Wpływ opakowania na czystość mikrobiologiczną i wybrane cechy fizykochemiczne otrąb

Transkrypt

1 294 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): Wpływ opakowania na czystość mikrobiologiczną i wybrane cechy fizykochemiczne otrąb The influence of packaging on microbiological purity and selected physicochemical properties of bran Ewa Czerwińska 1/, Mariusz S. Kubiak 2/ 1/ Katedra Biologicznych Podstaw Rolnictwa, Wydział Mechaniczny, Politechnika Koszalińska 2/ Katedra Procesów i Urządzeń Przemysłu Spożywczego, Wydział Mechaniczny, Politechnika Koszalińska W ostatnich latach szczególnie dużym zainteresowaniem dietetyków cieszy się błonnik pokarmowy, który jako naturalny surowiec odgrywa dużą role w prawidłowym funkcjonowaniu układu pokarmowego, a największą zawartość jego stwierdza się w otrębach, które powstają jako produkt uboczny w procesie rozdrabniania zboża na mąkę. Łatwość przenikania ze środowiska zewnętrznego składników stanowiących zagrożenie dla bezpieczeństwa produktów, zbyt wysoka temperatura i ich przegrzanie oraz duża wilgotność wywołująca zaparowanie, to najczęstsze przyczyny, które obniżają wartości konsumpcyjne przechowywanej żywności. Biorąc powyższe pod uwagę, za cel niniejszej pracy przyjęto określenie wpływu rodzaju zastosowanego opakowania na czystość mikrobiologiczną i wybrane cechy fizykochemiczne otrąb przechowywanych w warunkach domowych. Słowa kluczowe: opakowanie, produkty zbożowe, zanieczyszczenia mikrobiologiczne, cechy fizykochemiczne Over the recent few years, dietary fibre has raised the interest of dieticians. It is a natural product, and as such plays an important role in the correct functioning of the digestive system. The highest content of dietary fibre has been found in bran which is a by-product in the process of milling grain into flour. The most common causes for lowering consumer value of stored food are: the ease of permeation of hazardous elements from the environment, too high temperature and product overheating, and excess moisture causing fogging up. Taking the aforementioned into consideration, the aim of this thesis is to determine the influence of the type of used packaging on microbiological purity and selected physicochemical properties of bran stored at home. Key words: packaging, cereal products, microbiological contaminants, physicochemical properties Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Katedra Biologicznych Podstaw Rolnictwa ul. Racławicka 15-17, Koszalin tel czerweva@wp.pl; mariusz.kubiak@tu.koszalin.pl Wstęp Wzrastająca świadomość konsumentów odnośnie produktów żywnościowych oraz chęć dbania o zdrowie własne i rodziny, powoduje uważniejsze dobieranie składników diety. Coraz liczniejsze kampanie społeczne oraz medialne propagują zmianę sposobu odżywiania na zdrowszy i mniej kaloryczny, a obecne trendy żywieniowe mają na celu zachęcanie konsumentów do wyboru określonej grupy produktów spożywczych. Szczególne znaczenie w tym kontekście jest żywności prozdrowotnej, która nie tylko zaspokaja głód, ale także wywołuje pozytywny wpływ na zdrowie i funkcjonowanie organizmu człowieka. Spośród dużej gamy asortymentu spożywczego do ważniejszych należą zboża i przetwory zbożowe, a dużą rolę wśród tej grupy produktów ogrywają otręby zbożowe, w których koncentruje się aż 80% całkowitej ilości związków mineralnych i witamin zawartych w ziarnie zbóż [1, 2]. W ostatnich latach szczególnie dużym zainteresowaniem dietetyków cieszy się błonnik pokarmowy. Ten naturalny surowiec odgrywa istotną role w prawidłowym funkcjonowaniu układu pokarmowego, a największą zawartość jego stwierdza się w otrębach, które powstają jako produkt uboczny w procesie rozdrabniania zboża na mąkę. Spożywa się je w postaci surowej, nieprzetworzonej, dlatego ważna jest ich dobra jakość konsumpcyjna, czyli produkt wolny od zanieczyszczeń biologicznych, chemicznych i fizycznych [3]. Kolejnym aspektem zdrowego sposobu odżywiania jest wybór żywności ekologicznej, jak najmniej przetworzonej, pochodzącej z upraw ekologicznych. Produkty uzyskiwane tą drogą mają gwarantować konsumentowi spożycie pokarmu wolnego od zanieczysz-

2 Czerwińska E i wsp. Wpływ opakowania na czystość mikrobiologiczną i wybrane cechy fizykochemiczne otrąb 295 czeń chemicznych. Łatwość przenikania ze środowiska zewnętrznego składników stanowiących zagrożenie dla bezpieczeństwa żywności, zbyt wysoka temperatura i przegrzanie produktów oraz duża wilgotność wywołująca zaparowanie, to najczęstsze przyczyny obniżenia wartości żywności podczas przechowywania [4]. Produkty zbożowe są szczególnie podatne na powyższe zmiany, tym bardziej, że już w czasie dojrzewania ziarna może następować jego skażenie drobnoustrojami. W zależności od gatunku zboża liczba bakterii zawiera się w granicach jtk/g surowca lub produktu i zwiększa się w czasie omłotu. Podczas przechowywania ziarna w magazynach zbożowych i silosach większość bakterii wymiera (ilość ich spada nawet do komórek w 1 gramie), a miejsce to zajmują dynamicznie rozwijające się grzyby pleśniowe, zwłaszcza gdy wilgotność ziarna przekracza 15% [5]. Na rozwój niepożądanej mikroflory ma również wpływ materiał opakowaniowy. Wymagania i procedury niezbędne do zapewnienia bezpieczeństwa żywności i żywienia zawarte w rozporządzeniu (WE) nr 1935/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z 27 października 2004 r. reguluje znowelizowana ustawa z dnia 8 stycznia 2010 r. [6, 7, 8]. Zgodnie z nią materiały przeznaczone do kontaktu z żywnością nie mogą obniżać jej jakości. Zakup opakowań do sypkich produktów spożywczych, przechowywanych w warunkach domowych najczęściej jest podyktowany jego dekoracyjnością, gdyż to walory estetyczne wpływają na podejmowane przez klienta decyzje o ich zakupie. Może się wtedy zdarzyć, że nabyte pojemniki nie gwarantują bezpieczeństwa żywność. Barierowość opakowania wpływa bowiem na zmianę warunków atmosferycznych środowiska produktu i im jest niższa, tym większe prawdopodobieństwo ujemnych skutków [1, 9]. Cel pracy Określenie wpływu rodzaju opakowania na czystość mikrobiologiczną i wybrane cechy fizykochemiczne otrąb przechowywanych w warunkach domowych. Materiał i badania Materiałem do badań były próbki otrąb pszennych i żytnich dwóch producentów, z których pierwszy korzystał z surowca ekologicznego (A), a drugi pozyskiwał materiał z upraw tradycyjnych (B). Próbki do badań mikrobiologicznych zostały pobrane w ilości 10 g, zgodnie z normą [10], w dwóch terminach: pierwszym po zakupie produktów i drugim po ośmiu miesiącach przechowywania i upływie terminu przydatności do spożycia, zamieszczonego na opakowaniu. Zbadano czystość mikrobiologiczną otrąb oraz jej zmiany po okresie przechowywania w różnych opakowaniach i warunkach. Materiał przechowywano w temperaturze 20 C i wilgotności względnej powietrza 61% w następujących opakowaniach: słoik szklany z nakrętką, torebka papierowa, opakowanie z polipropylenu z pokrywą, opakowanie wykonane z polietylenu (lub zastępczo woreczek foliowy z polietylenu). Ocenę czystości mikrobiologicznej produktów zbożowych wykonano zgodnie z normą [11, 12]. Doświadczenie założono w trzech powtórzeniach dla każdej próby badanej. Hodowle bakterii prowadzono na agarze odżywczym, a grzybów na podłożu Sabourauda z chloramfenikolem. Identyfikację wyhodowanych bakterii wykonano za pomocą analizatora mini API firmy biomerieux stosując testy API 50 CHB, ID 32 STAPH, ID 32 GN. Identyfikację grzybów pleśniowych do rodzaju przeprowadzono na podstawie cech makroi mikroskopowych takich struktur morfologicznych jak: budowa strzępek, zarodni i zarodników oraz trzonków konidialnych, zespołu konidialnego lub zarodników konidialnych. Do identyfikacji wyhodowanych drożdży zastosowano test firmy biomerieux ID 32 C. Badania na obecność mykotoksyn w produktach zbożowych przeprowadzono metodą chromatografii kolumnowej (HPLC). Rozdział na kolumnach powinowactwa immunologicznego ekstraktu z badanych materiałów prowadzono przy użyciu Ochratestu i Aflatestu firmy Vicam, a stężenie mykotoksyn odczytano na fluorymetrze serii Vicam 4. Analiza fizykochemiczna obejmowała: oznaczenie kwasowości w zawiesinie wodnej wg normy PN-60/A [13], oznaczenie wilgotności metodą suszarkową wg normy PN-ISO-712 :2009 [14], oznaczenie ilości zanieczyszczeń organicznych wg normy PN 74/ A [15]. Wyniki badań Wykazano, że w otrębach pszennych i żytnich producenta X badanych w I terminie występowała większa liczba grzybów aniżeli w pozostałych przypadkach. W II terminie wartość graniczna [16] została przekroczona w otrębach żytnich przechowywanych w opakowaniu z polipropylenu (tab. I). Największą liczbę grzybów zawierały otręby pszenne pochodzące z upraw ekologicznych, a opakowanie z polipropyleny i słoik szklany sprzyjały ich rozwojowi. Stwierdzono obecność w nich grzybów z rodzaju Penicillium i Rhizopus, które obok Aspergillus uważane są za dominujące w środowisku wewnątrzdomowym. Zidentyfikowano również drożdże Saccharomyces cerevisiae i. Ich obecności sprzyjają warunki, jakie występują w pomieszczeniach wilgotnych o ograniczonej wentylacji, np. kuchnie i piwnice [17].

3 296 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): Obecność aflatoksyn i ochratoksyny A była w przechowywanych otrębach znikoma i nie przekraczała wartości dopuszczalnej (tab. I). Okazało się, że w otrębach żytnich pochodzących z upraw tradycyjnych poziom ochratoksyny był najwyższy, co potwierdza tezę, że najbardziej podatne na zasiedlanie przez grzyby wydzielające ochratoksynę [18]. Ogólna liczba bakterii (tab. II) była wyższa w otrębach producenta X, który wykorzystywał surowiec z upraw ekologicznych, przy czym zawartość drobnoustrojów w otrębach żytnich była wyższa niż w otrębach pszennych. Także po okresie przechowywania większym zanieczyszczeniem drobnoustrojami charakteryzowały się otręby z upraw ekologicznych oraz gdy przechowywano je w torbach papierowych. Większe skażenie mikrobiologiczne produktów pochodzących z rolnictwa ekologicznego mogło być spowodowana wykluczeniem chemicznych metod ochrony roślin [19]. Produkty w opakowaniach papierowych zachowują zalecaną czystość mikrobiologiczną i odpowiednie cechy sensoryczne tj. sypkość, jednak ze względu na porowatość materiału, gwarantującą swoistą cyrkulację powietrza, doszło prawdopodobnie do skażenia produktu przez ba kterie pochodzące ze środowiska zewnętrznego. Kwasowość otrąb (tab. III) nie przekroczyła wartości granicznych zawartych w normie, natomiast poziom wilgotności we wszystkich otrębach przechowywanych w opakowaniach szklanych i z polipropylenu był wyższy. Podobnie zawartość zanieczyszczeń organicznych w otrębach pszennych producenta X osiągnęła wartość graniczną wynoszącą 0,3%, co mogło być rezultatem obecności mikroorganizmów, bakterii i grzybów. Tabela I. Analiza ilościowa i jakościowa grzybów w otrębach pszennych i żytnich Table I. Quantitative and qualitative analysis of molds in the rye and wheat bran Produkt /Product Otręby pszenne X /Wheat bran X Otręby pszenne Y /Wheat bran Y Otręby żytnie X /Rye bran X Otręby żytnie Y /Rye bran Y Ogólna liczba grzybów w I terminie /Total number of molds in Ith time limit/term Wynik [jtk/g] /Result [cfu/g] Rodzaj/Gatunek /Type/Species 1,5 x 10 4 Rhizopus sp. 1,5 x 10 3 Saccharomyces cerevisiae 3,6 x 10 4 Saccharomyces cerevisiae 1,8 x 10 2 Saccharomyces cerevisiae Mykotoksyny /Mycotoxins Aflatoksyna /Aflatoxin [µg/kg] Ochratoksyna A /Ochratoxin A [μg/kg] Opakowanie /Package 0,028 0,11 szklane /glass z polipropylenu 0,066 0,11 szklane /glass z polipropylenu 0,012 0,16 szklane /glass z polipropylenu Ogólna liczba grzybów po przechowywaniu 6 miesięcy /Total number of molds after 6 months of storage Wynik [jtk/g] /Result [cfu/g] Rodzaj/Gatunek /Type/Species 1,8 x 10 5 Saccharomyces cerevisiae Rhizopus sp. 2,4 x 10 5 Saccharomyces cerevisiae Rhizopus sp. 2,4x 10 4 Saccharomyces cerevisiae 3,0 x 10 4 Saccharomyces cerevisiae 1,4 x 10 3 Saccharomyces cerevisiae 3,0 x10 4 Saccharomyces cerevisiae 2,1 x 10 4 Saccharomyces cerevisiae 2,2 x10 4 Saccharomyces cerevisiae Penicillium 2,8 x10 5 Saccharomyces cerevisiae 2,1 x 10 6 Saccharomyces cerevisiae 1,5 x 10 4 Saccharomyces cerevisiae 2,0 x 10 4 Saccharomyces cerevisiae 0,024 0,29 szklane /glass 1,8 x 10 4 Saccharomyces cerevisiae z polipropylenu 3,8 x 10 5 Saccharomyces cerevisiae 1,5 x 10 4 Saccharomyces cerevisiae 1,9x 10 4 Saccharomyces cerevisiae

4 Czerwińska E i wsp. Wpływ opakowania na czystość mikrobiologiczną i wybrane cechy fizykochemiczne otrąb 297 Tabela II. Analiza ilościowa i jakościowa bakterii w otrębach pszennych i żytnich Table II. Quantitative and qualitative analysis of bacteria in the rye and wheat bran Produkt /Product Ogólna liczba bakterii w I terminie badań [jtk/g] /Total number of bacteria in Ith time limit/term [cfu/g] Otręby pszenne X /Wheat bran X Otręby pszenne Y /Wheat bran Y Otręby żytnie X /Rye bran X Otręby żytnie Y /Rye bran Y Zidentyfikowane drobnoustroje /Identified microorganisms Opakowanie /Package Ogólna liczba bakterii po przechowywaniu 6 miesięcy /Total number of bacteria after 6 months of storage Wynik [jtk/g] /Result [cfu/g] Rodzaj/Gatunek /Type/Species 2,0 x 10 4 Bacillus sp. szklane /glass 2,8 x 10 4 Bacillus, Micrococcus luteus z polipropylenu 3,0 x 10 4 Bacillus 2,4x 10 4 Bacillus 3,1 x 10 4 Bacillus, Micrococcus luteus 3,6 x 10 3 Bacillus sp. szklane /glass 2,4 x 10 3 Bacillus 3,1 x 10 4 Staphylococcus lentus Bacillus sp. z polipropylenu 2,2 x 10 3 Bacillus 2,1 x 10 3 Bacillus 3,7 x 10 3 Bacillus szklane /glass 2,8 x 10 4 Bacillus, Micrococcus luteus z polipropylenu 2,1 x 10 4 Bacillus, Pantoea 1,5 x 10 4 Bacillus, Leuconostoc, Pantoea 3,5 x 10 4 Bacillus, Pseudomonas fluorescens, Micrococcus luteus Pantoea 3,1 x 10 3 Bacillus sp. szklane /glass 1,8 x 10 3 Bacillus z polipropylenu 2,8 x 10 3 Bacillus 1,5 x 10 3 Bacillus 4,9x 10 3 Bacillus Tabela III. Właściwości fizykochemiczne otrąb Table III. Physical and chemical properties of bran Produkt /Product Otrębypszenne X /Wheat bran X Otręby pszenne Y /Wheat bran Y Otręby żytnie X /Rye bran X Otręby żytnie Y /Rye bran Y Wilgotność /Humidity % I TERMIN /Ith TERM Kwasowość /Acidity SH Zanieczyszczenia organiczne /Organic pollutants % Opakowanie /Package Wilgotność /Humidity % II TERMIN /IIth TERM Kwasowość /Acidity SH Zanieczyszczenia organiczne /Organic pollutants % 9,5 3,9 0,1 szklane /glass 10,7 6,5 0,3 z polipropylenu 10,9 7,3 0,1 9,7 6,4 0,1 9,6 5,5 0,1 5,8 4,7 0,1 szklane /glass 10,6 7,0 0,1 z polipropylenu 8,7 6,5 0,1 9,0 5,5 0,1 8,6 5,0 0,1 9,5 4,3 0,1 szklane /glass 11,1 7,0 0,1 z polipropylenu 10,5 7,4 0,1 10,8 8,0 0,1 10,6 7,6 0,1 7,72 5,4 0,1 szklane /glass 10,5 7,3 0,1 z polipropylenu 10,7 7,5 0,1 8,5 6,0 0,1 8,51 6,9 0,1 Dyskusja Biorąc pod uwagę fakt, iż otręby spożywcze są narażone na zmiany mikrobiologiczne i fizykochemiczne, szczególnie podczas przechowywania ich w nieprawidłowych warunkach środowiska, niniejsze badanie miało na celu sprawdzenie zarówno ich czystości mikrobiologicznej i właściwości fizykochemicznych w dniu zakupu, jak i po okresie przechowywania. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, iż wyższa wartość ogólnej liczby drobnoustrojów (badanych w dniu zakupu) wystąpiła w otrębach producenta X, który wykorzystywał surowiec z upraw ekologicznych, przy czym zawartość drobnoustrojów w otrębach żytnich była wyższa niż w otrębach pszennych. Dotyczyło to zarówno grzybów jak i bakterii. Produkcja żywności ekologicznej, polegająca na świadomym eliminowaniu chemii z produkcji rolnej może niestety, powodować

5 298 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): zwiększenie ilości drobnoustrojów w zbożach. Stwierdza się także częściej wyższe wartości zanieczyszczeń w produktach żytnich, w porównaniu z pszennymi [20]. Wykonanie badań oceny czystości mikrobiologicznej otrąb po ośmiomiesięcznym okresie przechowywania ich w różnych opakowaniach użytku kuchennego wykazało, iż najwyższe wartości ogólnej liczby grzybów stwierdzono w otrębach pszennych i żytnich producenta X, a przekroczenie ich dopuszczalnej zawartości miało miejsce przy przechowywaniu otrąb żytnich w opakowaniu z polipropylenu. Optymalne warunki dla wzrostu grzybów to temperatura w granicach C przy wilgotności powyżej 70% [21]. W przypadku badań własnych te wartości nie zostały przekroczone, lecz hermetyczne opakowanie mogło spowodować zwiększenie liczby grzybów pleśniowych. Tym bardziej, że parametry fizykochemiczne podczas przechowywania tego produktu zmieniły się, zarówno wartość wilgotności, jak i kwasowość wzrosła w stosunku do poziomu wartości początkowej. W badanych otrębach po blisko ośmiomiesięcznym okresie przechowywania obecność aflatoksyn i ochratoksyny A nie przekroczyła wartości dopuszczanych normą, ale u producenta Y wiodącego na rynku, wykorzystującego zboże z upraw tradycyjnych ilość Ochratoksyny A w otrębach żytnich była wyższa od pozostałych i wynosiła 0,29 µg/kg. Występowanie aflatoksyny oraz ochratoksyna A w płodach rolnych, m.in. w zbożach jest związane przede wszystkim z pleśnieniem po zbiorze, podczas przechowywania w nieodpowiednich warunkach wilgotności i temperatury. Czas potrzebny do wytworzenia toksyn w tych warunkach to 2-3 miesięcy i dotyczy przede wszystkim ochratoksyny, która jest wykrywana najczęściej w ziarnie żyta i po zbiorze [22, 23, 24]. Przy porównaniu ilości wykrytych bakterii w wybranych opakowaniach, okazało się, że przechowywanie otrąb w torbach papierowych, zapewniających stały przepływ powietrza, może powodować kontaminację drobnoustrojów ze środowiska i wpływać stymulująco na skażanie otrąb. Naturalna mikroflora ziarna w 90% składa się z saprofitycznych bakterii, a przede wszystkim gram-ujemnych pałeczek Pseudomonas herbicola, Pseudomonas fluorescenes, gram-dodatnich bakterii z rodzaju Micrococcus i Lactobacillus i laseczek przetrwalnikujących z rodzaju Bacillus. Szczególnie groźne mogą być mikroorganizmy i ich formy przetrwalne, które są odporne na temperatury towarzyszące procesom technologicznym i nie ulegają eliminacji które stanowią największe zagrożenie mikrobiologiczne przetworów zbożowych [25]. Uzyskane wyniki badań pozwalają wysnuć wniosek, że na jakość mikrobiologiczną surowca i otrzymywanych z niego produktów może wpływać zarówno ekologiczne poletko uprawy oraz rodzaj opakowania, w którym przechowuje się produkty zbożowe po ich zakupie. Proces uprawy ekologicznej w większym stopniu naraża surowiec na skażenie drobnoustrojami środowiska, a przez to może powodować pogorszenie jego jakości organoleptycznej i spożywczej. Przy nieprawidłowym (nie-higienicznym) pozyskiwaniu surowca dodatkowo dochodzi do zasiedlenia mikroorganizmami, które mogą spowodować zanieczyszczenie produktu. Najczęściej surowiec (ziarno) przechowuje się w płóciennych workach, natomiast gotowy produkt jest pakowany w worki papierowe, które w celu zabezpieczenia przed działaniem wilgoci posiadają warstwy środkowe wykonane z papierów uszlachetnionych o właściwościach barierowych [26]. Opakowaniem, które gwarantuje bezpieczeństwo żywności, jest niewątpliwie opakowanie, ale tylko wtedy, gdy nie dochodzi do kontaktu ze środowiskiem, czyli przerwania bariery izolacji produkt środowisko. W przypadku powyższego dochodzi do kontaminację z otoczenia drobnoustrojów, stąd aby chronić produkt przed fizycznymi i biologicznymi czynnikami środowiska zewnętrznego, należy zakupione produkty do czasu zużycia przechowywać w pojemnikach z materiałów przeznaczonych do kontaktu z żywnością, których celem jest ograniczenie ryzyka zagrożenia zdrowia. Warto także pamiętać, że przy zakupie opakowań na produkty sypkie, oprócz walorów dekoracyjnych, należy zwrócić uwagę także na jego funkcjonalność i bezpieczeństwo. To drugie ma obowiązek gwarantować producent, gdyż zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Produkcyjnej w odniesieniu do materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością ich celem jest ograniczenie ryzyka zagrożenia zdrowia [21, 27]. Wnioski 1. Badania wykazały wyższą ogólną liczbę drobnoustrojów w otrębach producenta, który wykorzystywał surowiec z upraw ekologicznych, przy czym zawartość drobnoustrojów w otrębach żytnich była wyższa niż w otrębach pszennych. 2. Biorąc pod uwagę cechy mikrobiologiczne i właściwości fizykochemiczne produktów zbożowych, przechowywanie ich zarówno w szczelnie zamkniętych pojemnikach, jak i nieprzystosowanych do tego celu torbach papierowych, wpływa negatywnie na jakość spożywczą. 3. Dostosowanie odpowiedniego opakowania gwarantuje dobrą jakość mikrobiologiczną, dzięki której zachowane zostaje bezpieczeństwo konsumpcyjne produktów.

6 Czerwińska E i wsp. Wpływ opakowania na czystość mikrobiologiczną i wybrane cechy fizykochemiczne otrąb 299 Piśmiennictwo / References 1. Borowy T, Kubiak MS. Otręby cennym surowcem w piekarnictwie. Piekarnictwo 2012, 2: Górecka D. Błonnik pokarmowy. Znaczenie żywieniowe i technologiczne. Prz Zboż-Młyn 2008, 11: Czerwińska D. Znaczenie otrąb w życiu człowieka. Prz Zboż- Młyn 2010, 4: Górniak W. Przechowywanie i konserwacja ziarna zbóż. Prz Zboż-Młyn 2010, 1: Broda M, Leja K. Zanieczyszczenia mikrobiologiczne i szkodniki ziaren zbóż. Prz Zboż-Młyn 2010, 1: Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1935/2004 z dnia 27 października 2004 z znowelizowaną ustawą z dnia 8 stycznia 2010 r. o zmianie ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia z dnia 25 sierpnia Dz.U nr 21, poz Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia. Dz.U. nr 171, poz z późn. zm. 8. Ustawa z dnia 8 stycznia 2010 r. o zmianie ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia oraz niektórych innych ustaw. Dz.U. nr 21. poz Lisińska-Kuśnierz M, Ucherek M. Podstawy opakowalnictwa towarów. AE, Kraków PN-ISO 13690:2000. Ziarno zbóż, roślin strączkowych i przetwory zbożowe: Pobieranie próbek z partii statystycznych. 11. PN-EN ISO 6222/2008. Ogólna liczba bakterii mezofilnych. Metoda posiewu wgłębnego, w agarze odżywczym. 12. PN-ISO 7954:1999. Mikrobiologia. Ogólne zasady oznaczania drożdży i pleśni. 13. PN-60/A Ziarno zbóż i przetwory zbożowe: pszenica, żyto, jęczmień, owies, mąka pszenna i żytnia, makaron, kasze płatki, ryż i musli. Oznaczanie kwasowości w zawiesinie wodnej. 14. PN-ISO-712:2009. Ziarno zbóż i przetwory zbożowe: pszenica, żyto, jęczmień, owies, mąka pszenna i żytnia, makaron, kasze płatki, ryż i musli. Oznaczanie wilgotności metodą suszarkową. 15. PN-74/A Mąka pszenna i żytnia, kasze i płatki. Oznaczanie ilości zanieczyszczeń mineralnych i organicznych. 16. PN-A-74040:1996. Produkty specjalnego przeznaczenia. Otręby zbożowe spożywcze. 17. Górny RL. Biologiczne czynniki szkodliwe: normy, zalecenia i propozycje wartości dopuszczalnych. Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy 2004, 3(41): Pittet A. Natural occurrence of mycotoxins in foods and leeds an updated review. Rev Med Vet 1998, 149(6): Matyjaszczyk E. Możliwości zapewnienia ochrony ekologicznym uprawom zbóż w świetle aktualnych przepisów. Prz Zboż-Młyn 2010, 2: Trojanowska K. Zagrożenia ze strony mikroflory występującej na ziarnie zbożowym i w jego przetworach. Prz Zboż-Młyn 2002, 2: Tyburcy A. Substancje szkodliwe w ziarnie zbóż i mące. Prz Zboż-Młyn 2006, 11: Czerwiecki L. Mykotoksyny w ziarnie zbóż i co dalej? Prz Zboż-Młyn 2007, 10: Jurga R. Podstawowe informacje o mykotoksynach. Prz Zboż- Młyn 2007, 3: Żakowska Z. Mikotoksyny w zbożu i produktach zbożowych oraz ich biodegradacja. Prz Piekar Cukiern 1999, 6: Thompson JM, Dodd CER, Waites WM. Spoilage of bread by Bacillus. Int Biodeter Biodegr 1993, 32: Traczyk I, Walkiewicz A. Opakowania żywności. Biuletynu Euro Info (artykuł pochodzi z publikacji: Obrót żywnością a zdrowie wydanej przez ośrodek Enterprise Europe Network działający przy Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości) php/prawo-zywnosciowe/articles/opakowania-zywnosci. html 27. Rozporządzenie Komisji Europejskiej (UE) nr 165/2010 z dnia 26 lutego 2010 r. zmieniające rozporządzenie Wspólnoty Europejskiej (WE) nr 1881/2006 ustalające najwyższe dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych.