OBECNE ZADANIA N AUK I GLEBOZNAW STW A W POLSCE

Transkrypt

1 A R K A D IU S Z M U S IE R O W IC Z OBECNE ZADANIA N AUK I GLEBOZNAW STW A W POLSCE G leba będąc siedliskiem roślin m usiała stać się przedm iotem badań nie tylko ściśle teoretycznych, ale rów nież badań m ających stw ierdzić jej przydatność dla gospodarki rolnej oraz leśnej. Przed nauką gleboznaw stw a stoi w ięc poza prow adzeniem prac teoretyczno-naukow ych oraz dydaktycznych pow ażne zadanie, polegające na opracow aniu w skazań zm ierzających do podniesienia i utrzym ania na w ysokim poziom ie żyzności gleb ornych, łąkow ych, pastw iskow ych, sadow ych i leśnych oraz na rozw inięciu kierunku usługow ego dla gospodarki narodow ej. M e chanizacja upraw y roli, planow anie płodozm ianów, w prow adzenie różnych now ych zabiegów agrotechnicznych, naw ożenie, rejonizacja upraw, zw alczanie erozji, racjonalne zalesienie kraju, rozwój sadow nictw a itp. w ym agają map glebow ych, in w en taryzacji gleb, dokładnego scharakteryzow ania w łaściw ości gleb oraz w ypracow ania m etod ich polepszania. R ozw ijające się rolnictw o i leśn ictw o dostarcza gleb o znaw stw u w ielu problem ów, które w ym agają często szybkiej realizacji, co jednak w w ielu przypadkach jest utrudnione lub naw et chw ilow o nieosiągalne z braku odpow iednich opracowań, odpow iedniej m etodyki badań i odpow iedniej aparatury oraz niedostatecznej ilości w ysoko w ykw alifikow anych gleboznaw ców. Do obecnych w ięc zadań naukow ych placów ek gleboznaw czych należy rów nież unow ocześnienie i udoskonalenie m etodyki badań oraz przygotow anie w ysoko w ykw alifikow anej kadry specjalistów. Biorąc pod uw agę zasadnicze cechy utw orów glebow ych, a w ięc ich złożoność oraz zm ienność, uw arunkow aną czynnikam i przyrodniczym i i gospodarczą działalnością człow ieka, należy zdaw ać sobie spraw ę z tego, że prow adzenie badań nad w łaściw ościam i gleb pow inno być kom pleksow e oraz pow inno uw zględniać ich d y nam ikę, a często m usi się ono opierać rów nież na w ieloletnich obserw acjach. Przy w yciąganiu w niosków z tych badań należy uw zględnić podstaw ow ą tezę gleb o znaw stw a genetycznego, w edług której o kształtow aniu się gleb i ich w łaściw ościach decyduje w ypadkow a następujących czynników glebotw órczych: biosfery, klim atu, hydrosfery, skały m acierzystej, rzeźby terenu, czasu trw ania procesu glebotw órczego oraz działalności człow ieka. Z w yszczególnionych czynników glebotw órczych biosfera, a przede w szystkim św iat roślinny, odzw ierciedlający stosunki klim atyczne, petrograficzne, w odne, pow ietrzne i cieplne siedliska, jest głów nym czynnikiem glebotw órczym. C złow iek pow inien tak w p ływ ać na w łaściw ości gleb, aby rośliny znajdow ały w tych glebach optym alne w arunki do sw ego rozw oju i plonow ania. P odstaw ow ym i najw ażniejszym zagadnieniem zarów no gleboznaw stw a jak i innych nauk rolniczych i leśnych jest taka problem atyka badań, która poprzez badania w łaściw ości oraz stosunków w odnych, pow ietrznych i cieplnych gleb oraz ich dynam iki zdąża do podniesienia żyzności gleb, gw arantującej m ożliw ość u zyskiw a-

2 204 A. M usierowicz nia w ysokich plonów roślin upraw nych, pasz i ow oców, a w reszcie utrzym anie na w ysokim poziom ie produktyw ności gleb leśnych przez zabezpieczenie w nich racjonalnego kołow ego obiegu pierw iastków i istnienia w artościow ej próchnicy. ZADANIA 7 ZAKRESU KLASYFIKACJI, SYSTEMATYKI I GENEZY GLEB W P olsce ustalono w praw dzie prow izoryczną, opartą na podstaw ach gen etycznych klasyfikację i system atykę gleb, ale posiadają one jeszcze braki w zw iązku z w ysuniętym i ostatnio now ym i poglądam i na proces bielicow y i brunatnoziem ny oraz w ykazują pew ne różnice w porów naniu do klasyfikacji i system atyki gleb przyjętych w zachodnich państw ach Europy i NRD. Stąd podziały te w ym agają dalszych prac. W zw iązku z pow yższym należy bezzw łocznie ponow nie przystąpić do gruntow nych studiów nad procesam i: bielicow ym, brunatnoziem nym, pseudobielicow ym, lessivage oraz bagiennym, ze szczególnym uw zględnieniem badań dotyczących tzw. gleb torfow ych m urszow ych rozpylonych. Te studia, o ile m ają dać pozytyw ne rezultaty, nie m ogą opierać się w yłącznie na badaniach m orfologicznych i hipotezach. W ym agają one dodatkow ych pogłębionych badań terenow ych i laboratoryjnych, uw zględniających, m iędzy innym i, genezę om aw ianych gleb ornych, łąkow ych, pastw iskow ych, sadow ych i leśnych, jak rów nież ich w łaściw ości biologiczne, ch e m iczne i fizyczne oraz panujące w tych glebach stosunki w odne, pow ietrzne i cieplne, a w reszcie ekologiczne typy roślin, decydujące o tw orzeniu się gleb i zm iany zachodzące w glebach pod w pływ em gospodarki człow ieka. N ależy podkreślić, że dotychczas przy w ydzielaniu i charakterystyce poszczególnych typów i podtypów gleb nie zw racano u nas należytej uw agi na skład jakościow y i ilościow y kom ponentów próchnicy, rodzaj i ilość m inerałów ilastych, rodzaj i ilość kationów w ym iennych, zaw artość Fe ruchliw ego, a w reszcie na stosunki m olarne SiO> _. S ;0> A b O a + F e s O a 1 A h O 3 (w glebie i w e frakcji części < 0,0 0 2 mm) w poszczególnych genetycznych poziom ach glebow ych. ZADANIA Z ZAKRESU BONITACJI GLEB W P olsce została już w praw dzie opracow ana klasyfikacja bonitacyjna gleb ornych, łąkow ych i pastw iskow ych oraz leśnych, pozw alająca zaliczać te gleby na podstaw ie przyjętego u nas system u 6 -klasow ego do określonej k lasy użytkow ej, ale w ym aga ono jeszcze w oparciu o przeprow adzaną obecnie przez M inisterstw o R olnictw a ocenę gruntów w całym kraju w prow adzenia pew nych popraw ek oraz opracow ania instrukcji rejonow ych. Poza tym w klasyfikacji bonitacyjnej gleb należałoby ustalić bardziej naukow e kryteria, na podstaw ie których oznaczanoby k lasy użytkow e gruntów. ZADANIA Z ZAKRESU KARTOGRAFII GLEB Do w ażniejszych obecnych zadań z zakresu kartografii gleb należą: opracow anie m etody zdjęć glebow ych w skalach 1 : , 1 : , 1 : 5000 oraz ustalenie legend typów, podtypów, rodzajów, gatunków i odm ian gleb,

3 Zadania nauki gleboznawstwa w Polsce 205 z uw zględnieniem gleb glejow ych i pseudobielicow ych, których zasięgi pow inny być na m apach glebow ych zaznaczone; opracow anie m ap glebow ych kraju w skali 1 : i 1 : przy w sp ółudziale specjalistów z różnych dziedzin w iedzy; jedynie bow iem badania kom pleksow e mogą dać podstaw y naukow e do sporządzenia tych map, do w łaściw ego zagospodarow ania terenów P olski oraz do najw łaściw szego w ykorzystania naszych gleb ornych, łąkow ych, pastw iskow ych i leśnych. Obecnie już można by w ykorzystać przynajm niej częściow o m ateriały k lasyfikatorów oceniających gleby P olski w celu sporządzenia map tych gleb w skali 1 : i 1 : ; opracow anie szczegółow ych map glebow ych oraz szczegółow ych map kw a sow ości i zasobności gleb w składniki pokarm owe roślin dla zakładów dośw iadczalnych, pól dośw iadczalnych, państw ow ych gospodarstw rolnych, spółdzielni produkcyjnych oraz nadleśnictw ; opracow anie podręcznika G leboznaw stw o teren ow e. ZADANIA DOTYCZĄCE BADAŃ WŁAŚCIWOŚCI GLEB I ICH ŻYZNOŚCI Zakres badania w łaściw ości gleb jest bardzo obszerny, a zbadanie w łaściw ości chem icznych, fizycznych, w odnych, pow ietrznych, cieplnych, biologicznych i m orfologicznych naszych gleb, w łaściw ości ujm ow anych dynam icznie w ym aga żm udnych długoletnich zespołow ych badań polow ych i laboratoryjnych opartych na racjonalnej m etodyce. Głównym celem tych badań, poza scharakteryzow aniem w łaściw ości naszych gleb, jest prześledzenie zachodzących w tych glebach przemian, ich dynamiki i w yciągn ięcie w niosków, które pozw oliłyby: rolnikom tak kierow ać tym i przem ianam i, przy zastosow aniu odpow iedniej agrotechniki i zm ianowań roślin oraz regulacji stosunków wodnych, aby można było uzyskiw ać na tych glebach coraz w yższe plony; leśnikom podnieść produktyw ność rosnących na tych glebach lasów. R ealizow anie tego rodzaju badań dotyczących w łaściw ości gleb i ich dynam iki, pozw alających orientow ać się w stanie potencjalnej żyzności tych gleb, w ym aga zespołow ych prac gleboznaw ców, rolników, leśników, biologów, chem ików rolnych, biochem ików i innych specjalistów ; będzie się ono odbyw ać etapam i. N ależy zaznaczyć, że tylko tego rodzaju prace zespołow e, zakrojone na w iększą niż dotychczas skalę, gw arantują m ożliw ość głębszego w niknięcia w zagadnienia dotyczące żyzności, dynam iki, genezy i system atyki naszych gleb w ogóle, a gleb lekkich w szczególności. R ów nolegle do badań nad obecnym stanem żyzności naszych gleb pow inny być rozpoczęte prace zm ierzające do znalezienia takich zabiegów, które polepszyłyby w łaściw ości naszych gleb, a przede w szystkim naszych jeszcze n iedostatecznie plonujących gleb lekkich oraz pow odow ałyby w zrost nasilenia w nich procesu darniowego, a tym sam ym zw iększałyby ich żyzność efektyw ną. Po tych w stępnych uwagach przechodzę do scharakteryzow ania w ażniejszych zadań dotyczących badań niektórych w łaściw ości naszych gleb. BADANIA Z ZAKRESU FIZYKI GLEB Zadania badań z zakresu fizyki gleb są bardzo duże, poniew aż dział ten w P olsce jest stosunkow o najbardziej zaniedbany, a niektóre w łaściw ości fizyczne naszych gleb, np. w łaściw ości cieplne, są zupełnie nie zbadane. Do w ażniejszych zadań z zakresu fizyki gleb należy zaliczyć:

4 206 A. Musierowicz ujednolicenie aparatury i m etodyki badań fizycznych w łaściw ości gleb w oparciu o prace K oordynacyjnej K om isji G leboznaw ców P aństw Socjalistycznych, w skład której w chodzą rów nież gleboznaw cy polscy; kontynuow anie rozpoczętych badań fizycznych w łaściw ości w ażniejszych gleb Polski, z rozszerzeniem badań dotyczących w łaściw ości w odnych i pow ietrznych gleb rolnych i leśnych; przystąpienie do badań w łaściw ości cieplnych naszych gleb; rozszerzenie badań nad w łaściw ościam i wodnym i oraz nad dynam iką wodną naszych gleb; rozszerzenie badań nad strukturą gleb jako w ażnego regulatora stosunków w odnych i pow ietrznych, a częściow o i cieplnych gleb, z uw zględnieniem badań nad działaniem strukturotw órczym niektórych m ieszanek, stosow anych u nas w zm ianow aniach roślin; rozszerzenie prac nad określeniem ciężkości gleb w zw iązku z ich m echaniczną uprawą. ZADANIA Z ZAKRESU CHE^MII I MINERALOGII GLEB Do w ażniejszych zadań z zakresu chem ii i m ineralogii gleb należą: ujednolicenie i unow ocześnienie istniejącej m etodyki badań, w szczególności m etodyki oznaczeń m inerałów ilastych i próchnicy, tych podstaw ow ych składników części koloidalnych gleb; kontynuow anie badań w łaściw ości chem icznych i m ineralnych gleb, ze szczególnym uw zględnieniem gleb lekkich, z rozszerzeniem badań dotyczących: rodzaju i ilości zaw artych w naszych glebach próchnicy i jej kom ponentów oraz w tórnych m inerałów ilastych i ich w pływ u na w łaściw ości tych gleb, w szczególności na ich strukturę oraz na zaw artość składników pokarm ow ych roślin, w łaściw ości organiczno-m ineralnych zw iązków, w arunków, w jakich zw iązki próchniczne i organiczno-m ineralne pozostają aktyw ne i nie przechodzą w tzw. stan nieaktyw ny nieodw racalny, tw orzenia się nieurodzajnych gleb torfow ych m urszow ych rozpylonych i zw alczania tego niepożądanego procesu, w pływ u m inerałów zaw artych w niekoloidalnej części gleb lekkich uprawnych i leśnych na obieg składników pokarm ow ych roślin, w łaściw ości sorpcyjnych gleb przy zastosow aniu metod izotopowych, zaw artości w glebach w ażniejszych m ikroelem entów, zaw artości przysw ajalnego Mg w glebach, zaw artości w poszczególnych poziom ach gleb różnych form (organicznych i nieorganicznych) zw iązków fosforowych, przystąpienie do badań nad przem ianam i, w szczególności nad niepożądaną apartyzacją nieorganicznych i organicznych zw iązków fosforow ych zaw artych w glebach; przystąpienie do ponow nych badań nad istotą kw asow ości w glebach i rolą w ym iennych jonów glinu i wodoru w tym zjaw isku; opracow anie norm daw ek n a w ozów w apiennych przy w apnow aniu gleb kw aśnych.

5 Zadania nauki gleboznawstwa w Polsce 207 ZADANIA Z ZAKRESU METODYKI BADAN Do zadań z zakresu m etodyki badań należy zaliczyć: ujednolicenie i unow ocześnienie istniejących m etod; w prow adzenie now ych metod badaw czych: kolorym etrycznych, term icznych, polarograficznych, spektrom etrycznych, chrom atograficznych, rentgenograficznych i izotopowych, w prow adzenie now ych metod do oznaczania w łaściw ości fizycznych gleb i panujących w tyh glebach stosunków wodnych, pow ietrznych i cieplnych. N ależy tu zaznaczyć, że od szybkości w prow adzenia w naszych pracow niach gleboznaw czych now ych m etod badaw czych zależy w dużym stopniu szybkość rea lizacji w ielu zam ierzonych problem ów badaw czych z dziedziny gleboznaw stw a. ZADANIA DYDAKTYCZNE Prow adzenie prac dydaktycznych ma na celu przygotow anie now ych kadr g leboznaw ców oraz doszkalanie rolników, ogrodników i leśników w dziedzinie gleboznaw stw a, a w ięc w dziedzinie w iedzy jeszcze ciągle u nas niedostatecznie spopularyzow anej i niedocenianej, a mającej tak duże znaczenie dla gospodarki narodowej naszego kraju. Mała ilość sam odzielnych kadr gleboznaw stw a oraz jednostronne pow iązanie gleboznaw stw a z geologią na przedw ojennych polskich uczelniach rolniczych w płynęło na to, że gleboznaw stw o traktow ano jako w iedzę w yłącznie teoretyczną, nie mającą w iększego praktycznego znaczenia. Ten niesłuszny pogląd uległ obecnie radykalnej zm ianie, co sprzyja coraz silniejszem u w iązaniu gleboznaw stw a z rolnictw em i leśnictw em. W racając do spraw y przygotow ania now ych kadr gleboznaw ców należy podkreślić konieczność um ożliw ienia naszym doktorantom pogłębienia ich w iadom ości z dziedziny chem ii i fizyki przez w prow adzenie obow iązkow ych jednorocznych kursów, na których słuchaliby tych przedm iotów. Tak przedstaw iają się obecne m aksym alne zadania nauki gleboznaw stw a w P olsce, mające nie tylko teoretyczne, ale i praktyczne znaczenie. Tempo realizacji tych zadań, a co za tym idzie, podniesienie produktyw ności naszych gleb, będzie naturalnie uzależnione od ilości dobrze przeszkolonych pracow ników naukow ych, zaopatrzenia pracowni gleboznaw czych w now oczesną aparaturę, m ożliw ości w prow adzenia now ych metod badaw czych, od zorganizow ania prac kom pleksow ych, do których poza gleboznaw cam i w łączyliby się specjaliści z różnych dziedzin w iedzy, a w reszcie od w ysokości dotacji, które będą otrzym yw ały naukow e placów ki gleboznaw cze.

6