SPÓR O METODY CZY WARTO BADA?

Transkrypt

1 ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE Tom XIII, numer PIOTR OLE 1 SPÓR O METODY CZY WARTO BADA? Trudno mi doda co sensownego do panoramicznego tekstu Jacka Paluchowskiego, ogólnie zgadzam si z Jego tezami i jestem w stanie raczej je komentowa i rozwija, ni polemizowa. Z kategorii, w ramach których Autor proponuje pomieci głosy polemiczne w fundamentalnej kwestii ilociowe- -jakociowe, dla siebie wybieram perswazyjn racjonalizacj. W jej duchu zatem kilka uwag. 1. Napisz głównie o znaczeniu metod jakociowych. Nie dlatego, e jestem ich szczególnym entuzjast (cho je ceni i kilka bada prowadziłem w ten sposób). Mam po temu trzy dobre powody. Po pierwsze i najmniej wane o wartoci metod ilociowych nie trzeba nikogo przekonywa (tak mam nadziej). Po drugie i najwaniejsze psychologi uwaam za nauk, która moe czerpa najlepsze wzorce bada z przyrodoznawstwa, a zarazem humanistyki. Dlaczego te humanistyki? Z prostego powodu, człowiek wywodzi si ze wiata przyrody i niewtpliwie jest jego czci, a zarazem jest twórc kultury, której nonikiem jest sens kodowany/ukryty w symbolach. Jako psychologa interesuje mnie wic to, jakim prawidłowociom podlega oraz jak rozumie wiat. To pierwsze łatwiej bada metodami ilociowymi, to drugie jakociowymi. Po trzecie, dostrzegam zjawisko asymetrii ilociowo-jakociowej. Polega ono na tym, e do silnie artykułowane s głosy, i jeli celem nauki jest docieranie PROF. DR HAB. PIOTR OLE, Instytut Psychologii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Al. Racławickie 14, Lublin; oles@kul.lublin.pl

2 62 PIOTR OLE do praw ogólnych oraz wyjanianie zjawisk w kategoriach przyczynowo-skutkowych, to nie ma w tak rozumianej psychologii miejsca na badania jakociowe. Zjawiska odwrotnego nie zauwayłem, zwolennicy podejcia jakociowego nie kwestionuj sensu i znaczenia bada ilociowych, co najwyej wskazuj na liczne ich zdaniem mankamenty. Kazimierz Obuchowski (2009) pisze: Niektórzy zadowalaj si elegancj zestawienia wyników. Z góry wtpi w ich poznawczy sens (s. 182). Nie postuluj te wyłczenia metod ilociowych z obszaru naszej elitarnej nauki o człowieku, co zreszt brzmiałoby do absurdalnie. Po jednej stronie (zdarza si) absolutne przekonanie o właciwym (a nierzadko jedynie właciwym) sposobie uprawiania nauki, po drugiej (najczciej) usprawiedliwianie racji bytu i usilne próby dowodzenia, e metody jakociowe t e s metodami naukowymi, a badanie za ich pomoc r ó w n i e prowadzi do wartociowej wiedzy. 2. Obawiam si, e spór siga metasystemowych załoe dotyczcych natury ludzkiej (por. Madsen, 1980; Paszkiewicz, 1983). Kim jest człowiek? Czy tylko czciwiata przyrody podlegajc jej prawom wówczas właciwym i wystarczajcym paradygmatem badawczym jest pozytywistyczny model uprawiania nauki z typowym dla niego deniem do wykrywania i dowodzenia praw i zalenoci przyczynowo-skutkowych. Czy moe jest bytem o szczególnych właciwo- ciach wobec tego wiat tworzonych przez niego znacze i sensów, zwłaszcza na poziomie abstrakcyjnym, wymaga podejcia hermeneutycznego. Jaki jest zakres psychologii, czy jest nauk o zachowaniu, czy te o rozumieniu wiata? Gotów jestem sdzi, e nawet niezalenie od odpowiedzi na to fundamentalne pytanie, albo lepiej od przyjcia takich czy innych załoe antropologicznych, w krgu zainteresowa psychologii pozostaje jedno i drugie. Psychologia opisuje i wyjania zachowanie i aktywno człowieka od reakcji automatycznych po wiadome denia, od radzenia sobie z lkiem przez konstruowanie tosamo- ci po tworzenie i odbiór kultury. Do takiego wniosku prowadzi konsensus co do racjonalnego i intencjonalnego charakteru ludzkiej natury oraz wanej potrzeby człowieka nadawania znacze, traktowanej jako uniwersalna, równie w podej- ciu socjobiologicznym (Bandura, 2001; Hogan, 1983; McCrae, Costa, 2005). 3. W psychologii osobowoci z bada jakociowych korzysta si w sposób szczególny. Badanie osobowoci zmierza midzy innymi do uchwycenia indywidualnej rónorodnoci i zmiennoci w zakresie sposobów integrowania myli, uczu i zachowa. W krgu jej zainteresowa pozostaj nie tylko ogólne mechanizmy ludzkich zachowa, jak na przykład w psychologii społecznej, ale z natury rzeczy zjawiska rzadkie, a nawet jednostkowe. Psychologa osobowoci

3 SPÓR O METODY CZY WARTO BADA? 63 interesuje sposób tworzenia pierwszych narracji tosamociowych przez osoby w okresie preadolescencji, rozumienie zmian zachodzcych w yciu osób dorosłych, wgld w motywacj, sposób radzenia sobie z nieoczekiwanym szczciem czy niezawinion strat, bilans dokonywany przez osob uczestniczc w aparacie represji politycznych czy historia ycia zesłaca, który wbrew okolicznociom losu stał si uczonym (badania jakociowe) w nie mniejszym stopniu od ogólnej struktury osobowoci, powiza midzy cechami a charakterystycznymi przystosowaniami lub samoocen (badania ilociowe) czy utajon wiedz na temat Ja. Co wicej, gdyby nie starannie gromadzone dane z wywiadów (dane jakociowe), trudno byłoby rozpozna zjawiska nawet nie unikatowe, ale nieczste, jak syndrom winia obozu koncentracyjnego, depresja z powodu odwlekania decyzji yciowych czy skrzywiony bilans ycia. Badania jakociowe daj bowiem wgld w unikatowo przey, oryginalno interpretacji wydarze czy niepowtarzalny charakter cieek rozwojowych osób wybitnych i zwyczajnych co dla psychologa osobowoci jest bardzo interesujce. 4. Bez bada jakociowych nie byłoby wiadomo, e niektórzy ludzie znajduj w chorobie nowotworowej dobre strony i jakie one s, a na dodatek, e nie wyglda to na racjonalizacj czy inny mechanizm obronny (Jacobsen, 2007). Zapewne nie poznalibymy zjawiska posttraumatycznego wzrostu, poniewa pierwsze relacje na temat konstruktywnych zmian osobowoci pochodziły z wywiadów (Finkel, 1974). Nie wiedzielibymy, jak ludzie rozumiej wartoci nalece do odmiennych kategorii aksjologicznych (Hermans, Ole, 1994) ani jakie s powody wielkiej zmiany linii ycia opisywanej jako syndrom Gauguina oraz jej powizania z osobist histori (Ole, Kłosok-cibich, 2009). Zapewne nie wiedzielibymy równie, e ałob po stracie osoby kochanej mona przeywa na poziomie uczu pozytywnych, a al po stracie w przypadku spełnionego i wartociowego ycia moe mie posta poczucia jednoci i braterstwa, podziwu zmieszanego z trosk i godnego rozstania, z którego wynika jakie wane przesłanie. Trudno byłoby ustali, czy jest i na czym polega zbieno treci uroje z histori ycia, oraz jakie znaczenie pisarze nadaj kreowanym przez siebie postaciom, czy na przykład wchodz z nimi w wyobraony dialog, oraz jak wzbogacaj one ich poczucie tosamoci (urawska-yła, 2008). Badania jakociowe pozwalaj ustali, co myl dzieci pytane o jakoycia i co myl doroli pytani o jego sens dopiero wiedzc to, mona planowa badania ilociowe i konstruowa metody. Krótko mówic, bez bada jakociowych bylibymy

4 64 PIOTR OLE znacznie ubosi w naszej wiedzy o człowieku, a niektóre zjawiska mogłyby zosta przeoczone. 5. Szczególnym przykładem jest psychobiografia, jako metoda analizy ycia i twórczoci wybranych postaci, pełnicych nierzadko funkcj wzorców osobowych (Runyan, 1992). Do tego typu analiz potrzebna jest szczegółowa wiedza o historii ycia wybranej postaci i znajomo jej sylwetki psychologicznej oraz co najistotniejsze dobra teoria pozwalajca na aspektow i całociow interpretacj faktów. I wbrew powszechnemu przewiadczeniu wcale nie musi a nawet nie powinna by to teoria psychodynamiczna. W psychobiografii kluczow rol pełni interpretacja, jest wic blisza humanistyce ni przyrodoznawstwu. Czy naley jeszcze do psychologii? Załómy, e nie. Czy w takim razie psycholog nie dysponuje wiedz pozwalajc na interpretacj historii ycia V. van Gogha, a jeli popełni monografi na ten temat, to nie jest to praca naukowa? Czy analizy biografii A. Hitlera, wykonane w latach wojny przez H. Murraya, który przewidywał samobójcz mier wodza, pozbawione były naukowych (czytaj: psychologicznych) podstaw? Czy inspirujc teori i obszerne badania D. McAdamsa (1993) naley wyłczy poza nawias psychologii i uzna za paranaukowe pisarstwo? 6. W moim przekonaniu wszystkie te przykłady pokazuj, e badania jako- ciowe prowadz do wartociowej wiedzy i stanowiwietny punkt wyjcia dla dokładnego poznawania zjawisk, albo same do takiego poznania prowadz. Najczciej jednak nie s punktem docelowym poznania, tylko jego etapem. Najcz- ciej dodajmy wstpnym. Zanim zjawisko zacznie si wyjania, potrzebny jest jego fenomenologiczny opis. Tak postpuje si w fizyce czy astronomii. Nowe zjawisko wymaga najpierw dokładnego opisu, szeregu obserwacji, by nastpnie poszuka lub zbudowa teori, wyprowadzi z niej hipotezy i rozwin systematyczne badania. Tak postpowali kiedy F. B. Skinder, H. Murray i G. Allport, wytyczajc cieki współczesnej psychologii. Nie sdz, by obszar nowych zjawisk uległ wyczerpaniu, a ich podejcie uległo dezaktualizacji. 7. Trudno byłoby na takim wstpnym etapie poznania poprzesta, cho czasem warto do niego wraca. Dobór sposobu badania zaley jak wiadomo od jego celu, aspektu oraz szczegółowego problemu, na który szukamy odpowiedzi. Jeli chodzi o (1) przeszukiwanie pola problemowego w danej dziedzinie poznania (nowe aspekty (re)formułowania tosamoci), (2) eksploracj nowego zjawiska (dialog z wirtualnym partnerem; wkrcanie kogo), (3) badanie przyczyn

5 SPÓR O METODY CZY WARTO BADA? 65 niekonsekwentnych wyników (skrajnie odmienne przekonania o lokalizacji kontroli w rónych sferach ycia), (4) ustalanie, dlaczego cz ludzi podlega pewnej prawidłowoci (dotwarzaj wspomnienia, ulegaj hutawce emocjonalnej), a cz nie podlega (nie zmieniaj samooceny pod wpływem sukcesów, nadal ufaj ludziom pomimo negatywnych dowiadcze) bezcenne wydaj si badania jakociowe. Oczywicie w ramach kadej z podanych kategorii mona równie dobrze (albo nawet lepiej) postawi hipotezy i testowa je w badaniach ilociowych. Niemniej badanie jakociowe w kadym z wymienionych przypadków moe okaza si po prostu bardziej ekonomiczne. 8. Na marginesie: błdne jest utosamianie podejcia idiograficznego z badaniami jakociowymi, a podejcia nomotetycznego z badaniami ilociowymi, cho rzeczywicie gros projektów badawczych tak wyglda. Badanie jakociowe nie wyklucza uogólnie, a dobrze poprowadzone i opracowane powinno do nich prowadzi. Badanie nomotetyczne nie wyklucza moliwoci zbierania danych jakociowych, które czsto (opracowane ilociowo bd jakociowo) wzbogacaj interpretacj lub pozwalaj dostrzec nowy aspekt problemu. 9. W psychologii osobowoci coraz powszechniej stosowane jest podejcie mieszane. Ma ono zreszt doskonał tradycj. Kiedy Skinner prowadził badania nad zachowaniem, a było to w latach 30. na Harvardzie, w towarzystwie ojców nauki o osobowoci G. Allporta i H. Murraya gromadzenie obserwacji rozpoczynał od szczegółowych danych na temat indywidualnych parametrów reakcji po to, by ustali sfer ogólnych prawidłowoci (elementy powtarzajce si) i indywidualnej zmiennoci. Podejcie mieszane znacznie odbiegajce od pierwowzoru mona znale obecnie w pracach E. T. Higginsa (1996) nad rozbienociami w strukturze Ja, czy koncepcji (i badaniach) D. Cervone a (2004) nad architektur osobowoci (wiedza i wartociowanie). Wiele jest takich przykładów w psychologii osobowo- ci (zakładajc, e ta dziedzina i jej przedmiot do psychologii naley). 10. W ramach swojej dziedziny czytałem obok artykułów relacjonujcych znakomite, innowacyjne badania prowadzone metodami ilociowymi lub jakociowymi porównywalnie duo raportów z bada ilociowych, z których nic nie wynikało, lub sam plan badawczy implikował weryfikacj hipotez, jak równie opisów bada jakociowych, które niczego nie dowodziły ani nie opisywały, a jedynie ilustrowały lub co gorsza zawierały wnioskowania słabo lub w ogóle nie korespondujce z faktami (za to słowa układały si piknie).

6 66 PIOTR OLE 11. Kiedy na serio bior si do badania nowego (z mojego punktu widzenia) problemu, co robi? Najpierw sprawdzam w literaturze, co na ten temat wiadomo, co i jak przebadano. Równolegle chtnie wykonuj zwiad empiryczny słucy uzyskaniu w miar pełnego i wszechstronnego opisu zjawiska (na przykład przyczyn, okolicznoci i sposobu przeywania i rozumienia zmiany w połowie ycia ). Ten etap przygotowawczy wobec bada właciwych staram si prowadzi metodami jakociowymi (na przykład rozmowy z osobami, które zmieniły liniycia). W pewnym sensie jest on najciekawszy, poniewa włanie tu mona odkry zjawiska, które nie s w wystarczajcym stopniu opisane i wyjanione. Nastpnie planuj badania ilociowe celem uchwycenia prawidłowoci ogólnych lub opisania kilku moliwych wersji zjawiska (w tym wypadku na przykład powizania midzy dowiadczeniami z przeszłoci, motywami zmian oraz kierunkiem i sposobem ich wprowadzenia). 12. Im mniej wiadomo o interesujcym nas skrawku rzeczywistoci, tym wiksze pole dla jakociowej eksploracji. Im lepiej poznany jest przedmiot bada, tym bardziej szczegółowe hipotezy mona stawia i w tym wikszym stopniu warto mierzy, a nie opisywa. Podsumowujc, rzecz nie w tym, jak bada, ale w tym: (1) jaki sposób (i metod) badania dobra do okrelonego problemu, (2) jak prowadzi badanie w sposób zgodny z regułami sztuki standardami metodologicznymi i (3) jak poprawnie opracowywa dane oraz (4) wyciga z nich uprawnione wnioski. BIBLIOGRAFIA Bandura, A. (2001). Social cognitive theory: An agentic perspective. Annual Review of Psychology, 52, Cervone, D. (2004). The architecture of personality. Psychological Review, 111, 1, Finkel, N. J. (1974). Strens and traumas: An attempt at categorization. American Journal of Community Psychology, 2, Hermans, H. J. M., Ole, P. (1994). The personal meaning of values in a rapidly changing society. Journal of Social Psychology, 134, Higgins, E. T. (1996). The Self-digest : Self-knowledge serving self-regulatory functions. Journal of Personality and Social Psychology, 71, Hogan, R. (1983). A socioanalytic theory of personality. W: M. Page, R. A. Dienstbier (red.), Nebraska Symposium on Motivation Personality Current Theory and Research (s ). Lincoln London: University of Nebraska Press. Jacobsen, B. (2007). Invitation to existential psychology. A psychology for the unique human being and its applications in therapy. Chichester: John Wiley & Sons, Ltd.

7 SPÓR O METODY CZY WARTO BADA? 67 Madsen, K. B. (1980). Współczesne teorie motywacji. Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe. McAdams, D. P. (1993). The stories we live by: Personal myths and the making of the self. New York: William Morrow. McCrae, R. R., Costa, P. T. (2005). Osobowo dorosłego człowieka. Perspektywa teorii picioczynnikowej. Kraków: Wydawnictwo WAM. Obuchowski, K. (2009). Refleksje autobiograficzne psychologa. Łód: Wydawnictwo Wyszej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi. Ole, P., Kłosok-cibich, M. (2009). Syndrom Gauguina zmiana tosamoci czy mit? Psychologia Rozwojowa, 14, Paszkiewicz, E. (1983). Struktura teorii psychologicznych. Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe. Runyan, W. M. (1992). Historie ycia a psychobiografia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. urawska-yła, R. (2008). Psychologiczna analiza zjawiska dialogowoci w twórczoci literackiej badania pisarzy (mps pracy doktorskiej, Lublin, KUL).