kształtowanie wszechstronnego rozwoju psychomotorycznego a dzięki temu osiągnięcie przez dzieci wyższego poziomu koordynacji ruchowej stworzy podstawę dla wyspecjalizowanych ruchów. Są one niezbędne w przyszłości do nauki techniki pływania czy też poznania techniki innych dyscyplin sportowych ale przede wszystkim zwiększają wszechstronność i efektywność każdego rodzaju aktywności dziecka [5]. Czucie wody to wieloaspektowy rodzaj adaptacji człowieka do środowiska wodnego; płynne, swobodne, efektywne poruszanie się w wodzie. Elementy składowe czucia wody : brak lęku, pozytywne emocje, pewność siebie, plastyczność i różnorodność ruchów, zachowanie równowagi, opływowe ułożenie ciała, zmiany położenia ciała, zachowanie orientacji, umiejętność oddychania w wodzie, rozluźnienie, odbieranie wrażeń, relaks, lekkość i chęć pływania. Kształtowanie czucia wody wymaga długiego etapu poznawania środowiska wodnego i wszechstronnego oswojenia się z nim. Ćwiczenia ruchowe wykonywane na możliwie jak największą ilość sposobów i w zmieniających się warunkach, dostarczanie nowych wrażeń, oddziaływanie jednocześnie na wiele zmysłów pozwolą dzieciom na poznanie cech i właściwości wody. Pomogą w osiągnięciu umiejętności wykonywania rozluźnionych, łagodnych ruchów, opływowego układania ciała oraz orientacji w przestrzeni wodnej. Poruszanie stanie się swobodne, przyjemne i ładne z wykorzystaniem minimalnej energii. Aby możliwe było osiągnięcie tych umiejętności należy również pamiętać o wytworzeniu odpowiedniej atmosfery w czasie zajęć. Odczuwanie przyjemności przebywania w środowisku wodnym oraz ciekawość i skupienie uwagi jest podstawą czucia wody i efektywności procesu nauczania [5]. Symetryzacja ruchów to proces wyrównywania sprawności obu stron ciała. Obejmuje symetryzację ruchów kończyn górnych, dolnych oraz obrotowych całego ciała (oburęczność, obunożność, wielokierunkowość).pozwala na harmonijny rozwój fizyczny i motoryczny dziecka. Rozwija koordynację, pozwala na płynne łączenie i rytmizację ruchów, zwiększa dokładność wykonywania ćwiczeń, zwiększa pułap możliwości ruchowych, daje wszechstronność. Przeciwdziała wadom postawy, przeciążeniom i kontuzją. Przygotowane ćwiczenia powinny obejmować wykonanie takich samych ruchów dla prawej i lewej strony ciała, z tą samą ilością po- 281

282 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 wtórzeń, zakresem, tempem oraz określonym kierunkiem ruchu. Należy pamiętać o systematyczności w stosowaniu symetryzacji [5]. Samoratownictwo umiejętność dopłynięcia do rodzica lub brzegu basenu po wpadnięciu do wody lub przyjęcia pozycji na plecach i chwilowego jej utrzymania [5]. Piśmiennictwo 1. Dybińska E., Nauczanie pływania dzieci w wieku od 1do 4 lat. Kasper, Kraków Karpiński R., Pływanie. Copyright, Katowice Tatarczuk J. [red.], Metodyka wychowania fizycznego: zagadnienia wybrane, Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra Czabański B., Fiłon M. Zatoń K. [red.], Elementy teorii pływania, Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego, Wrocław Starosta W., Motoryczne zdolności koordynacyjne (znaczenie, struktura, uwarunkowania, kształtowanie). WSWFiT, Warszawa Pietrusik K., Pływanie niemowląt. WSEiT, Poznań Madejski E., Wybrane zagadnienia współczesnej metodyki wychowania fizycznego. Impuls, Kraków Methods of teaching babies swimming Summary Keywords: methods of teaching, baby, swimming Swimming is this type of activity, which can be implemented since the very first months of life. Methods, forms, didactic means which take into consideration age, level, interests and needs of babies are the basis for swim classes with babies and infants. Verbal and visual methods can be adapted to needs of classes for both babies and their parents by explaining the relevance of the exercise in precise manner which would be understandable for the parents and interesting for the babies. The explanation of the exercises may be presented using different tones of voice: joyful, mysterious, expressive or just slowly. Creating certain atmosphere related to the pace and rhythm of the exercise will encourage babies to active participation. One must remember to present sensomotoric sequence of the elements of the exercise [1]. To visualize movement or its following phases one can use colorful drawings, pictures or other related accessories which help better understand the elements to be mastered. Creative expression method is used very often during classes for babies. The method consists in staging with movements the following: rhymes, doggerels, songs or different 282

283 Wioletta Szczepaniak Metody nauczania stosowane w pracy z małymi dziećmi topics e.g. storm at sea, rocket launch, movements of different water world inhabitants. Each of the performances is good; the more spontaneous, expressive and happier the better. It is very common to apply music in this method. Using creative expression method during classes enriches the scale of expressions, develops the imagination, imaginativeness and independence. It makes movements in water more flexible and with grace and harmony. Didactic games are the main creative method of working with babies. Play as one of the basic forms of babies activities makes process of adaptation to water environment easier and natural. It allows to shift child s attention to attractive issues and thanks to that it allows to do the difficult exercises the child would not be able to do in other situation [2]. Play in the water ensures good state of mind, joy, laughter and freedom of movements. To achieve goals within this method, usage of thoughtfully selected accessories, toys and tolls may be found helpful. Method of movement stories diversifies and enriches the classes. A story, history or fairytale is prepared for the class during which following elements of the story are interpreted with proper exercises. This method enables usage of many topics interesting for the children and as a result preparing for each of the classes new movement activities reflecting effects/events accompanying the story [3]. Perfect knowledge of techniques, knowledge of child psychology and creativity in elaborating the exercises will enable fast and comprehensive development of swimming abilities by babies [4]. 283

284

285 Danuta Umiastowska 1, Hanna Żółtowska 2 1 Uniwersytet Szczeciński, 2 Wojewódzki Zespół Szkół Policealnych w Szczecinie Rozwój fizyczny dzieci szczecińskich zakwalifikowanych do różnych grup dyspanseryjnych Słowa kluczowe: dzieci, młodzież, uczniowie szkół szczecińskich, grupy dyspanseryjne, rozwój fizyczny i rozwój somatyczny Wstęp Rozwojem fizycznym i jego badaniem zajmują się przedstawiciele wielu nauk. Bardzo duży wkład mają lekarze zwłaszcza pediatrzy, biolodzy zwłaszcza antropolodzy, a także przedstawiciele nauk o kulturze fizycznej. Rozwój fizyczny jest to całokształt procesów biologicznych jakie zachodzą w rozwijającym się organizmie z wyłączenie sfery osobowości psychicznej. (...) jest procesem, a nie stanem, chociaż w określonych okresach mówi się o stanie rozwoju fizycznego [1, s. 56]. Jest więc pojęciem bardzo obszernym, obejmującym całokształt procesów biologicznych, biochemicznych i biofizycznych zachodzących w organizmie. Procesy te warunkują rozrastanie i dojrzewanie. Następują one po sobie w określonej kolejności i kierunku. Sposobu oceny dokonuje się na podstawie różnych parametrów takich jak między innymi masa i wysokość ciała, długość poszczególnych odcinków ciała, ich wzajemne proporcje czy specjalistyczna budowa. Dziecko jest zaprogramowane w chwili poczęcia przez materiał genetyczny rodziców. Tam są zawarte możliwości tego dziecka. Środowisko zewnętrzne działa na każdego z nas w sposób bezpośredni i pośredni. Odbywa się to za pomocą czynników zewnętrznych, które zdaniem Ryszarda Przewędy dzielą się na modyfikatory naturalne (biogeograficzne) i cywilizacyjno-kulturowe (społeczno-eko- 285 Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży

286 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 nomiczne). Ich działanie bezpośrednie sprawia, że rozwijający się organizm podlega procesom hamowania i pobudzania [2]. W trakcie wzrastania różne wpływy środowiska zewnętrznego zaburzają tor rozwoju. Zazwyczaj dziecko wyrównuje sobie chwilowe zahamowanie tempa wzrastania, nadgoni opóźnienia. Jeżeli natomiast czas działania i siła szkodliwego bodźca są zbyt duże to nawet po ich ustaniu dziecko nie wyrówna już odkształconej krzywej swego wzrostu czy rozwoju innych cech. I tym samym nie wykorzysta swych możliwości genetycznie zaprogramowanych [3]. Dyspanseryzacja jest jednym ze sposobów pracy lekarzy pediatrów, która ma na celu wyodrębnienie z całej populacji dzieci objętych opieką lekarską tych, które wymagają szczególnego nadzoru i uwagi. W czasie badań bilansowych lekarze oceniają stan zdrowia dziecka i jeśli stwierdzą odchylenia zdrowotne, to kwalifikują dziecko do grupy dyspanseryjnej. Grupa dyspanseryjna jest to grupa przewlekłych schorzeń o znacznych biologicznych i społecznych konsekwencjach, wymagających jednolitej opieki, profilaktyki, leczenia i rehabilitacji występujących w populacji [4]. Aktualną podstawę do kwalifikowania ucznia do określonej grupy na zajęcia wychowania fizycznego stanowią opracowane przez. Barbarę Woynarowską Kwalifikacje uczniów do zajęć wychowania fizycznego i gimnastyki korekcyjnokompensacyjnej w szkole. W ramach obserwacji lub bilansu kwalifikuje się ucznia do jednej z trzech grup: A, B lub C. W grupie A są uczniowie zdolni do zajęć wychowania fizycznego bez ograniczeń, w grupie B uczniowie zdolni do zajęć wychowania fizycznego z ograniczeniami lub wymagający specjalnej uwagi ze strony nauczyciela wychowania fizycznego, natomiast w grupie C uczniowie niezdolni do zajęć wychowania fizycznego, lecz uczestniczący w gimnastyce leczniczej lub innych zajęciach rehabilitacyjnych [5, s.124]. Celem pracy było poznanie poziomu rozwoju fizycznego uczniów zakwalifikowanych do różnych grup dyspanseryjnych w szczecińskich szkołach podstawowych i gimnazjalnych. Podjęto próbę znalezienia odpowiedzi na następujące pytania badawcze: 1. Jakie są parametry somatyczne szczecińskich uczniów (masa i wysokość ciała)? 2. Jakie dysfunkcje rozwojowe występują u badanych uczniów? 3. Jakie zależności występują między parametrami somatycznymi, a dysfunkcjami rozwojowymi? Materiał i metody badań Przebadano grupę 1217 szczecińskich uczniów (876 ze szkół podstawowych i 341 z gimnazjów) zakwalifikowanych do różnych grup dyspanseryjnych. Wybór szkół był losowy. 286

287 Danuta Umiastowska, Hanna Żółtowska Rozwój fizyczny dzieci szczecińskich... Badania przeprowadzono na podstawie analizy dokumentacji pielęgniarki szkolnej i pomiaru parametrów somatycznych (masy i wysokości ciała) zgodnie z zasadami antropometrii [6]. U wszystkich badanych obliczono wskaźnik BMI. Według wartości wskaźnika BMI zakwalifikowano dzieci do czterech przedziałów (niedobór masy ciała, prawidłowa, nadwaga i otyłość), z uwzględnieniem wieku i płci badanych uczniów [7]. Wyniki badań W tabelach 1 2 przedstawiono charakterystyki liczbowe cech somatycznych (wysokości i masy ciała) chłopców i dziewcząt szczecińskich szkół podstawowych i gimnazjalnych zakwalifikowanych do różnych grup dyspanseryjnych. U badanych chłopców ze szkoły podstawowej największa rozpiętość masy ciała występuje w grupie 10-latków (46,0 kg), a najmniejsza u 8-latków (25,3 kg). Największą różnicę w wysokości ciała zaobserwowano u 12-letnich badanych i wynosiła ona aż 39,0 cm. Najmniejsza rozpiętość przedziału wysokości ciała była u 13-letnich chłopców (31,0 cm). U dziewcząt ze szkoły podstawowej największą różnicę masy ciała odnotowano u 12-latek (51,0 kg). Natomiast najmniejsza wystąpiła wśród 13-letnich badanych i wynosiła 26,5 kg. Analizując pomiary wysokości ciała uczennic szkoły podstawowej największe różnice (39,0 cm) odnotowano u najstarszych badanych (w wieku 13 lat), a najmniejsze u dziewcząt 14-letnich (29 cm). U badanych chłopców uczęszczających do gimnazjum największe różnice w poziomie masy ciała występują u najmłodszych badanych (14 lat) i wynoszą 57,0 kg, a największa różnica wysokości ciała występuje u starszych o rok (15 lat) i wynosi, aż 54,0 cm. U gimnazjalistek największe różnice w masie ciała odnotowano w wieku 15 lat (60,0 kg), najmniejsze u uczennic o rok starszych (35,0 kg). Analizując zmiany wysokości masy ciała zaobserwowano największą różnicę u 15-latek (34,0 cm), a najmniejsza w 3 klasie i wynosi tylko 18 cm. W szkole podstawowej u chłopców (95,91%) i dziewcząt (97,80%) najczęściej występuje grupa dyspanseryjna X zsc (zaburzenia statyki ciała). W pozostałych grupach dyspanseryjnych odsetki zakwalifikowanych uczniów są zdecydowanie niższe (rycina 1). U badanych chłopców i dziewcząt z gimnazjum, podobnie jak u dzieci szkoły ze szkół podstawowych, odsetek zakwalifikowanych do grupy dyspanseryjnej X zsc (zaburzenia statyki ciała) jest najwyższy i wynosi odpowiednio u dziewcząt 56,81%, a u chłopców 53,54%. Natomiast w pozostałych grupach dyspanseryjnych wyraźnie zwiększa się ilość osób. Należą do nich badani z zaburzeniami somatycznymi (częściej chłopcy 33,07% niż dziewczęta 24,41% oraz schorzeniami zaliczanymi do alergii (zbliżony odsetek chłopców 19,69% oraz dziewcząt 18,78%. (rycina 2). 287

288 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Analizując występowanie dysfunkcji rozwojowych u wszystkich badanych szczecińskich uczniów można zauważyć, że tylko w grupie X zsc największą liczbę (96,69%) stanowią chłopcy, natomiast dziewczęta w pozostałych grupach dyspanseryjnych występują w dużo większej liczbie niż chłopcy. Różnica ta jest statystycznie istotna na poziomie p = 0,05 (na podstawie testu Χ 2 ) (rycina 3) W tabelach 3 i 4 przedstawiono wartość wskaźnika BMI u dzieci, które zakwalifikowano do grupy dyspanseryjnej X zsc. Z poniższych zestawień wynika, że co piąta badana uczennica w wieku 15 lat i co piąty badany chłopiec w wieku 12 lat zostali zakwalifikowani do kategorii nadwaga. Najwięcej badanych osób z prawidłową masą ciała wystąpiło w grupie 13-latków. Wśród uczniów, którzy charakteryzują się niedoborem masy ciała najliczniej występują wady postawy u 12-letnich dziewcząt i 16-letnich chłopców. U badanych z prawidłową masą ciała najliczniejsze przypadki występowania wad postawy odnotowano u 13 letnich badanych obu grup. Wśród dzieci z otyłością najwięcej przypadków zaburzeń statyki ciała wystąpiło u 14-letnich uczennic i uczniów. U najmłodszych i u najstarszych dziewcząt nadwaga była częściej powiązana z występowaniem wad postawy niż u chłopców. Wszystkie różnice występowania wad postawy wśród badanych z nadwagą są istotne statystycznie na poziomie p = 0,05. Tabela 1. Charakterystyka parametrów somatycznych badanych uczniów szkół podstawowych 288 rok urodzenia wartości statystyczne Źródło: opracowanie własne. masa ciała [kg] dziewczęta wysokość ciała [cm] masa ciała [kg] chłopcy wysokość ciała [cm] M 38,03 150,19 39,52 149,17 Sd 6,029 11,725 6,784 7,931 M 42,92 148,19 46,21 151,75 Sd 11,410 7,445 9,585 7,228 M 34,26 141,63 36,26 140,18 Sd 8,007 8,236 10,754 9,617 M 33,29 140,12 32,18 137,43 Sd 7,204 6,383 9,024 9,272 M 27,97 127,45 27,53 127,09 Sd 6,712 7,888 7,406 8,477 M 25,54 122,06 25,53 122,88 Sd 6,890 6,737 5,772 7,585

289 Danuta Umiastowska, Hanna Żółtowska Rozwój fizyczny dzieci szczecińskich... Charakterystyka parametrów somatycznych badanych uczniów gimnazjów Tabela 2. rok urodzenia wartości statystyczne masa ciała [kg] dziewczęta wysokość ciała [cm] chłopcy masa ciała [kg] wysokość ciała [cm] M 50,72 160,51 51,35 162,79 Sd 8,180 4,708 9,713 9,853 M 51,61 161,51 54,87 164,28 Sd 9,327 7,165 11,032 11,421 M 58,02 159,18 59,41 161,28 Sd 16,136 5,372 15,056 8,399 Źródło: opracowanie własne. [%] 97,80 95,91 80 dziewczęta chłopcy ,61 8,37 2,75 2,92 1,38 3,31 V X zsc XI IV s V wady wzroku, X zsc zaburzenia statyki ciała, XI alergie, IV s zaburzenia somatyczne Rycina 1. Najczęściej występujące dysfunkcje rozwojowe u uczniów szkół podstawowych Źródło: opracowanie własne. [%] 80 dziewczęta chłopcy 60 56,81 53, V wady wzroku, X zsc zaburzenia statyki ciała, XI alergie, IV s zaburzenia somatyczne Rycina 2. Najczęściej występujące dysfunkcje rozwojowe u uczniów gimnazjów Źródło: opracowanie własne. 33,07 24,41 18,78 15,75 18,78 19,69 V X zsc XI IV s 289

290 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 [%] 96, dziewczęta chłopcy ,88 29,28 18,69 20,25 7,64 2,85 2,51 V X zsc XI IVs V wady wzroku, X zsc zaburzenia statyki ciała, XI alergie, IV s zaburzenia somatyczne Rycina 3. Najczęściej występujące dysfunkcje rozwojowe u wszystkich badanych uczniów Źródło: opracowanie własne. Wskaźnik BMI a występowanie wad postawy ciała u badanych dziewcząt [%] rok urodzenia wartość wskaźnika BMI niedobór prawidłowa nadwaga otyłość ,62 67,31 17,31 5, ,00 67,50 22,50 0, ,45 55,17 3,45 37, ,00 80,00 5,00 0, ,57 58,82 9,80 9, ,50 77,50 5,00 5, ,45 73,64 6,36 4, ,54 73,08 10,26 5, ,14 73,21 12,50 7,14 Źródło: opracowanie własne. Wskaźnik BMI a występowanie wad postawy ciała u badanych chłopców [%] Tabela 3. Tabela wartość wskaźnika BMI niedobór prawidłowa nadwaga otyłość ,23 65,38 11,54 3, ,41 77,78 14,81 0, ,00 68,75 18,75 12, ,43 82,86 2,86 2, ,22 70,00 22,22 5, ,02 77,19 7,02 8, ,44 68,09 8,51 4, ,35 76,54 8,64 2, ,77 84,91 7,55 3,77 rok urodzenia Źródło: opracowanie własne.

291 Danuta Umiastowska, Hanna Żółtowska Rozwój fizyczny dzieci szczecińskich... [%] 70,17 74,33 60 dziewczęta chłopcy ,39 10,52 10,29 10,52 7,14 4,63 0 niedobór norma nadwaga otyłość Rycina 4. Występowanie wad postawy ciała a wartość wskaźnika BMI u wszystkich badanych uczniów Źródło: opracowanie własne. [%] ,31 11,54 22,50 14,81 3,45 18,75 5,00 2,86 9,80 22,22 dziewczęta 5,00 7,02 6,36 8,51 chłopcy 10,26 8,64 12,50 7, Rycina 5. Występowanie wad postawy ciała u wszystkich badanych uczniów z nadwagą Źródło: opracowanie własne. Dyskusja Dynamika rozwoju człowieka i wszelkich jego właściwości jest efektem interakcji wielu czynników. Procesy te są uwarunkowane szeregiem bodźców natury zewnętrznej i wewnętrznej. Obok czynników endogennych duży wpływ kształtujący na organizm mają czynniki egzogenne, w tym szczególnie niesiona przez środowisko społeczne [6]. Nie bez znaczenia są również skutki postępu cywilizacyjnego, które mają poza pozytywnymi, także negatywny wpływ na funkcjonowanie organizmu. Zwiększenie czasu przeznaczonego na naukę, przesadne korzystanie z komputerów czy programów telewizyjnych nie stymuluje pozytywnych procesów rozwojowych. Proces wzrastania wysokości i masy ciała dziecka jest w różnym stopniu wrażliwy na warunki środowiskowe w za- 291

292 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 leżności od stadium rozwojowego w ontogenezie [8]. Przedstawiona w pracy grupa badanych uczniów jest przykładem ilości i rodzajów zaburzeń rozwojowych, które mogą wystąpić u dzieci od 7 15 roku życia. Ze względu na niewielką liczbę badanych dzieci nie można uogólnić wyników badań na całą populację zachodniopomorską, zatem porównywanie wyników uzyskanych w pomiarach cech somatycznych przybiera charakter informacyjny, a nie w kategoriach istotności statystycznej. Porównanie poziomu cech somatycznych dzieci szczecińskich i dzieci z Kielecczyzny [9] pozwala zauważyć, że mieszkańcy naszego regionu mają prawie we wszystkich kategoriach wieku niższe parametry somatyczne. Wyjątek w obu cechach stanowią 10-letnie dziewczęta i chłopcy, a w odniesieniu tylko do masy ciała 9-letnie dziewczęta i chłopcy. Dzieci badane przed dziesięciu laty w Szczecinie charakteryzują się niższymi parametrami somatycznymi od swoich współczesnych rówieśników, a rozpiętości krańców przedziału wartości masy i wysokości ciała jest o wiele mniejsza [10]. Świadczyć to może o zauważalnych coraz większych dysproporcjach w rozwoju dzieci w tym samym wieku żyjących w zbliżonych warunkach. Należy pamiętać, że prawidłowy rozwój fizyczny jest odzwierciedleniem zdrowia oraz nieodłącznym warunkiem dobrych osiągnięć szkolnych, a w dorosłym życiu warunkiem jakości pracy i efektów ekonomicznych. Dlatego też działania zmierzające do poprawy rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży, podobnie jak i edukacja zdrowotna muszą być procesem ciągłym [11]. Wczesne wykrywanie zaburzeń rozwojowych w ramach profilaktyki zdrowotnej w znacznym stopniu obniży występujące nieprawidłowości. Także prawidłowe postępowanie lecznicze i rehabilitacyjno-kompensacyjne zwiększy możliwości rozwojowe dzieci i młodzieży objętych dyspanseryzacji. Wnioski 1. U najmłodszych i najstarszych dziewcząt nadwaga była częściej powiązana z wystąpieniem wad postawy niż u chłopców. 2. Wśród badanych najczęściej występującymi grupami dyspanseryjnymi były wady statyki ciała, wady wzroku, alergie i zaburzenia somatyczne. 3. Wśród dzieci z dysfunkcjami statyki ciała (grupa X ZSC ) najwyższy odsetek stanowili chłopcy (96,69%), natomiast w pozostałych grupach dyspanseryjnych częściej występowały dziewczęta. 4. Niepokoić może wysoki odsetek badanych chłopców i dziewcząt w wieku gimnazjalnym, u których występuje nadwaga, bowiem często są to zmiany nieodwracalne pozostające na całe dorosłe życie. Wobec zaobserwowanych zmian charakteryzujących społeczność uczniowską szkół podstawowych i gimnazjalnych warto szczególnie dokładnie przygoto- 292

293 Danuta Umiastowska, Hanna Żółtowska Rozwój fizyczny dzieci szczecińskich... wać się do realizowania nowej podstawy programowej kształcenia ogólnego, która zaczyna systematycznie wchodzić do realizacji na kolejnych szczeblach nauki. Treści edukacji zdrowotnej, a także forma zajęć fakultatywnych sportowych, turystycznych, rekreacyjno-zdrowotnych i tanecznych są znakomitym momentem do motywowania uczniów do podejmowania udziału w różnych formach ruchu. Możliwość ułożenia treningu zdrowotnego pozwalającego wykorzystać indywidualne możliwości każdego ucznia może być sposobem na przeciwdziałanie zjawiskom nadwagi i otyłości, które w wielu przypadkach powodują występowanie kolejnych dysfunkcji rozwojowych. Piśmiennictwo 1. Malinowski A., Strzałko J. (red.), Antropologia, PWN, Warszawa Poznań Przewęda R., O społecznych uwarunkowaniach sprawności fizycznej. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1991, 2, Jaczewski A., Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa Oblacińska A., Wojnarowska. B., Profilaktyczne badania lekarskie i inne zadania lekarza w opiece zdrowotnej nad uczniami, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa Wojnarowska B., Edukacja zdrowotna, PWN, Warszawa 2008,. 6. Drozdowski Z., Antropologia dla nauczycieli wychowania fizycznego, seria: podręcznik, nr 37, AWF Poznań Krzyżaniak A. (red.), Ciśnienie tętnicze u dzieci i młodzieży (normy, monitorowanie, profilaktyka), Zakład Epidemiologii i Katedry Medycyny Społecznej Akademii Medycznej, Poznań Kaczmarek M., Poznańskie badania longitudinalne. Rozwój fizyczny chłopców i dziewcząt, Monografie Instytutu Antropologii UAM nr 9, Poznań Jopkiewicz A., Dziecko kieleckie. Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Kielce Umiastowska D., Makris M., Pławińska L., Dziecko szczecińskie. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Rozprawy i Studia T. (CDLI)377, Szczecin Napierała M., Porównanie rozwoju fizycznego i motorycznego uczniów w wieku 7,5 19,5 lat z województwa kujawsko pomorskiego i ich rówieśników z badań ogólnopolskich, Wychowanie Fizyczne i Sport, 2003, 3:

294 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Physical development of Szczecin children qualified to different dispensary group Summary Keywords: children, youngsters, children of Szczecin schools, dispensary groups, physical development Purpose of this work was is recognising the level of the physical development of school children and students qualified to different dispensary groups in Szczecin primary and gymnasium schools. In researches carried out with the method of documents analysis there was used documentation of school nurse as well as measurement of somatic parameters in accordance with anthropometry principles and there was calculated BMI factor. There was took the crack of finding replays to fallowing research question: 1. What are the somatic parameters of Szczecin school children and students (weight and height of body)? 2. What development dysfunctions exist at examined school children and students? 3. What dependences are there between somatic parameters and development dysfunctions? The research material was provided by 1217 school children of Szczecin primary schools (876) and gymnasium students (341), who were qualified to different dispensary groups. The performed analysis results allows to find, the biggest percentage of school children and students has got dysfunctions connected with body statics disorders. So, there is justified need of carrying out such researches at the same time on that basis of that creating educational school curriculum referring prophylactic examinations of early finding development disorders. The planned treatment or correctional classes making possibilities of equalling eventual disorders development or health, before starting learning at the school as well as during the course of started learning, should be the consequences of performed school environment diagnoses. 294

295 Ewa Węgrzyn Uniwersytet Szczeciński Aktywność fizyczna podejmowana przez młodzież gimnazjalną mieszkającą w środowisku o różnym stopniu zurbanizowania (doniesienie z badań) Słowa kluczowe: aktywność fizyczna, poziom zurbanizowania Wstęp Postęp w rozwoju współczesnej cywilizacji zmienia środowisko ludzkie i zmusza człowieka do ciągłej adaptacji. Szybszy rozwój somatyczny i motoryczny współczesnej młodzieży wiąże się z pewnością z podniesieniem standardu życiowego, a na ich biologiczny rozwój ma wpływ wiele czynników zarówno wewnętrznych jak i środowiskowych [1,2]. Czynniki te mogą pełnić rolę stymulującą, jak i modyfikującą indywidualny rozwój każdego człowieka już od najmłodszych lat. Dużą rolę w kształtowaniu poziomu rozwoju fizycznego i sprawności fizycznej, podkreślaną przez wielu badaczy tego zagadnienia, odgrywa wielkość środowiska zamieszkania. To z nim związany jest najmocniej tryb życia badanych, warunki społeczno ekonomiczne ich rodzin oraz poziom wykształcenia ich rodziców. Bardzo ważnymi czynnikami różnicującymi młodzież wiejską i miejską są także różnice związane z odrębnościami środowiskowymi jak: tradycje kulturowe, zwyczaje środowiskowe a także dostępność miejsc związanych z uczestnictwem w szeroko pojętej aktywności ruchowej. Ponieważ udział w rekreacji wymaga aktywności własnej, nie bez znaczenia jest tu wpływ szkoły, nauczycieli wychowania fizycznego, domu rodzinnego oraz kolegów i koleżanek na kształtowanie pozytywnych postaw do uczestnictwa w różnych formach aktywności ruchowej. Aktywności, którą w ostatnich latach uznano za podstawowy element zdrowego stylu życia, zapobiegania chorobom, radzenia sobie ze stresami, których dostarcza codzienność oraz terapii wielu chorób i zaburzeń [3] 295 Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży

296 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Celem powyższego doniesienia jest próba poznania motywów podejmowania udziału w różnorodnych formach aktywności ruchowej gimnazjalistów zamieszkujących środowiska o różnym stopniu zurbanizowania, poznania, kto najczęściej zachęca ich do uprawiania ćwiczeń fizycznych, a także, porównanie zainteresowań młodzieży wiejskiej i małomiasteczkowej z miejską aktywnością ruchową codzienną oraz sezonową. Materiał i metoda badań Badania zostały przeprowadzone przez studentów Wydziału Kultury Fizycznej i Promocji Zdrowia Uniwersytetu Szczecińskiego odbywających praktyki w gimnazjach, w terminie roku. Do potrzeb powyższego doniesienia wybrano szkoły z dużego miasta, jakim jest Szczecin oraz gimnazja z małych miast, do których uczęszcza młodzież z małego miasteczka oraz okolicznych wiosek. Badaniami objęto młodzież klas II Gimnazjum nr 7, 12, 15 i 45 w Szczecinie oraz młodzież z Gimnazjum w Moryniu, Dębnie, Chojnie i Złocieńcu. Kwestionariusz ankietowy, poddany analizie, skierowano do 215 uczniów i uczennic z dużego miasta oraz 195 chłopców i dziewcząt z miasta małego. Ankieta składała się z trzech części. Pierwsza część dotyczyła uczestnictwa w różnych formach aktywności ruchowej, druga sposobu spędzania czasu wolnego a w trzeciej respondenci podejmowali samoocenę własnych umiejętności ruchowych z różnych dyscyplin związanych z rekreacją ruchową. Wyniki badań i ich omówienie Zebrany materiał został poddany dokładnej analizie, a zebrane odpowiedzi przedstawiono w tabelach oraz zilustrowano graficznie. Analizując odpowiedzi badanych uczniów na pytania zadane w pierwszej części ankiety, a dotyczące ich uczestnictwa w różnych formach aktywności, możemy zauważyć, że zdecydowana większość respondentów deklaruje podejmowanie aktywności ruchowej niezależnie od miejsca zamieszkania. 81% młodzieży szczecińskiej oraz 71% chłopców i dziewcząt z małych miast uprawia jakąś dyscyplinę sportową. Najczęściej wymienianą przez młodzież obu płci oraz w obu badanych środowiskach była piłka siatkowa, na drugim w grupie chłopców z małego miasta piłka nożna, siłownia i biegi oraz pływanie, wśród młodzieży miasta dużego również siłownia oraz taniec towarzyski. Na trzecim miejscu podawana była piłka koszykowa w obu porównywanych grupach. Uprawianie sportu wcześniej deklarowało 57% ankietowanej młodzieży, 22% nie podejmowało takich działań. Większy odsetek aktywnych sportowo to młodzież ze Szczecina (67%), która poza zespołowymi grami sportowymi, wymieniała 296

297 Ewa Węgrzyn Aktywność fizyczna podejmowana przez młodzież gimnazjalną... jeszcze taniec towarzyski, jazdę konną, pływanie i balet. Zaangażowanie w zajęcia sportowe obejmował przedział od 4 do 7 lat. Wśród mieszkańców małych miast do nielicznych odpowiedzi należały gra w piłkę nożną, jazdę rowerem i biegi. 81% młodzieży z dużego miasta i 59% z małych miast podejmuje ćwiczenia codziennie. Szczecińscy chłopcy i dziewczęta częściej ćwiczą rano i wieczorem, natomiast gimnazjaliści z Morynia, Dębna Chojny i Złocieńca są aktywni ruchowo częściej wieczorem oraz rano i wieczorem. [%] ,40 58,97 duże miasto 43,60 34,88 małe miasto 20 0 codziennie 13,95 rano wieczorem 2,33 7,69 rano i wieczorem Rycina 1. Deklarowana codzienna aktywność badanych gimnazjalistów Źródło: opracowanie własne. Spośród sportów zimowych gimnazjaliści szczecińscy najczęściej uprawiali łyżwiarstwo (53%), saneczkarstwo (51%) oraz narciarstwo (19%). Żadnych sportów zimowych nie uprawia 16% badanych chłopców i dziewcząt. Wśród ankietowanej młodzieży małomiasteczkowej sportów zimowych nie uprawia aż 42%. Na łyżwach jeździ 37%, na sankach 21%, a na nartach 5% badanych. Sprzęt sportowy, jaki posiada w domu ankietowana młodzież, niezależnie od miejsca zamieszkania, to przede wszystkim piłka (100% gimnazjalistów ze Szczecina i 89% gimnazjalistów z małych miast), rower (95% i 96%), sanki (96% i 82%) oraz skakanki, wrotki lub łyżworolki i rakiety do badmintona. Najmniejszy odsetek ankietowanych posiada swoje narty oraz w niewielu domach uczniów z małego miasta jest ekspandor. Na uwagę zasługuje fakt, że badana młodzież szczecińska posiada więcej własnego różnorodnego sprzętu sportowego od porównywanych kolegów i koleżanek z małych miast. Drugą grupą informacji były deklaracje badanych o sposobach spędzania czasu wolnego przez młodzież. Odpowiedzi udzielone przez badanych gimnazjalistów przedstawiono w tabeli 1 z uwzględnieniem ich środowiska zamieszkania. Wolny czas respondenci najchętniej spędzają z przyjaciółmi, słuchając muzyki, pracując przy komputerze oraz oglądając telewizję. Takie same odpowiedzi udzielali chłop- 297

298 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 cy i dziewczęta najczęściej, niezależnie od miejsca zamieszkania, choć w nieco innej kolejności. Tabela 1. Zestawienie porównawcze sposobu spędzania czasu wolnego przez badaną młodzież (kolejność odpowiedzi wg ważności) duże miasto słucham muzyki spędzam czas z przyjaciółmi pracuję przy komputerze oglądam telewizję czytam książki poświęcam czas na ćw. fizyczne rysuję, maluję idę do kina czytam prasę bawię się w dyskotece wykonuję różne robótki ręczne majsterkuję małe miasto spędzam czas z przyjaciółmi słucham muzyki oglądam telewizję pracuję przy komputerze bawię się w dyskotece idę do kina majsterkuję czytam prasę czytam książki poświęcam czas na ćw. fizyczne rysuję, maluję wykonuję różne robótki ręczne Źródło: opracowanie własne. Jak wynika z powyższego zestawienia, młodzież wielkomiejska zdecydowanie częściej wybiera czytanie książek oraz poświęcanie czasu na ćwiczenia fizyczne aniżeli młodzież z małych miast. Jako ostatnie, według rangi ważności, podkreślane było przez Szczecinian majsterkowanie, które wśród młodych mieszkańców środowiska o mniejszym stopniu zurbanizowania osiągnęło zdecydowanie wyższą rangę. Młodzież z małych miast częściej od porównywanych rówieśników z miasta dużego, bawi się w dyskotece oraz chodzi do kina. Badani deklarujący podejmowanie aktywności fizycznej uszeregowali odpowiedzi według ich ważności. Zestawienie porównawcze zawiera tabela 2. Analizując zestawienie zauważamy, że pierwsze trzy formy wybierane najchętniej przez respondentów są takie same niezależnie od wielkości zamieszkiwanego środowiska. Młodzież w wieku gimnazjalnym, podejmując aktywność fizyczną, najchętniej jeździ na rowerze, gra w piłkę oraz badmintona. Różnica, jaką możemy tu zaobserwować, to taka, że Szczecinianie częściej wybierają taniec i biegi natomiast młodzież z małych miejscowości sporty inne niż wymienione w ankiecie np. ćwiczenia w siłowni, nordic walking czy grę w tenisa ziemnego. 298

299 Ewa Węgrzyn Aktywność fizyczna podejmowana przez młodzież gimnazjalną... Tabela 2. Zestawienie porównawcze odpowiedzi dotyczących najchętniej podejmowanych ćwiczeń fizycznych w czasie wolnym duże miasto jeżdżę na rowerze gram w piłkę gram w badmintona gram w tenisa stołowego tańczę spaceruję jeżdżę na łyżworolkach, wrotkach pływam biegam inne: siłownia, nordic walking, itp. jeżdżę na deskorolce skaczę przez gumę, na skakance gram w tenisa ziemnego aerobik małe miasto gram w piłkę jeżdżę na rowerze gram w badmintona inne: siłownia, nordic walking, itp. spaceruję pływam gram w tenisa ziemnego gram w tenisa stołowego jeżdżę na deskorolce jeżdżę na łyżworolkach, wrotkach aerobik skaczę przez gumę, na skakance tańczę biegam Źródło: opracowanie własne. Na pytanie: czy uważasz, że w ciągu tygodnia poświęcasz wystarczająco dużo czasu na różne formy ruchu odpowiedzi badanych chłopców i dziewcząt były różne w zależności od miejsca zamieszkania. Tylko 39% młodzieży z dużego miasta i 58% uczniów z małych miast uważa, że poświęca na ruch wystarczającą ilość czasu. Wśród przyczyn zbyt małego poświęcania czasu na różne formy aktywności ruchowej młodzież ze Szczecina, Morynia, Dębna, Chojny i Złocieńca wymienia zgodnie na pierwszych miejscach brak chęci i brak czasu wolnego (tabela 3). Na kolejnych miejscach młodzież z dużego miasta wymienia brak dostępu do obiektów sportowych co wydaje się dziwnym, nadmiar obowiązków domowych oraz brak dostępu do sprzętu sportowego. Mniej ważnymi przyczynami, według ich rankingu, jest brak zainteresowania ruchem w rodzinie, zły stan zdrowia i na samym końcu nauka. Młodzież małomiasteczkowa również, jako ważną przyczynę małego poświęcenia czasu na codzienną aktywność ruchową wymienia nadmiar obowiązków domowych oraz czas poświęcony na naukę. Dopiero po tych zajęciach podkreślają brak dostępności do obiektów i sprzętu sportowego, zły stan zdrowia oraz na ostatnim miejscu- brak zainteresowania ruchem w rodzinie. 299

300 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Zestawienie porównawcze przyczyn zbyt małego poświęcania czasu na aktywność ruchową w czasie wolnym Tabela 3. duże miasto brak czasu wolnego brak chęci brak dostępu do obiektów sportowych nadmiar obowiązków domowych brak dostępu do sprzętu sportowego brak zainteresowania ruchem w rodzinie zły stan zdrowia inne: np. nauka małe miasto brak chęci i czasu wolnego nadmiar obowiązków domowych inne: np. nauka brak dostępu do obiektów sportowych brak dostępu do sprzętu sportowego zły stan zdrowia brak zainteresowania ruchem w rodzinie Źródło: opracowanie własne. Wśród osób, które najczęściej zachęcały badanych gimnazjalistów ze Szczecina do podejmowania aktywności ruchowej (rys.6), byli rodzice oraz nauczyciele wychowania fizycznego. W dalszej kolejności wymieniani byli koledzy i koleżanki oraz rodzeństwo. [%] duże miasto małe miasto 52,17 52,17 52,63 36,85 17,39 17,39 5,26 5,26 rodzice koleżanki, koledzy rodzeństwo nauczyciel wf Rycina 2. Kto najczęściej zachęca Cię do uprawiania ćwiczeń fizycznych? Źródło: opracowanie własne. Na uprawianie ćwiczeń fizycznych młodzieży małomiasteczkowej największy wpływ miał również nauczyciel wychowania fizycznego, nieco mniejszy kolega i koleżanka, oraz zdecydowanie mniejszy rodzeństwo i rodzice. Około połowa uczniów szczecińskich oraz jedna czwarta chłopców i dziewcząt z małych miast przyznaje się do tego, że obejrzany program telewizyjny oraz prze- 300

301 Ewa Węgrzyn Aktywność fizyczna podejmowana przez młodzież gimnazjalną... czytany artykuł w gazecie był dla nich większą inspiracją do podjęcia aktywnych form wypoczynku aniżeli obejrzany film czy fabuła przeczytanej książki. Z podanych przez nich odpowiedzi wynika, że po takim programie, czy artykule 51% gimnazjalistów z dużego miasta i 23% z małego miasta chce być aktywnymi ruchowo jednak ćwiczenia fizyczne podejmuje 5% uczniów, mniej niż deklarowało chęci. Wzór człowieka, który inspiruje ich do aktywnego spędzania czasu wolnego ma 74% chłopców i dziewcząt ze Szczecina oraz 44% młodzieży z małych miast. Nie są to bohaterowie z filmów czy książek, lecz przede wszystkim nauczyciel wychowania fizycznego. Opinie uczniów o powodach uprawiania ćwiczeń fizycznych w zależności od miejsca zamieszkania przedstawiono w tabeli 4. Ponieważ respondenci musieli uszeregować swoje odpowiedzi według ich ważności, w tabeli wpisano je od najważniejszej do mniej ważnej. Ankietowani uczniowie podawali zgodnie na pierwszych trzech miejscach, niezależnie od miejsca zamieszkania, możliwość zachowania: ładnej sylwetki (DM na pierwszym miejscu) i dobrej formy, kondycji (MM na pierwszym miejscu) oraz satysfakcji z własnych umiejętności. W dalszej kolejności podkreślano zadowolenie oraz to, że jest to sposób spędzania czasu wolnego. Na ostatnim miejscu znalazła się odpowiedź, w której ankietowani chłopcy i dziewczęta traktują ruch, jako zło konieczne. Zestawienie porównawcze odpowiedzi na pytanie: co Ci daje uprawianie ćwiczeń fizycznych? Tabela 4. duże miasto możliwość zachowania ładnej sylwetki możliwość zachowania dobrej formy, kondycji satysfakcja z własnych umiejętności jest to sposób spędzania czasu wolnego zadowolenie traktuję je, jako zło konieczne Źródło: opracowanie własne. małe miasto możliwość zachowania dobrej formy, kondycji możliwość zachowania ładnej sylwetki satysfakcja z własnych umiejętności zadowolenie jest to sposób spędzania czasu wolnego traktuję je, jako zło konieczne Przyczyny, dlaczego ankietowana młodzież nie lubi ćwiczyć, zestawiono również w tabeli 5. Podane odpowiedzi uszeregowano według ilości podkreśleń: od największej liczby do mniejszej oraz z zachowaniem podziału na wielkość zamieszkiwanego środowiska. 301

302 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Tabela 5. Zestawienie porównawcze odpowiedzi dotyczących pytania: dlaczego nie lubisz ćwiczyć? duże miasto inne: lenistwo lekcje wf są nieciekawe jestem mało sprawny jestem niechętnie wybierany do drużyny nie umiem wykonać wielu ćwiczeń jestem otyły i utrudnia mi to poruszanie się małe miasto lekcje wf są nieciekawe inne: lenistwo jestem mało sprawny jestem niechętnie wybierany do drużyny nie umiem wykonać wielu ćwiczeń jestem otyły i utrudnia mi to poruszanie się koleżanki i koledzy śmieją się ze mnie jak ćwiczę Źródło: opracowanie własne. Analizując zestawienie porównawcze zawarte w tabeli 5, zauważamy, że podane odpowiedzi są niemal identyczne w obu porównywanych grupach. Różnicuje je to, że uczniowie ze Szczecina najczęściej podkreślali inne przyczyny aniżeli podane w ankiecie w tym pisali lenistwo, a potem nudne i nieciekawe lekcje wychowania fizycznego, a wśród gimnazjalistów z małych miast najważniejszą przyczyną były nieciekawe lekcje wychowania fizycznego a potem inne przyczyny lenistwo. Zadawalającym jest fakt, że proponowaną w ankiecie odpowiedź: nie lubię ćwiczyć, bo koleżanki i koledzy śmieją się ze mnie, gdy ćwiczę, nie podkreślił żaden respondent ze Szczecina i tylko dwóch z małego środowiska zamieszkania. Aby porównać sezonową aktywność ruchową badanej młodzieży poddano analizie ich stosunek do zajęć ruchowych podejmowanych przez nich podczas wakacji oraz w czasie zimy. Analizując zestawienie porównawcze nastawienia do aktywności ruchowej przez badaną młodzież podczas wakacji letnich, zauważamy wyraźne różnice w zależności od miejsca ich zamieszkania. Zdecydowanie więcej chłopców i dziewcząt ze Szczecina (61%) chętnie ćwiczy latem, bo sprzyjają temu warunki pogoda, pobyt na koloniach, obozach, wczasach itp. Wielu z nich uważa, że jest to najlepszy czas na aktywność ruchową, bo w czasie roku szkolnego nie ma na to zbyt wiele czasu. Kilkanaście procent ankietowanych uczniów z dużego miasta uważa, że poświęca tyle samo czasu na ćwiczenia fizyczne latem, co w pozostałych porach roku. 9% z tej grupy rusza się niechętnie, bo jej umiejętności są niedoskonałe i nie chcą narażać się na krytykę. Inną postawę prezentują gimnazjaliści ze środowiska małomiasteczkowego. Najliczniejsza część grupy (40%) uważa, że ćwiczy tyle samo czasu latem co w pozostałych porach roku, mniej niż uczniów ze Szczecina podziela zdanie, że jest to najlepszy czas na aktywność ruchową, bo w czasie roku szkolnego nie ma na to zbyt wiele czasu, oraz że latem są sprzyjające warunki do podejmowania różnorodnych form aktywności fizycznej. Niechętnie rusza się w tym okresie 5% ankietowanej młodzieży z tego środowiska. 302

303 Ewa Węgrzyn Aktywność fizyczna podejmowana przez młodzież gimnazjalną... Analizując stosunek badanych uczniów do różnych form zimowej aktywności ruchowej zauważamy i tu występujące różnice w zależności od stopnia zurbanizowania zamieszkiwanego środowiska. Zdecydowanie częściej młodzież z dużego miasta czeka z niecierpliwością na możliwość uprawiania sportów zimowych, bo bardzo je lubi. 26% uczniów z dużego miasta twierdzi, że niska temperatura i warunki pogodowe zimą nie zachęcają ich do aktywności ruchowej, a najmniej liczną grupę stanowią ci, którzy poświęcają tyle samo czasu na ćwiczenia ruchowe zimą co w innych porach roku. Młodzież gimnazjalną z małych miast, która wypełniała kwestionariusz ankietowy będący podstawą do poniższych rozważań, można podzielić na dwie równe grupy. Jedną, lubiącą zimę, która oczekuje niecierpliwie na możliwość uprawiania sportów zimowych oraz drugą nielubiącą ćwiczeń fizycznych w niskich temperaturach i zimowych warunkach pogodowych. Około 15% tej młodzieży poświęca aktywności ruchowej tyle samo czasu zimą co w innych porach roku. Ostatnia część ankiety pozwala respondentowi podjąć samoocenę własnych umiejętności ruchowych wymienionych w kwestionarzu dyscyplin sportowo rekreacyjnych. Do każdego z podanych zadań ruchowych respondent ma przyporządkować punkty w skali od 1 do 5, w zależności jak ocenia swoje umiejętności w tej dyscyplinie. Im większe są umiejętności, tym więcej punktów przydzielamy. W tabeli nr 6 ujęto podane dyscypliny, uszeregowane już według kolejności od najbardziej, do mniej opanowanych umiejętności z uwzględnieniem miejsca zamieszkania ankietowanej młodzieży. Zestawienie porównawcze odpowiedzi dotyczących samooceny w wymienionych w ankiecie umiejętnościach ruchowych Tabela 6. duże miasto jazda na rowerze jazda na wrotkach lub rolkach skoki na skakance pływanie tenis stołowy gra w badmintona jazda na deskorolce Źródło: opracowanie własne. małe miasto jazda na rowerze skoki na skakance jazda na wrotkach lub rolkach pływanie tenis stołowy gra w badmintona jazda na deskorolce Jak wynika z powyższego zestawienia, zróżnicowanie środowiska zamieszkania nie ma wpływu na stopień opanowania różnych dyscyplin sportowo rekreacyjnych przez młodzież gimnazjalną. Obie porównywane grupy najwyżej oceniają swoje umiejętności w jeździe na rowerze, następnie w jeździe na wrotkach lub rol- 303

304 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 kach oraz przeskokach na skakance. Na kolejnych miejscach znalazło się pływanie, tenis stołowy, gra w badmintona i jazda na deskorolce. Podsumowanie i wnioski Na podstawie przeprowadzonej analizy odpowiedzi, udzielonych przez badanych gimnazjalistów ze środowisk o różnym stopniu zurbanizowania, możemy stwierdzić, że młodzież mieszkająca w środowisku o dużym stopniu zurbanizowania nieco częściej podejmuje różnorodną aktywność ruchową, ćwiczy rano i wieczorem by zachować ładną sylwetkę, posiada więcej sprzętu sportowego, a jej wzorem do naśladowania i jednocześnie osobą, która zachęca ich do ćwiczeń fizycznych jest nauczyciel wychowania fizycznego oraz rodzice, a przede wszystkim ojciec. Lubi i uprawia sporty zimowe oraz chętnie ćwiczy latem uważając, że jest to najlepszy czas na aktywność ruchową, bo w czasie roku szkolnego nie ma na to zbyt wiele czasu. Badani gimnazjaliści mieszkający w środowisku o małym stopniu zurbanizowania najczęściej ćwiczą wieczorem, w większości uważają, że wystarczająco dużo czasu poświęcają na różne formy ruchu, ich wzorem do naśladowania i jednocześnie osobą zachęcającą do uprawiania ćwiczeń jest nauczyciel wychowania fizycznego oraz kolega lub koleżanka. W okresie lata poświęcają na aktywność ruchową tyle samo czasu co w innych porach roku, a sportów zimowych w zdecydowanej większości nie podejmują, bo niska temperatura i warunki pogodowe nie zachęcają ich do ćwiczeń. Najczęściej wymienianą motywacją do uprawiania aktywności ruchowej jest możliwość utrzymania dobrej formy i kondycji. Mimo różnic w wielkości zamieszkiwanego środowiska ankietowani gimnazjaliści bardzo podobnie spędzają czas wolny oraz czas przeznaczony na ćwiczenia fizyczne, uprawiając często te same dyscypliny. Podają te same przyczyny: brak chęci i brak czasu, poświęcania przez nich zbyt małego czasu na różnorodne formy aktywności ruchowej, a powody, dla których podejmują aktywność ruchową oraz dlaczego jej nie podejmują są uszeregowane bardzo podobnie. Częściej ciekawy artykuł w gazecie lub program telewizyjny aniżeli film lub książka zachęca ich do podejmowania ćwiczeń fizycznych, a rola nauczyciela wychowania fizycznego jest nadal dla nich bardzo ważna. Również samoocena badanej młodzieży dotycząca podanych w ankiecie umiejętności jest niemal identyczna. W świetle prezentowanych badań można sformułować następujące wnioski: 1. Czynnik zurbanizowania odgrywa znaczną rolę w podejmowaniu codziennej aktywności fizycznej przez młodzież gimnazjalną 2. Młodzież z małych i dużych miast deklaruje podobne motywy podejmowania aktywności fizycznej. 304

305 Ewa Węgrzyn Aktywność fizyczna podejmowana przez młodzież gimnazjalną... Analizując wyniki badań można sformułować pewne wnioski aplikacyjne do wykorzystania przez nauczycieli wychowania fizycznego: ponieważ ankietowani uczniowie, z obu porównywanych środowisk, jako ważną przyczynę niechęci do ćwiczeń ruchowych podają nieciekawe lekcje wychowania fizycznego, a wśród często uprawianych dyscyplin w czasie wolnym wymieniane są: ćwiczenia na siłowni, pływanie, nordic walking oraz różnego rodzaju taniec nauczyciele wychowania fizycznego pracujący w gimnazjum powinni poszerzać swoją wiedzę i umiejętności, by móc uatrakcyjniać obligatoryjne lekcje wychowania fizycznego wprowadzając różnorodne przybory oraz interesujące młodego człowieka formy ruchu, jak np.: aerobic, różne rodzaje tańca, ćwiczenia na siłowni, ćwiczenia samoobrony oraz szerokie spektrum dyscyplin fitness czy rekreacji; proponować młodzieży nowoczesne formy ruchu poprzez szeroki wachlarz zajęć fakultatywnych; umiejętnie wplatać intelektualizację w czasie lekcji wychowania fizycznego i innych zajęć ruchowych poprzez przeprowadzenie pogadanki lub dyskusji na temat ciekawego artykułu lub programu telewizyjnego propagującego zdrowy styl życia, nowoczesne formy ruchu czy osiągnięcia polskich sportowców na arenie polskiej i międzynarodowej; częściej współpracować z rodzicami swoich uczniów, zwłaszcza w dużym mieście, gdzie rodzice są ważnym wzorem i inicjatorem aktywności ruchowej własnych dzieci, a uczniom z miast małych, gdzie ważne jest zdanie kolegi i koleżanki, częściej proponować grupowe formy aktywności ruchowej. młodzieży z małych miast zaproponować inne, aniżeli tradycyjne sporty zimowe, dostosowane do właściwości terenu nizinnego, na przykład narty biegowe czy biathlon. Piśmiennictwo: 1. Przewęda R., Uwarunkowania poziomu sprawności fizycznej polskiej młodzieży, AWF Warszawa Wolański N., Czynniki rozwoju człowieka, wstęp do ekologii człowieka, Warszawa Osiński W., Teoria wychowania fizycznego, AWF Poznań

306 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Movement activity taking by junior high school s youth living in different surrounding with different levels of urbanization Summary Keywords: physical activity, levels of urbanization This communication is an attempt to be familiar with motivation of junior high schools pupils living in different urban surroundings: large city Szczecin and small towns: Chojna, Dębno, Moryń i Złocieniec, which have been taking part in different forms of movement activities. It has been recognized, who encourages them mostly to practice physical exercises and confrontation of countryside and small town with daily and seasonal movement activity of large city young people. 306

307 Aktywność ruchowa zawodników Aktywność ruchowa zawodników

308

309 Łukasz Lamcha 1, Anatol Skrypko 1,2, Jan Łojewski 1, Michał Doliński 1 1 Zamiejscowy Wydział Kultury Fizycznej w Gorzowie Wielkopolskim 2 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Kaliszu Analiza skuteczności gry w ofensywie prawo i leworęcznych siatkarzy światowej klasy Słowa kluczowe: piłka siatkowa, skuteczność, ofensywa, technika, asymetria Wstęp Zagadnienie symetrii i asymetrii już od wielu lat cieszy się sporym zainteresowaniem wielu specjalistów. Licznie przeprowadzane badania na całym świecie, przez naukowców takich dziedzin jak: anatomia, antropologia, neurologia, psychologia czy antropomotoryka w ujęciu morfologicznym, funkcjonalnym, dynamicznym, sensorycznym, i psychicznym świadczy o rozległości zagadnienia. Czym jest symetria i asymetria? Jak definiuje W. Starosta: W encyklopedycznym ujęciu symetria oznacza równomierność, proporcjonalność, harmonijność, ale również rozmieszczenie jednakowych części ciała lub narządów w stosunku do prawej osi lub płaszczyzny. [1, s. 9]. Asymetria jest postrzegana, jako większa sprawność jednej strony ciała nad drugą. Nie ogranicza się jednak wyłącznie do pracy rąk, choć najwyraźniej zaznacza się właśnie w czynnościach manualnych. Występuje ona również w przypadku nóg oraz parzystych narządów zmysłu, zwłaszcza wzroku. Asymetria funkcjonalna przejawia się jako preferencja do używania ręki, nogi, oka i ucha znajdujących się po jednej (niekoniecznie tej samej) stronie. Zjawisko takiej przewagi funkcjonalnej nosi nazwę przewagi stronnej, stronności lub lateralizacji. Stronność nie zjawia się od razu w postaci gotowej, lecz jest postępującym procesem, kształtującym się stopniowo wraz z wiekiem i ogólnym rozwojem ruchowym 309 zawodników Aktywność ruchowa

310 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 człowieka. Prowadzone badania dowiodły, że istnieją dwa rodzaje lateralizacji: jednorodna kiedy to praworęczności towarzyszy prawooczność i prawonożność, a leworęczności lewooczność i lewonożność ( ) oraz niejednorodna (skrzyżowana). W praktyce spotkać tu można wszystkie możliwe warianty, np. praworęczność, prawooczność i lewonożność, czy też praworęczność, lewooczność i prawonożność. Taki proces współdziałania kończyn i organów parzystych nie zawsze ma przebieg pomyślny. W ramach modelu lateralizacji niejednorodnej wymienia się też lateralizację nieustaloną, inaczej słabą. W tym przypadku występuje brak dominacji poszczególnych narządów ruchu i zmysłów, i mamy do czynienia np. w którymkolwiek z elementów: z oburęcznością, obuocznością, obunożnością. [2 s. 289]. Chcąc analizować jakikolwiek element techniczny siatkarskiego rzemiosła, należy odpowiedzieć na pytanie, czym właściwie jest technika? Jednoznaczne zdefiniowanie pojęcia technika nie jest proste. Potwierdzeniem trudności jej zdefiniowania, jest ciągła ewolucja, o czym przypomina nam E. Superlak pisząc: W wyniku permanentnych poszukiwań trenerskich, zmian przepisów gry oraz nowych rozwiązań sposobów prowadzenia gry, technika podlega stałej ewolucji. To, co było aktualne wczoraj lub dzisiaj, w niedalekiej przyszłości może okazać się nieefektywne i nieskuteczne, a przez to w pewnym sensie zbędne. [3, s. 11]. Definicji pojęcia techniki jest wiele, poniżej przedstawiono trzy z nich: K. Fidelus uważa, że technika sportowa to sposób wykonania zadania ruchowego, wyznaczonego przez taktykę, uwzględniający poziom rozwoju cech motorycznych i psychicznych. T. Bober opisuje ją jako zespół ukształtowanych określonych ruchów służących do zrealizowania celu danego zadania ruchowego. [4, s. 15]. T. Ulatowski natomiast twierdzi, że techniką sportową możemy nazwać efektywne i racjonalne wykonanie ruchu dające możliwość uzyskania dobrych wyników w rywalizacji sportowej. [5, s. 191]. W terminologii siatkarskiej funkcjonuje dodatkowy podział na elementy ofensywne (zagrywka, atak) oraz defensywne (przyjęcie piłki po zagrywce, zastawienie, obrona piłki w polu). R. Martens proponuje przejście przez trzy kroki nauczania umiejętności technicznych: Krok 1. Wprowadzenie umiejętności technicznej Krok 2. Pokaz umiejętności technicznej oraz jej słowne objaśnienie Krok 3. Ćwiczenie danej umiejętności technicznej [6]. A. C. Puni i W. Starosta proponują doskonalenie systemu szkoleniowego szukając rezerw w metodyce nauczania Współczesne osiągnięcia sportowe, a także ich stale rosnący poziom wymagają ciągłego doskonalenia systemu szkoleniowego. Podstawą tego doskonalenia jest stałe znajdowanie rezerw. Wśród nich są też rezerwy w metodyce nauczania. Do takich zaliczyć należy wykorzystanie symetrii i asymetrii w kształtowaniu ruchów. ( ) Obecny poziom wyników sportowych wymaga stosowania dużych obciążeń treningowych. Treningi trwają około 8 godzin dziennie. Niektóre ćwiczenia powtarza się setki, nawet tysiące razy. Obciążenia te 310

311 Ł. Lamcha, A. Skrypko, J. Łojewski, M. Doliński Analiza skuteczności gry w ofensywie prawo i leworęcznych siatkarzy... pozostawiają trwałe ślady w organizmie. [7, s ]. W. Starosta uważa, że u nauczaniu i doskonaleni techniki powinniśmy dążyć do symetryzacji ruchów [8]. M. Demel i W. Sikora piszą wyobraźmy sobie, jak wielką przewagą dysponuje siatkarz, ścinający równie dobrze z obu rąk [9, s. 87]. Niestety możemy tylko sobie wyobrażać jak skutecznym i trudnym zawodnikiem do zatrzymania byłby siatkarz posługujący się lewą i prawą ręką równie skutecznie w działaniach ofensywnych. Do ofensywnych elementów gry w piłce siatkowej zaliczamy: 1. Zagrywkę 2. Atak Zagrywka jest jedynym elementem w siatkówce, na który (oprócz samego zawodnika wprowadzającego piłkę do gry) nikt nie ma wpływu. Chodź niektóre sposoby wprowadzania piłki do gry zostają zapominane, to sama definicja nie uległa zmianom. Z. Kraus w 1976 roku pisze o tym elemencie techniki tak: Zagrywka jako czynność rozpoczynająca wprowadzeniem piłki do gry każdą kolejną akcję ma w siatkówce bardziej odmienne warunki realizacji niż inne elementy techniki, a przede wszystkim pozostawia wiele inicjatywy zawodnikowi. Różnorodna technika wykonania i wybór sposobu zagrywania zależy tylko od zawodnika, któremu w tej działalności nikt nie przeszkadza. Tolerancyjne przepisy określające miejsce wykonywania zagrywki pozostawiające bardzo duże możliwości praktycznego zwiększenia lub zmniejszenia odległości zagrywania od linii końcowej boiska. [10, s. 125]. Prawie 20 lat później o tym technicznym elemencie J. Uzarowicz pisze w następujący sposób: Zagrywka, czyli wprowadzanie piłki do gry, jest jedynym elementem technicznym, w którym zawodnik sam stwarza warunki jego wykonania. Na działanie zagrywającego nie mają wpływu inne elementy gry (podanie, wystawa), a jedynymi ograniczeniami są wymiary pola zagrywki oraz czas jej wykonania po sygnale sędziego. Te odmienne warunki pozostawiają wiele inicjatywy zawodnikowi wprowadzającemu piłkę do gry. Umożliwia mu to zastosowanie dowolnej techniki uderzenia piłki, jak również swobodny wybór miejsca jej kierowania. [11, s. 113]. Drugim elementem, który wchodzi w skład gry ofensywnej jest atak. Zdecydowanie jeden z najefektowniejszy elementów technicznych występujących podczas meczu. Z. Kraus pisze o tym elemencie tak: Atak, czyli skierowanie piłki na stronę przeciwnika, jest wynikiem celowej i skutecznej organizacji kompleksowego działania. Działalność atakującego budzi największy opór przeciwnika i dlatego jest najistotniejszym i najbardziej widocznym elementem walki w siatkówce. [10, s. 155]. Właściwie atakiem możemy nazwać każde przebicie piłki na stronę przeciwnika, chociaż najczęściej spotykanym wariantem podczas meczów, jest atak z trzeciej piłki. A. Papageorgiou w swoim podręczniku nauczania podstawowego pisze: Trzecie odbicie piłki stanowi w siatkówce zakończenie akcji ofensywnej. Za każdym razem, gdy piłka zostanie posłana na pole przeciwnika, towarzyszy temu zamiar zdobycia punktu lub przeszkodzenia czy choćby utrudnienia rywalowi przeprowadzenie skutecznego ataku. [12, s. 12]. J. Uzaro- 311

312 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 wicz definiuje atak następująco: Przez atak rozumiemy skierowanie piłki na stronę przeciwnika. Celem ataku jest takie oddziaływanie na piłkę, aby uniemożliwić drużynie przeciwnej jej obronę, względnie w najwyższym stopniu utrudnić jej przyjęcie. [11, s. 125]. Chcąc analizować grę zawodników leworęcznych trzeba zagłębić się w takie zagadnienia jak: symetria, asymetria, czy lateralizacja. Szczegółowe wyjaśnienia tych zagadnień są wyjściem w niniejszej pracy. Dzięki takim znawcom tematu jak: W. Starosta, W. Osiński, M. Gute, Żebrowska, czy R. Zazzo zrozumienie tematu nie powinno stanowić dla nikogo problemów. Znając podstawy przechodzimy do wyjaśnienia skąd się bierze leworęczność wśród społeczeństwa, oraz jak duża jest liczebność leworęcznych. Pomagają nam przy tym naukowcy tacy jak: R. Annet, N. Krestownikow, A. Hendelsman czy K. Smirnow. Przy poruszeniu tematu leworęczności nie sposób jest obojętnie przejść obok historii oraz licznych prześladowań ze strony społeczeństwa, względem leworęcznych. Jednak podczas tej, wypływają na światło dzienne wielkie leworęczne postacie, które często mają ogromny wpływ na historie ludzkości. Żeby jednak można było analizować ofensywną grę w piłce siatkowej, musimy poznać definicję techniki w sporcie podawaną przez: K. Fidelusa, T. Bober, T. Ulatowskiego, E. Superlaka czy K. Meinela. Następnie zagłębiamy się w elementy składowe techniki, metodykę nauczania, oraz poszczególne jej etapy. Pomogą nam przy tym Z. Naglak, B. Czabański, czy R. Martens należący do najwyżej cenionych w swoim kraju i na świecie psychologów sportu. Piłka siatkowa uważana jest przez wielu specjalistów na całym świecie za najbardziej zespołową z zespołowych dyscyplin sportu. Chcąc stać się jednym z siatkarzy, którzy osiągają najwyższe cele, trzeba charakteryzować się pewnymi cechami, które szczegółowo przedstawia nam J. Wołyniec. Model mistrza jest wyjściem do nauki elementów technicznych. Po zapoznaniu się z definicjami elementów gry ofensywnej przy pomocy Z. Krausa, dowiadujemy się o czynnikach wpływających na skuteczność zagrywki oraz niezbędnymi elementami skutecznego ataku. W dalszej części pracy zostali szczegółowo przeanalizowane, losowo wybrane mecze z udziałem najlepszych zawodników na świecie, którzy brali udział w najważniejszych imprezach sportowych. Cele pracy 1. Analiza skuteczności techniki ataku prawo i leworęcznych siatkarzy. 2. Ocena skuteczności techniki zagrywki prawo i leworęcznych siatkarzy. Materiał i metody W niniejszej pracy posłużono się pośrednią metodą obserwacji, jaką jest zapis video. Metoda ta pozwoliła na wielokrotną i szczegółową analizę wybranych 312

313 Ł. Lamcha, A. Skrypko, J. Łojewski, M. Doliński Analiza skuteczności gry w ofensywie prawo i leworęcznych siatkarzy... elementów techniki gry. Do rejestracji wyników posłużono się profesjonalnym programem do analizy statystycznej Data Volley. Data Volley to program do spisywania i analizowania gry, za pomocą specjalnych kodów można zapisać każdą akcję. Później trenerzy mogą zobaczyć jak zawodnik x najczęściej atakuje w danej sytuacji. Można znaleźć podpowiedź, jak stanąć w przyjęciu czy jak zagrywać, aby rywal miał największe problemy. Korzystając z Data Volley można rozłożyć przeciwnika na części pierwsze. Do tego dochodzą oczywiście indywidualne statystyki zawodników. I co najważniejsze, wszystko można uzyskać w czasie rzeczywistym, w trakcie trwania meczu. Data Volley w wersji włoskiej używają wszystkie czołowe reprezentacje na świecie, swoje programy mają tylko Brazylijczycy i Francuzi. Do Polski ten pomocny program wprowadził trener naszej kadry narodowej, Argentyńczyk Raul Lozano. Obserwacje przeprowadzono na podstawie rejestracji (losowo wybranych) meczów podczas Igrzysk Olimpijskich 2008 roku, Ligi Światowej 2008, 2010 i 2011 roku. Materiał badań obejmował najlepszych zawodników z takich krajów jak: Polska, Niemcy, Egipt, Brazylia, USA, Kuba, Serbia, Holandia, Bułgaria, Włochy. Analiza badań Zbiorowa analiza porównawcza skuteczności ofensywnych działań technicznych, wybranych leworęcznych i praworęcznych zawodników grających na najwyższym światowym poziomie. Na 113 wykonanych elementów technicznych, skuteczność zagrywki wszystkich leworęcznych zawodników wyniosła 42. Skuteczniejsi o 9 okazali się zawodnicy praworęczni. Najlepiej zagrywającym zawodnikiem leworęcznym był Klapwijk Niels. Ten holenderski atakujący uzyskał 62 skuteczności w tym elemencie. Najskuteczniejszy praworęczny zawodnik to Ivan Miljkovic, który również uzyskał 62 skuteczności. Zawodnikiem leworęcznym, który uzyskał najsłabszą skuteczność w zagrywce to Ahmed Salah, zagrywając 14 razy osiągnął 21. Zawodnikami praworęcznymi, którzy osiągnęli najgorszą skuteczność w zagrywce byli Mariusz Wlazły i Bjorn Andrae, obydwoje uzyskali 36 skuteczności. Mariusz Wlazły wykonując 22 zagrywki, Bjorn Andrae 14. Na 239 wykonanych ataków leworęczni siatkarze osiągnęli skuteczność 47. Zawodnicy praworęczni okazali się skuteczniejsi w tym elemencie techniki o jedyne 5. Najskuteczniejszym zawodnikiem leworęcznych był Klapwijk Niels. Atakował 71 razy i uzyskał 52 skuteczności. Najlepszym praworęcznym siatkarzem w ataku okazał się Ivan Miljkovic, wykonywał ten ofensywny element 83 razy i osiągną 64 skuteczności. W ataku po przyjęciu i kontrataku zawodnicy praworęczni również okazali się skuteczniejsi, uzyskując kolejno o 13 i 5 lepszą skuteczności. Warto zwrócić uwagę na praworęcznego atakującego reprezentacji Niemiec Jo- 313

314 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 chen Shops, który podczas gry w kontrataku uzyskał 79 skuteczności. Najlepszym leworęcznym w tym elemencie był Andre Nascimento, który uzyskał o 22 gorszą skuteczność od Niemca. Zbiorowa analiza zawodników lewo i praworęcznych Tabela 1. zawodnicy leworęczni zagrywka skut. % suma działań skut. atak suma działań atak po przyjęciu skut. % suma działań kontratak skut. % suma działań Fernando Hernandez Michał Łasko Ahmed Salah Andre Nascimento Klapwijk Niels wszyscy leworęczni Jochen Shops zawodnicy praworęczni Mariusz Wlazły Clayton Stanley Bjorn Andrae Ivan Miljkovic wszyscy praworęczni Źródło: opracowanie własne. Podsumowanie Zebrane wyniki badań wskazują jednoznacznie, iż siatkarze leworęczni nie charakteryzują się wyższą skutecznością techniki ataku. Siatkarze praworęczni okazali się skuteczniejsi we wszystkich elementach ataku. Byli skuteczniejsi podczas indywidualnej konfrontacji z losowo wybranym leworęcznym, jak i przy statystyce zbiorowej. Leworęczni siatkarze w zagrywce byli kluczowymi postaciami swoich zespołów. Jedynie włoski atakujący Michał Łasko odstawał poziomem skuteczności zagrywki od swoich kolegów z drużyny. Wyniki badań, dotyczące ataku, wskazują na niższy poziom skuteczności w tym ofensywnym elemencie, zawodników leworęcznych, od praworęcznych. Tylko Andre Nascimento dorównał poziomem 314

315 Ł. Lamcha, A. Skrypko, J. Łojewski, M. Doliński Analiza skuteczności gry w ofensywie prawo i leworęcznych siatkarzy... skuteczności w ataku do swoich kolegów z zespołu. Pozostali leworęczni nie byli wyróżniającymi się zawodnikami z drużyny. Warto jednak zwrócić uwagę, iż leworęczni siatkarze zdobywali najwięcej punktów w elementach ofensywnych w swoich zespołach. Siatkówka jest grą zespołową, w której dominują zawodnicy praworęczni. Jednak rosnące zainteresowanie siatkarzami leworęcznymi powinno się przyczynić do stworzenia dla nich odpowiedniego systemu treningowego. Prawidłowy system szkoleniowy mógłby znacznie zwiększyć efektywność treningów, co zwiększyłoby skuteczność w grze leworęcznych zawodników. Dlatego należałoby: 1. Podczas rekrutacji do siatkówki nie rezygnować osób leworęcznych, z powodu ich odmienności ruchowej, gdyż mogą być oni zaskoczeniem dla przeciwnika. 2. Opracować odpowiedni system szkolenia, umożliwiający symetryczny rozwój umiejętności osobom lewo i praworęcznym. 3. Zastosować indywidualizację ćwiczeń i metod treningowych dla wszystkich zawodników. 4. Podczas selekcji zwrócić szczególną uwagę na możliwości wykorzystania leworęcznych zawodników w przyszłości a nie tylko na aktualny poziom sportowy. Wnioski 1. Siatkarze praworęczni wykazali się wyższą skutecznością we wszystkich technicznych działaniach ofensywnych takich jak: zagrywka, atak atak po przyjęciu i kontratak: zawodnicy zagrywający posługujący się prawą ręką odznaczyli się o 9 większą skutecznością niż siatkarze leworęczni. zawodnicy biorący udział w ataku po przyjęciu, którzy posługiwali się prawą ręką okazali się skuteczniejsi o 13 od zawodników leworęcznych. zawodnicy biorący udział w kontrataku, którzy atakowali prawą ręką byli skuteczniejsi o 5 od graczy leworęcznych. łącznie we wszystkich technicznych elementach ofensywnych ataku zawodnicy praworęczni byli skuteczniejsi od leworęcznych o Siatkarze leworęczni w zagrywce byli kluczowymi postaciami swoich zespołów. 2. elementach ofensywnych, siatkarze leworęczni zdobywali dla swojego zespołu więcej punktów niż zawodnicy praworęczni. Piśmiennictwo 1. Starosta W., Symetria i asymetria ruchów sporcie. Warszawa, AWF Osiński W., Antropomotoryka. Poznań, AWF

316 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/ Superlak E., Piłka siatkowa. Techniczno-taktyczne przygotowanie do gry. Wrocław, Infovolley Buchholz M., Kobrzyński W., Książek J., Piłka siatkowa. Gdańsk, AWF Ulatowski T., Teoria i metodyka sportu., Warszawa, Wyd. Sport i Turystyka Martens. R., Jak być skutecznym trenerem. Warszawa, Centralny Ośrodek Sportu Puni A. C., Starosta W., Psychologiczne przygotowanie w sportach niewymiernych. Warszawa, Sport i Turystyka, Starosta W., Problem stronnego zróżnicowania ruchów człowieka. Gorzów Wlkp., Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej Oddział w Gorzowie Wlkp Demel M., Sikora A. (1956). Z badań nad symetrią funkcjonalną. Warszawa, Kultura Fizyczna nr Kraus Z., Metodyka doskonalenia taktyki w piłkę siatkową fragmentami gry. Warszawa, AWF Uzarowicz J., Piłka siatkowa. Technika. Kraków, AWF Papageorgiou A., Spitzley W., Piłka siatkowa. Podręcznik nauczania podstawowego. Wrocław, Marshal Analysis of the effectiveness of the game in the offensive right and left-handed world-class volleyball-players Summary Keywords: volleyball, effectiveness, offensive, technics, asymmetry With so wonderfully expanded medicine and advanced technique, many questions about the asymmetry, is still without answer. There is a belief that volleyball is the most team-game of the discipline of sport. It is characterized by extraordinary precision of technical activities, short time of response and the perfection of cooperation between players. In these studies was analyzed the effectiveness of technical activities in the offensive of left and right handed volleyball players. The aim of the research was: 1. Analysis of the effectiveness of attack s technique right and left-handed volleyball players. 2. Evaluation of the effectiveness of serve s technique right and left-handed volleyball players. In these studies was used the indirect method of observation, which was the video recording. This method allowed a multiple and detailed analysis of selected elements of the technique of the game. The professional statistical program, Data Volley, has been used for recording of the results. The 20 volleyball matches (randomly selected) of the Olympic Games 2008 and World League 2008, 2010 and 2011 has been the objects of a thorough 316

317 Ł. Lamcha, A. Skrypko, J. Łojewski, M. Doliński Analiza skuteczności gry w ofensywie prawo i leworęcznych siatkarzy... analysis. The material consisted of testing the best players from such countries as Poland, Germany, Egypt, Brazil, USA, Cuba, Serbia, Netherlands, Bulgaria and Italy. Conclusion: 1. Volleyball-players who served with a right hand had at 9 more effectiveness than lefthanded volleyball players. 2. Right-handed spikers after reception were more effective at 13 from the left-handed players. 3. Right-handed volleyball players had in counterattack better effectiveness at 5 from the left-handed players. 4. In all technical elements of the offensive of the spike, the right-handed players were more effective at 5 than left-handed. 317

318

319 Mateusz Rynkiewicz 1, Wojciech Rutowicz 2, Artur Kowalczyk 3, Tadeusz Rynkiewicz 3, 4 1 PW Znak-Test Mateusz Rynkiewicz, 2 KKW 29 Kraków, 3 Zamiejscowy Wydział Kultury Fizycznej w Gorzowie Wlkp., 4 Wyższa Szkoła Pedagogiki i Administracji w Poznaniu Tendencje rozwojowe kajakarstwa osób niepełnosprawnych na podstawie analizy uczestnictwa w Mistrzostwach Świata w latach Słowa kluczowe: kajakarstwo, parakajakarstwo, sport osób niepełnosprawnych, niepełnosprawność. Wstęp Jednym z bardzo poważnych problemów współczesnych, wysoko rozwiniętych społeczeństw stanowią osoby niepełnosprawne. Osobę niepełnosprawną definiuje się jako jednostkę, u której naruszenie sprawności i funkcji w stopniu wyraźnie utrudniającym (w porównaniu z osobami zdrowymi w danym kręgu kulturowym) pobieranie nauki w szkole normalnej, wykonywanie czynności życia codziennego, pracy zawodowej, udział w życiu społecznym oraz zajęciach w czasie wolnym od pracy [1, s. 34]. Wedle innej definicji osobą niepełnosprawną jest osoba o naruszonej sprawności psychofizycznej, powodującej ograniczenie sprawności lub aktywności życiowej w stopniu utrudniającym pełnienie ról społecznych [2, s. 6]. Ze względu na swą niepełnosprawność takie osoby bardzo często pozostają poza sferą życia społecznego. Z tego względu obecnie dąży się do przystosowania miejsca zamieszkania oraz obiektów użyteczności publicznej, w sposób, który umożliwi korzystanie z nich przez osoby niepełnosprawne. Wprowadza się również programy, których celem jest stworzenie miejsc pracy i preferencyjnych warunków zatrudnienia dla osób niepełnosprawnych. Wszystkie tego typu zabiegi mają pozwolić osobom niepełnosprawnym w prowadzeniu życiu społecznego. 319 zawodników Aktywność ruchowa

320 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Jednym ze sposób wdrażania w życie społeczne osób niepełnosprawnych jest zachęcanie do udziału w sporcie. Należy tu uwzględnić zarówno rekreację jak i sport wyczynowy. Zawodnicy startujący w konkurencjach dla osób niepełnosprawnych udowadniają, że mimo niepełnosprawności swojego ciała są w stanie brać udział w życiu społecznym, odnosić sukcesy, a nawet rywalizować z pełnosprawnymi zawodnikami. W 2012 roku w programie Igrzysk Paraolimpijskich było 20 dyscyplin sportowych. Kajakarstwo jest dyscypliną sportową znajdującą się programie Igrzysk Olimpijskich od 1936 roku. W ramach kajakarstwa zawodnicy startując w różnego rodzaju łodziach takich jak kajaki, kanadyjki, smocze łodzie, kajak z żaglem [3, 4, 5]. Rywalizacja odbywa się w wielu konkurencjach takich jak sprint kajakowy, maraton kajakowy, kajakarstwo górskie, gra w kajak polo, wyścigi smoczych łodzi, a dodatkowo prowadzona jest na różnych dystansach i akwenach. Również bardzo popularna jest turystyka kajakowa, w której udział mogą wziąć nawet nie mające doświadczenia osoby w tym dzieci i osoby niepełnosprawne. W roku 2009 wprowadzono do programu mistrzostw świata w sprincie kajakowym starty w konkurencjach dla osób niepełnosprawnych. Zawodnicy startują na dwóch rodzajach łodzi, pierwszą jest standardowy kajak typu K (fotografia 1), druga to kajak zmodyfikowany typu V (fotografia 2). Zawodnicy startują w trzech klasach niepełnosprawności [6]: klasa LTA przeznaczona jest dla zawodników mających sprawne nogi, tułów i ramiona oraz mogących przełożyć siłę na podnóżek i siedzenie w trakcie wiosłowania; są to zawodnicy mający często minimalny poziom niepełnosprawności, np. po amputacji palca, lub części stopy, oraz osoby po porażeniu mózgowym klasy 8; klasa TA jest przeznaczona dla zawodników mogących sprawnie wykonywać czynności w obrębie kończyn górnych i tułowia, a nie będących w stanie podczas wiosłowania przejawiać ciągłej i kontrolowanej siły na podnóżku lub siedzeniu; są to zawodnicy mający np. dziecięce porażenie mózgowe, amputacje kończyny dolnej w obrębie kolana, całkowite uszkodzenie rdzenia kręgowego na odcinku L3 lub niepełne na odcinku L1; klasa A jest przeznaczona dla zawodników, którzy mają dysfunkcje w obrębie tułowia i potrafią jedynie przejawiać siłę poprzez aktywność mięśni kończyn górnych lub barków; cechują się również niskim poziomem zdolności do zachowania równowagi ciała; są to zawodnicy, którzy mają co najmniej porażenie mózgowe klasy 4, całkowite uszkodzenie rdzenia kręgowego na poziomie T 12, lub niepełne na poziomie T 10. Do udziału w mistrzostwach świata każdy kraj może zgłosić jednego zawodnika w jednej konkurencji. W programie przewidziano po 6 konkurencji dla mężczyzn i kobiet. Start osób niepełnosprawnych w mistrzostwach świata w kajakarstwie stanowi promocję konkurencji, jak również daje przykład innym osobom niepeł- 320

321 M. Rynkiewicz, W. Rutowicz, A. Kowalczyk, T. Rynkiewicz Tendencje rozwojowe kajakarstwa osób niepełnosprawnych... nosprawnym, że jest to dyscyplina sportu, którą mogą trenować osoby z różnymi dysfunkcjami ciała. Dlatego Międzynarodowa Federacja Kajakowa podjęła starania o wprowadzenie kajakarstwa do programów Igrzysk Paraolimpijskich, co w 2010 roku zakończyło się sukcesem. Kajakarstwo zostało umieszczone w programie Igrzysk Paraolimpijskich w 2016 roku [7]. Celem pracy było określenie tendencji rozwojowych w kajakarstwie osób niepełnosprawnych. Dążono do jego osiągnięcia porównując liczbę osób niepełnosprawnych uczestniczących w mistrzostwach świata w kajakarstwie w latach Podjęto również próbę określenia proporcji pomiędzy udziałem kobiet i mężczyzn. Założono, że całkowita liczba uczestników zwiększa się z każdym rokiem od wprowadzenia konkurencji osób niepełnosprawnych do programu mistrzostw świata. Proporcje pomiędzy startującymi mężczyznami a kobietami są względnie stałe, a liczba mężczyzn jest nieznacznie większa od liczby kobiet i nie ulega zmianie w kolejnych latach. Fotografia 1. Zawodnik startujący w konkurencji dla niepełnosprawnych płynący na łodzi typu K podczas Mistrzostw Świata w 2009 roku na zdjęciu Ciro Ardito (ITA) Źródło: [6]. Fotografia 2. Zawodnik startujący w konkurencji dla osób niepełnosprawnych na łodzi typu V Źródło: [7]. 321

322 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Materiał i metody Do określenia liczby osób startujących w mistrzostwach świata posłużono się oficjalnymi wynikami następujących zawodów: Mistrzostwa Świata w sprincie kajakowym sierpnia 2009 r. Dartmouth, Kanada Mistrzostwa Świata w sprincie kajakowym sierpnia 2010, Poznań, Polska Mistrzostwa Świata w sprincie kajakowym sierpnia 2011, Szeged, Węgry Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej z wykorzystaniem oprogramowania Statistica 9.0. Istotności różnic obliczono z zastosowanie nieparametrycznego testu znaków. Wyniki W roku 2009 w mistrzostwach świata wystartowało zaledwie 29 osób niepełnosprawnych. W tym 15 mężczyzn i 14 kobiet, co odpowiadało 52% i 48% ogółu startujących. Wskaźnik udziału kobiet do mężczyzn wynosił 0,93. W roku 2010 w mistrzostwach świata wystartowało już 72 zawodników. Ogólna liczba osób startujących była istotnie statystycznie większa od obserwowanej w 2009 roku. Wśród ogółu zawodników było aż 50 mężczyzn i 22 kobiety. Mężczyźni stanowili aż 69% ogółu osób startujących, a kobiety zaledwie 31%. Proporcja kobiet do mężczyzn wyniosła 0,44. Liczba startujących kobiet i mężczyzn była istotnie statystycznie większa w roku 2010 od liczby osób startujących w 2009 roku (rycina 1). [n] mężczyźni 72 kobiety łącznie Rycina 1. Liczba zawodników startujących na mistrzostwach świata w kolejnych latach, z wyszczególnieniem liczby mężczyzn i kobiet Źródło: opracowanie własne. Na mistrzostwach świata w 2011 roku zaobserwowano największą liczbę osób startujących, wynoszącą już 76 zawodników. Była to grupa osób istotnie statystycz

323 M. Rynkiewicz, W. Rutowicz, A. Kowalczyk, T. Rynkiewicz Tendencje rozwojowe kajakarstwa osób niepełnosprawnych... nie większa niż obserwowana w 2009 roku. Jednak liczba kobiet startujących uległa zmniejszeniu do 17, a kajakarzy zwiększeniu do 59. Spowodowało to obniżenie proporcji kobiet do mężczyzn do 0,29. Stwierdzono, że liczba kobiet i mężczyzn startujących w 2011 roku nie różniła się w sposób istotny statystycznie od liczby osób startujących w 2010 roku. Natomiast zaobserwowano istotny statystycznie wzrost liczby kajakarzy mężczyzn pomiędzy rokiem 2009 a 2011 (rycina 1). Podsumowanie Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że corocznie zwiększa się łączna ilość zawodników startujących w konkurencjach paraolimpijskich na mistrzostwach świata w sprincie kajakowym. Niepokojący wydaje się fakt, że po znacznym wzroście pomiędzy rokiem 2009 a 2010 zaobserwowano zmniejszenie liczby startujących zawodniczek. Być może znaczna liczba zawodniczek, które wzięły udział w zawodach w 2010 roku była związana z ogólną mobilizacją federacji na całym świecie w celu zakwalifikowania konkurencji kajakowych do programów Igrzysk Paraolimpijskich w 2016 roku. Tym samym można tłumaczyć zmniejszenie się tendencji wzrostu liczby osób startujących w mistrzostwach świata. Po uzyskaniu statusu dyscypliny będącej w programie Igrzysk Paraolimpijskich zaobserwowano dalszy wzrost liczby zawodników startujących w mistrzostwach świata w 2011 roku. W programie mistrzostw świata w sprincie kajakowym znajduje się 6 konkurencji dla mężczyzn i 6 konkurencji dla kobiet. Dlatego założono, że proporcje pomiędzy kobietami i mężczyznami są względnie stałe. Ze względu na siłowowytrzymałościowy charakter dyscypliny sportowej powinna być obserwowana nieznacznie większa liczba mężczyzn niż kobiet. Taka sytuacja miała miejsce podczas mistrzostwa świata w 2009 roku, gdzie wskaźnik udziału kobiet do mężczyzn wynosił 0,93. Jednak w kolejnych latach obserwowano zmniejszenie się proporcji udziału kobiet, do wartości wynoszącej zaledwie 0,29. Trudno tłumaczyć, dlaczego nie obserwowano zwiększania się liczby zawodniczek biorących udział w kolejnych mistrzostwach świata. Być może zbliżona liczebność startujących kobiet i mężczyzn była związana z faktem, że w 2009 roku w programie mistrzostw świata były konkurencje łączone mężczyzn i kobiet, tzw. MIX, w którym startowała znaczna część osób biorących udział w konkurencjach paraolimpijskich. W kolejnych edycjach mistrzostw świata konkurencje MIX usunięto z programu startów. Można przypuszczać, że możliwość wspólnego uczestniczenia kobiet i mężczyzn w konkurencji siłowo-wytrzymałościowej skłaniała kobiety do startu. Na tej podstawie można przypuszczać, że ponowne wprowadzenie konkurencji MIX do programów mistrzostw świata, może spowodować zwiększenie udziału startujących kobiet. 323

324 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Wnioski 1. Na podstawie przeprowadzonej analizy potwierdzono tendencję do zwiększania się liczby zawodników biorących udział w konkurencjach dla osób niepełnosprawnych na mistrzostwach świata. Można na tej podstawie stwierdzić, że kajakarstwo staje się coraz bardziej popularną dyscypliną sportową wśród osób niepełnosprawnych. 2. Stwierdzono, że proporcje pomiędzy startującymi kobietami a mężczyznami zmniejszają się, co świadczy o wzrastającej popularności dyscypliny jedynie u mężczyzn. Być może ponowne wprowadzenie do programu zawodów konkurencji MIX stworzy szanse na zwiększenie liczby startujących kobiet. Piśmiennictwo 1. Hulek, A.: Teoria i praktyka rehabilitacji inwalidów. Analiza w aspekcie fizycznym, psychologicznym, społecznym i zawodowym. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa Biuletyn Informacji Publicznej Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Warszawa Granek, I., Kajaki, Kanadyjki. Sport i Turystyka, Warszawa Rynkiewicz, T.: Kajakarstwo klasyczne. Podręczniki nr 60, AWF w Poznaniu Rynkiewicz, T., Rynkiewicz, M.: Kajakarstwo trening dzieci i młodzieży. Polski Związek Kajakowy, Biała Podlaska The trends of development parakayaking on the basis of analysis of participation in the world championship in kayaking in the years 2009 to 2011 Summary Keywords: kayaking, parakayaking, sport of disabled people, disability One of the most serious problems of modern highly developed societies that people with disabilities. One way to implement the social life of people with disabilities is to encourage participation in sport. The aim of this study was to determine the trends of development parakayaking. Goal was to attain by comparing the number of people with disabilities participating in the world championship in kayaking in the years 2009 to Been conducted to determine the ratio between women and men taking part in the competi- 324

325 M. Rynkiewicz, W. Rutowicz, A. Kowalczyk, T. Rynkiewicz Tendencje rozwojowe kajakarstwa osób niepełnosprawnych... tion. It was found that annual increases in the total number of people taking part and the number of men taking part in the world championship. Significant increase in the number of people taking part were observed between 2009 and Significant trend in the number of participant was not observed in women s competitions, which may be related to the strength endurance nature of kayaking. Perhaps reintroduction the MIX competition would increase the number of women taking part. 325

326

327 Anatol Skrypko 1,2, Łukasz Lamcha 1, Jan Łojewski 1 1 Zamiejscowy Wydział Kultury Fizycznej w Gorzowie Wielkopolskim 2 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Kaliszu Stosowanie antropotechniki w aktywności ruchowej ludzi w ujęciu retrospektywnym Słowa kluczowe: antropotechnika, retrospektywa, aktywność ruchowa Wstęp Antropotechnika sportowa to urządzenia techniczne różnego rodzaju: akcesoria, sprzęt, trenażery, przybory, przyrządy. W większości wytworzone na podstawie współpracy inżynierskiej i trenerskiej. Służące zawodnikom i ludziom w różnym wieku do treningu i diagnostyki oraz przeprowadzenia zawodów sportowych. Są pomocne w pracy arbitrów, personelu medycznego, dziennikarzy, osób z obsługi, pracowników bezpieczeństwa i dla innych osób. Cel pracy 1. Przedstawienie w aspekcie ewolucyjnym znaczenia różnego rodzaju trenażerów i urządzeń technicznych aktywności ruchowej człowieka. 2. Usystematyzowanie wiedzy pochodzącej z różnych źródeł na temat stosowania środków technicznych w wychowaniu fizycznym i sporcie. Analiza i dyskusja W dostępnym piśmiennictwie można znaleźć liczne przykłady o tym, że np. w antycznej Grecji, starożytnym Rzymie i w Chinach, oraz w Indiach istniały róż- 327 zawodników Aktywność ruchowa

328 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 ne systemy wychowania fizycznego. Stosowano tam różnego rodzaju przyrządy i urządzenia, np. w walkach wręcz, strzelaniu z łuku, w rzucie oszczepem w wypchane zwierzęta. Na rycinach 1 i 2 pokazano antyczny trening z użyciem ołowianych płyt i hantli oraz kamieni w ćwiczeniach siłowych. Rycina 1. Ćwiczenia atletyczne z ołowianymi hantlami i płytami Źródło: [1, s. 93]. Rycina 2. Kamień do rzutów Źródło: [1, s. 93]. W XVII-XVIII wieku w najbardziej rozwiniętych państwach świata tworzyły się narodowe systemy wychowania fizycznego z zastosowaniem różnych przyrządów gimnastycznych (liny, tyczki, drążki, tzw. karuzela). W Niemczech np. I.H. Guts-Muts 328

329 Anatol Skrypko, Łukasz Lamcha, Jan Łojewski Stosowanie antropotechniki w aktywności ruchowej ludzi... opracował urządzenia gimnastyczne takie jak: drewniany koń wahadłowy, huśtawki, liny do wspinaczki, poręcze i drążki gimnastyczne. W szwedzkim systemie wychowania fizycznego zastosowano według P. Linga tzw. szwedzkie ławeczki, ściankę wspinaczkową, linę do wspinania, które w zmodyfikowany sposób używa się po dziś dzień. Prototypem współczesnych trenażerów można określić urządzenia, które służyły do nauczania ćwiczeń gimnastycznych i do nauki pływania [2], (ryc. 3 i 4). Rycina 3. Nauczanie pływania na uwięzi Źródło: [2, s.56] Rycina 4. Nauczanie ćwiczeń gimnastycznych za pomocą bloczka i linki Źródło: [2, 1982, s. 58] 329

330 Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, nr (16 ) 1/2012 Rycina 5 ilustruje kompleks trenażerów [3]. W sali kinezyterapii znajduje się 10 urządzeń dla rozwijania siły i rehabilitacji różnych grup mięśniowych i stawów. Warto nadmienić, iż wymienione urządzenia nie różnią się w dużym stopniu jeśli chodzi o zasadę działania, natomiast różnią się wyglądem i szczegółami technicznymi. Rycina 5. Zestaw trenażerów w sali sportowej Źródło: [3, s.34] Z kolei francuski uczony Abbat San Pierre w 1734 roku skonstruował krzesło wibracyjne przeznaczone głównie dla osób o mało aktywnym trybie życia (ryc. 6). Rycina 6. Krzesło wibracyjne Źródło: [4, s.26] 330