Karty metaforyczne w pomaganiu

Transkrypt

1 Karty metaforyczne w pomaganiu Marcin Adamski i Magdalena Szutarska Wstęp W niniejszym opracowaniu chcemy przyjrzeć się bliżej zastosowaniu kart metaforycznych w pomocy psychologicznej, ze szczególnym uwzględnieniem wspomagania procesu terapii. W poniższym rozdziale przedstawimy różne sposoby zastosowania kart, przede wszystkim w pracy terapeutycznej. Podane tutaj propozycje to w dużej mierze opis naszej własnej pracy z kartami w kontakcie indywidualnym. Każde kolejne spotkanie terapeutyczne, podczas którego wykorzystywaliśmy karty metaforyczne, umacniało nasze przekonanie o niezwykłości tej metody. Wierzymy, że popularność kart będzie sukcesywnie wzrastała, a osoby trudniące się terapią dostrzegą ich potencjał i, zgodnie z ideą twórców kart metaforycznych, odnajdą dla nich nowe zastosowania. Co wyróżnia karty metaforyczne spośród innych metod animacyjnych Trudno wskazać obszar, w którym zastosowanie kart metaforycznych byłoby niemożliwe. To właśnie podstawowa różnica pomiędzy kartami a innymi narzędziami wykorzystywanymi w pracy z człowiekiem. Karty pozwalają nam przekraczać samych siebie i odkrywać to, co dotąd nieznane, niezależnie od tego, czy jesteśmy osobą, która w danym momencie pomaga, czy tą, która pomoc przyjmuje. Wbrew pozorom, zróżnicowane obrazy zawarte na poszczególnych kartach znaczą niewiele. Dopiero w kontakcie z ludzkim doświadczeniem karty nabierają indywidualnych, niepowtarzalnych znaczeń. A kiedy ujrzą one światło dzienne, człowiek staje się bliższy sobie I innym. Karty metaforyczne można wykorzystywać w kontakcie indywidualnym i grupowym. Praca z nimi może trwać zaledwie chwilę, ale także przeciągać się przez wiele spotkań. Używając kart można snuć długie opowieści, ale równie dobrze można nie wypowiedzieć ani jednego słowa. Jeśli zechcemy połączyć karty z innymi, dowolnymi metodami animacyjnymi czy terapeutycznymi, dostrzeżemy, że jedyne ograniczenia w pracy z człowiekiem to te, które sami tworzymy w naszych umysłach. Inspiracja i przestrzeń to słowa-klucze, pozwalające zrozumieć niepowtarzalność kart metaforycznych.

2 Możliwe zastosowania kart metaforycznych Przy pomocy kart realizuje się szeroko rozumiane cele edukacyjne, treningowe oraz terapeutyczne. W działalności dydaktycznej spełniają one dwojaką funkcję. Po pierwsze rozwijają różne kompetencje uczestników gier i zabaw, np. stymulują zdolności poznawcze (twórczość, wyobraźnię, uwagę itp.), plastyczne (wyrażanie siebie w kształtach i kolorach), wzbogacają wiedzę na tematy bezpośrednio związane z treścią poszczególnych rodzajów kart (np. karty HABITAT bywają źródłem refleksji nad problemem ochrony środowiska naturalnego). Po drugie, odpowiednio zastosowane karty metaforyczne ułatwiają sam proces uczenia się, bowiem, poprzez integrację grupy, umacnianie zaufania czy otwieranie komunikacji, budują fundament dla efektywnej, wzajemnej nauki wszystkich uczestników grupy. Niekiedy podstawowym celem stosowania kart metaforycznych staje się zwykła przyjemność. Dzieje się tak w zabawie, gdy dzieci (bądź dorośli) zaopatrzone w zestaw kart spontanicznie wymyślają zasady, jakie będą stosować w dalszej grze. Karty metaforyczne są również niezwykle efektywne w specyficznej formie kontaktu z człowiekiem, jaką jest terapia. Karty metaforyczne w pomocy psychologicznej i terapeutycznej Karty metaforyczne są doskonałym narzędziem wspomagającym proces terapii. Chociaż rysunkowa forma kart może sugerować, że głównym ich adresatem są dzieci, karty równie użyteczne okazują się w pracy z osobami dorosłymi. Karty metaforyczne ułatwiają rozpoczęcie i przyspieszają proces terapii. Z jednej strony są źródłem bogatych hipotez dla terapeuty, z drugiej narzędziem wyrażania siebie dla klienta. Zastosowanie kart bywa efektywne na każdym etapie procesu terapeutycznego, choć, o czym warto pamiętać, nie zawsze jest wskazane. We wstępnych fazach terapii podstawowym problemem jest ustanowienie więzi oraz przełamanie braku ufności pomiędzy osobą wspomaganą i wspomagającą. Wprowadzenie kart metaforycznych na tym etapie pozwala znacząco przyspieszyć budowanie sojuszu terapeutycznego, zredukować lęk wspomaganego klienta oraz rozbudzić jego otwartość, tak niezbędną dla skutecznej pomocy psychologicznej. W przypadku osób, dla których swoiste referowanie własnych doświadczeń jest trudne (np. osoby silnie lękowe, z trudnościami w werbalizowaniu, z obniżoną sprawnością intelektualną), karty zdają się być jedną z niewielu metod umożliwiających im korzystanie z pomocy terapeutycznej.

3 W kolejnych fazach terapii, kiedy podstawowym zadaniem staje się rozpoznawanie oraz wprowadzanie zmian w utrwalone schematy przeżywania i zachowania klienta, karty spełniają swoją rolę w dwójnasób. Swobodne wyrażanie siebie klienta, aktywizowane poprzez zastosowanie kart metaforycznych, daje terapeucie znacznie obszerniejszy materiał interpretacyjny niż wypowiedzi słowne, stanowiące podstawowy składnik tradycyjnych oddziaływań terapeutycznych. Innymi słowy, obrazy zawarte na kartach stają się bodźcem dla projekcji osoby wspomaganej, w których ujawnia ona nieświadome motywy i pragnienia. Możliwość integrowania pozawerbalnej I werbalnej ekspresji klienta to kolejny czynnik terapeutyczny ujawniający się szczególnie wyraźnie w pracy z kartami metaforycznymi. Terapia jest procesem odkrywania osobistych znaczeń klienta, następnie modyfikacji tych, które przestały pełnić w życiu adaptacyjną rolę oraz, przy wykorzystaniu takich ustaleń, procesem wprowadzania realnych zmian w relacje z samym sobą i z otoczeniem. Staje się jasne, iż na każdym etapie tak rozumianego procesu przemiany terapeutycznej z powodzeniem można wprowadzać różnorodne ćwiczenia z użyciem kart. Wreszcie, w końcowej fazie pomocy psychologicznej szczególnego znaczenia nabiera problem utrwalenia poczynionych w terapii osiągnięć oraz stymulacja dalszego wzrostu osobowości. Także w tym przypadku karty metaforyczne poszerzają repertuar interwencji specjalisty, ułatwiając identyfikowanie pozostałości dezadaptacyjnych schematów, a także inspirując klienta do dalszego rozwoju osobistego. Jak stosować karty metaforyczne w procesie terapeutycznym Jedną z podstawowych własności kart metaforycznych jest ich szerokie, niemal nieograniczone, spektrum zastosowań. W pewien sposób można uznać to za ich wadę, bowiem brak spójnej, kompletnej i wyczerpującej instrukcji obsługi utrudnia naukę pracy z kartami i zniechęca do sięgania po nie osoby trudniące się pomocą psychologiczną. Jesteśmy jednak przekonani, że ten pozorny mankament jest jednocześnie największą zaletą kart metaforycznych. W kolejnym rozdziale zaprezentujemy przykładowe sposoby zastosowania kart, wskazując na rodzaj doświadczanych przez klienta problemów, w których stają się one użyteczne. W tym miejscu warto poczynić kilka uwag ogólniejszej natury odnośnie wykorzystania kart metaforycznych w procesie terapii.

4 Każda interwencja terapeutyczna powinna zakładać określony cel. Dopiero, gdy wiemy, co chcemy osiągnąć, możemy zaprojektować działanie (wyobrażeniowe, werbalne, przestrzenne itd.), które ów cel może zrealizować. W takim kontekście praca z kartami głęboko uzasadniona i staje się doskonałym narzędziem do realizacji celów terapeutycznych w pracy z klientem. Poniżej przedstawiamy przykłady zastosowań kart w ramach pracy terapeutycznej, zarówno w kontakcie indywidualnym z Klientem, jak i w pracy z grupą. Karty metaforyczne w kontakcie indywidualnym Jednym z ważniejszych obszarów pracy w procesie terapeutycznym jest praca nad zmianą. Jak wspominaliśmy wcześniej, możemy korzystać z kart pracując nad zmianą tak z dorosłymi, jak i z dziećmi. Oglądanie i omawianie zmiany, rozpoczynanie, podsumowywanie części procesu terapeutycznego bądź jego kończenie, ze szczególnym zwróceniem uwagi na możliwości i zasoby Klienta to dobre momenty do użycia narzędzia, jakim są karty metaforyczne. Możemy pracować na prostych skojarzeniach, kiedy klient szuka karty i opisuje ją. Możemy także konstruować dłuższe scenariusze, dając kilka instrukcji dotyczących wspólnego tematu. Poniżej przykłady instrukcji oraz przykładowa lista pytań, wokół których możemy konstruować strukturę sesji terapeutycznej. Lista ta jest jak najbardziej otwarta, modyfikujemy ją i dostosowujemy do indywidualnych potrzeb i celów osób zgłaszających się do terapii.

5 przykład 1: praca na pojedynczej karcie, (np. MYTHOS, OH, COPE) instrukcja: Wskaż, opisz kartę, która opisuje, symbolizuje, odpowiada na pytanie : (praca nad eksplorowaniem obszaru zmiany): co Cię zaprosiło, żeby tu trafić? co się pogorszyła, że zdecydowałeś się pójść po pomoc? która karta najbardziej pokazuje motywy, jakim się kierowałaś zgłaszając się do terapii, jakie masz oczekiwania w związku z tym czasem? jak postrzegasz siebie na dziś jak chcesz widzieć siebie za jakiś czas? jaki masz nastrój, gotowość do pracy, jaką nadzieję na zmianę? jaki (na dziś, będąc tutaj), widzisz dla siebie cel terapii? jakie masz skojarzenia ze swoją aktualna sytuacją życiową? po czym poznasz, że osiągasz swoje cele? (praca nad uzyskiwaniem wglądu, poszerzaniem rozumienia siebie, świata itp.): jak widzisz swoją aktualna sytuację życiową? jakie masz skojarzenia (np. ze swoją pracą)? co nowego co inaczej czego Ci brakuje, żeby? co symbolizuje twoje wspomnienia? co pokazuje, jak rozumiesz świat? co wskazuje, co jest dla Ciebie wartością? co pokazuje, jak rozumieją świat / Ciebie, Twoją zmianę Twoi najbliżsi? co pokazuje, jakie masz przekazy w obszarze (bliskości, relacji, zmiany, sukcesu, porażki itp.)? (praca nad poszukiwaniem własnych zasobów): jakie są Twoje zasoby, mocne strony? jaką masz wewnętrzną siłę, z której korzystasz w trudnych sytuacjach? jaki masz plan na zmianę? kogo zaprosisz do pomocy? jaki widzisz w sobie potencjał, motywację itp.?

6 przykład 2: praca z kilkoma kartami, (np. MYTHOS, OH, COPE) instrukcja: Wskaż, opisz 3 karty, które: (praca z perspektywą czasową): pokazują, opisują Twoja przeszłość, teraźniejszość oraz przyszłość. Ułóż je w kolejności takiej, jak chcesz I opowiedz o nich. Czy są w nich podobieństwa? Czy wskazują na proces zmiany? Jaką dają nadzieję na przyszłość? czego teraz uczą? (praca z wartościami): najbardziej wyrażają Ciebie i najważniejsze dla Ciebie wartości. Jak o nich myślisz, jak o nie dbasz, jakie masz pomysły na rozwój w tym obszarze? (praca z postawami): pokazują twoje postawy w odniesieniu do np. Twojej teraźniejszości, Twoich relacji (mając na uwadze aspekt behawioralny, emocjonalny i poznawczy każdej postawy) (praca z genogramem, np. PERSONA, PERSONITA): wybierz karty, które symbolizują Twoją rodzinę także te osoby, które już nie żyją. Posługuj się kartami jako symbolami, wyobrażając sobie osoby, których nigdy nie spotkałaś. Jakie one są? jakie są ich przekazy? W czym są podobni między sobą, z Toba, czym się różnią? Dołóż do kart te, które symbolizują Twoje relacje z poszczególnymi osobami z Twojej rodziny? Poniższe przykłady oczywiście nie wyczerpują pomysłów na pracę z użyciem kart, a jedynie sygnalizują, czy też, mamy nadzieję, inspirują do twórczego zastosowania w pomaganiu. Pamiętajmy, że ograniczenia w tworzeniu przestrzeni do pracy kartami leżą w zasadnie po stronie terapeuty, a jego kreatywność jest kluczem do budowania procesu pomagania z wykorzystaniem kart właśnie.

7 Karty metaforyczne w pracy terapeutycznej z grupą W pracy terapeutycznej z grupą możemy mówić o dwóch rodzajach pracy kiedy praca związana jest z procesem grupowym oraz gdy mówimy o tzw. pracy indywidualnej na tle grupy (z kartami może to mieć miejsce wtedy, gdy każdy pracuje przez moment sam, a potem dzieli się swoimi przemyśleniami z resztą grupy). Oczywiście w pracy grupowej niezwykle istotne jest przygotowanie uczestników do pracy z kartami poprzez wspólne zakontraktowanie się czyli przygotowanie zbioru zasad i reguł jasnych i akceptowalnych przez wszystkich członków grupy. Ogląd kart może następować w grupie na różne sposoby. Możemy sami opowiadać o tym, co wybraliśmy, opisując nasze motywy i skojarzenia. Często ten rodzaj podsumowania może być zbyt trudny, zwłaszcza w początkowym okresie pracy grupy. Proponujemy wtedy kolejny sposób uczestnik grupy jedynie pokazuje karty wybrane na zadany temat, a grupa dzieli się swoimi skojarzeniami. Aktywność osoby pokazującej karty zależy jedynie o dniej samej może być odbiorcą informacji od innych, może też aktywnie dzielić się swoimi spostrzeżeniami, wyobrażeniami i fantazjami. W pracy z grupa należy być uważnym na fazę, w której aktualnie znajduje się grupa. Trzeba, żebyśmy mieli świadomość, że to samo ćwiczenie, ta sama propozycja może zupełnie inaczej zapracować w momencie, gdy grupa jest w procesie integracji a inaczej, gdy w fazie kryzysu. Pracując z całą grupą możemy pracować nad rolami grupowymi, celami grupy, a także realizować poszczególne cele terapeutyczne czy wprowadzić karty jako dopełnienie i pogłębienie elementów edukacyjnych w trakcie grupy płynne przejście od teorii do praktycznych zastosowań czy indywidualnego rozumienia. Możemy korzystać z tych wszystkich pomysłów i narzędzi, które znamy z pracy w kontakcie indywidualnym (korzystając z podanych powyżej przykładów zastosowań), dodając elementy informacji zwrotnej, dzielenia się skojarzeniami, itp.

8 Poniżej przykład zastosowania kart dla scalenia elementów edukacyjnych i pracy nad sobą w grupie. przykład: karty w Analizie Transakcyjnej (PERSONA, PERSONITA) Jeżeli wykorzystujemy do pracy grupowej Analizę Transakcyjną, dobrym zaczątkiem pracy może być zadanie polegające na wybraniu i ułożeniu kart symbolizujących stany JA (Rodzic Chroniący, Rodzic Krytyczny, Dorosły, Dziecko Spontaniczne, Dziecko Zbuntowane, oraz Dziecko Uległe). Korzystanie z kart znakomicie ułatwia wgląd I rozumienie siebie w kontekście AT. Informacje, skojarzenia uczestników grupy dodatkowo to wspierają. Pracę tę można kontynuować na wiele różnych sposobów opisując relacje między stanami JA, (tutaj bardzo przydatne są karty relacyjne Persony i Personity), wspierać pracę nad rozwiązywaniem konfliktów i dylematów wewnętrznych, czy tez wspomagać procesy podejmowania decyzji. Podsumowując, pokazaliśmy własne pomysły na pracę z kartami, dzieląc się częścią własnego warsztatu pracy. Z powodzeniem wykorzystujemy karty metaforyczne w ramach własnej pracy terapeutycznej, tak z klientem dorosłym, jak i dzieckiem. Na koniec jeszcze jedna ważna wskazówka pamiętajmy, że to klient przede wszystkim ma czytać z własnych kart szanujmy jego przestrzeń, sposoby interpretowania i rozumienia świata, dodając swoje tylko po to, aby to rozumienie poszerzyć i wzbogacić o własny punkt widzenia. Bądźmy tez świadomi, co dzieje się z nami podczas pracy kartami, co czujemy, jak rozumiemy i postrzegamy, mając uważność na swoje własne projekcje. Zapraszamy wszystkich do dalszych poszukiwań i dzielenia się przemyśleniami i owocami pracy. Marcin Adamski Magdalena Szutarska