Tomasz Borowik i Krzysztof Schmidt. Instytut Biologii Ssaków PAN

Transkrypt

1 Raport z inwentaryzacji wilków i rysi metodą tropień zimowych oraz ocena stanu zachowania populacji tych gatunków w dużych kompleksach leśnych na terenie województwa podlaskiego Tomasz Borowik i Krzysztof Schmidt Instytut Biologii Ssaków PAN Białowieża, czerwiec 2013

2 Przedsięwzięcie dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku Instytucje zaangażowane w przedsięwzięcie Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Białymstoku Wigierski Park Narodowy Fundacja WWF Polska

3 Od Koordynatora Projektu Fundacja WWF Polska realizuje obecnie projekt aktywnej ochrony rysi na obszarze wybranych kompleksów leśnych Pojezierza Mazurskiego. Działania prowadzone w ramach tego projektu koncentrują się głównie na procesie re-introdukcji, poprawie bazy pokarmowej rysi, a także monitoringu odbudowywanej populacji tego gatunku. Wśród działań monitoringowych prowadzone są zimowe tropienia rysi (i jednocześnie wilków). Uzyskane ostatnio wyniki wydały się jednak trudne do jednoznacznego zinterpretowania, w oderwaniu od szerszego kontekstu terytorialnego. Stąd też pojawił się pomysł rozszerzenia obszaru inwentaryzacji rysi i wilków metodą zimowych tropień, tak aby lepiej ocenić stan zachowania populacji tych gatunków w Polsce północno-wschodniej jednego z najważniejszych obszarów ich występowania w naszym kraju. W ramach niniejszego opracowania zostały zaprezentowane wyniki inwentaryzacji wilka i rysia w Puszczy Augustowskiej, Puszczy Knyszyńskie i Puszczy Białowieskiej, stanowiących główne ostoje tych drapieżników w województwie podlaskim. Zimowe tropienia były prowadzone w terenie przez pracowników właściwych nadleśnictw z obszaru Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych (RDLP) w Białymstoku, pracowników Wigierskiego Parku Narodowego (WPN) oraz pracowników Instytutu Biologii Ssaków (IBS) PAN w Białowieży we współpracy z Białowieskim Parkiem Narodowym. Specjaliści z IBS PAN opracowali również wyniki zimowych tropień oraz zaproponowali ocenę stanu zachowania populacji tych gatunków w województwie podlaskim. Zimowe tropienia wilków i rysi w woj. podlaskim były pod względem organizacyjnym dość dużym przedsięwzięciem. Stąd też wielkie podziękowania należą się koordynatorom tropień w poszczególnych kompleksach leśnych oraz wszystkim ich uczestnikom. Szczególne podziękowania chciałbym złożyć Panu Ryszardowi Ziemblickiemu Dyrektorowi RDLP Białystok, za otwartość z jaką przywitał ideę zimowych tropień rysi i wilków, a także Panu dr hab. Krzysztofowi Schmidtowi, p.o. Dyrektora IBS PAN oraz Panu dr Jackowi Łozińskiemu Dyrektorowi WPN, za włączenie reprezentowanych przez siebie instytucji w powyższe przedsięwzięcie. Chciałbym także podziękować Panu Krzysztofowi Oniszczukowi, Naczelnikowi Wydziału Ochrony Ekosystemów RDLP Białystok oraz Pani Barbarze Gołowacz, specjaliście z tegoż Wydziału, którzy z życzliwością wspierali stronę formalną i organizacyjną inwentaryzacji oraz służyli niezbędnymi informacjami przy przygotowaniu aplikacji o dofinasowanie zimowych tropień oraz przy ich rozliczaniu. 3

4 Osobne podziękowania należą się Panu dr inż. Lechowi Magrelowi, Dyrektorowi Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Białymstoku, za zachętę do podjęcia wyzwania, jakim było przygotowanie aplikacji projektu w tak krótkim czasie oraz Wojewódzkiemu Funduszowi Ochrony Środowiska w Białymstoku, który podjął decyzję o dofinansowaniu zimowych inwentaryzacji wilków i rysi na terenie woj. podlaskiego. Bez tego wsparcia przedsięwzięcie to, w tak takim wymiarze terytorialnym nie było by możliwe. Chciałbym też wyrazić nadzieję, że tego typu działania będą kontynuowane w kolejnych latach, ponieważ są one źródłem bardzo cennych informacji niezbędnych do podejmowania właściwych decyzji w zakresie ochrony tych gatunków. Stefan Jakimiuk Koordynator Projektu Fundacja WWF Polska 4

5 Metodyka Inwentaryzację wilka i rysia w województwie podlaskim przeprowadzono w następujących kompleksach leśnych: Puszcza Augustowska, Puszcza Knyszyńska oraz Puszcza Białowieska stanowiących główne ostoje tych drapieżników. Liczenia drapieżników wykonano metodą opracowaną w ramach programu Ogólnopolskiej inwentaryzacji wilków i rysi w nadleśnictwach i parkach narodowych przez Instytut Biologii Ssaków PAN w Białowieży. W pracach terenowych brali udział pracownicy nadleśnictw RDLP Białystok, Białowieskiego i Wigierskiego Parku Narodowego oraz Instytutu Biologii Ssaków PAN. Na terenie Puszczy Augustowskiej inwentaryzacje przeprowadzono dwukrotnie, w dniu 22 lutego i 13 marca 2013 r., w Puszczy Knyszyńskiej 14 lutego i 13 marca 2013 r., a w Puszczy Białowieskiej, czterokrotnie: 11 stycznia, 21 stycznia, 13 lutego oraz 22 marca 3013 r. Tropienia wilków i rysi prowadzono jednocześnie na obszarze wszystkich nadleśnictw obejmujących dany kompleks leśny 1-2 dni po świeżym opadzie śniegu. Tropienia odbywały się na wcześniej wytyczonych transektach wzdłuż dróg leśnych w taki sposób, aby w miarę możliwości tworzyły zamkniętą sieć. Zadaniem tropicieli było znalezienie świeżych tropów drapieżników, określenie gatunku oraz liczby osobników w grupie, a także stwierdzenie kierunku przemieszczania się zwierząt i zaznaczenie tych tras na mapach. Do tropicieli należało również ustalenie na podstawie kierunków poruszania się drapieżników obszarów, na których zwierzęta zaległy na dzienny odpoczynek. Miało to na celu umożliwienie rozróżnienia poszczególnych grup zwierząt lub pojedynczych osobników od siebie i ustalenie ich liczby. Zmapowane trasy przejść wilków i rysi oraz trasy przejazdu tropicieli w poszczególnych nadleśnictwach zostały przekazane do Instytutu Biologii Ssaków PAN celem ich wprowadzenia do bazy danych oraz zbiorczego przeanalizowania i zinterpretowania. Liczbę grup i pojedynczych zwierząt określa się nanosząc wszystkie stwierdzone trasy przejść drapieżników oraz trasy przejazdów samochodów na cyfrową mapę całego kompleksu leśnego. Analizuje się rozkład przestrzenny tropów, liczbę stwierdzonych osobników i kierunki przejść względem zaznaczonych tras przejazdu tropicieli. W przypadku dobrych warunków terenowych, odpowiednio gęstej sieci transektów i prawidłowej identyfikacji tropów liczba zwierząt wchodzących do obtropionego oddziału powinna wskazywać rzeczywistą liczebność danej grupy. Jednak z uwagi na potencjalny wpływ wielu czynników na wynik tropienia uwzględnia się również możliwość wystąpienia pomyłek w terenie, np. nieprawidłowa identyfikacja 5

6 gatunku, błędne wyrysowanie kierunku przejścia, nieprawidłowe oszacowanie liczby osobników, przeoczenie tropów itp. Do identyfikacji poszczególnych osobników bądź grup zwierząt brana jest dodatkowo pod uwagę przeciętna długość dobowych wędrówek, a także fakt, iż watahy wilków często rozchodzą się na mniejsze grupy. W ostatecznym określeniu liczebności zwierząt pomocne jest porównanie wyników tropień z poszczególnych dni inwentaryzacji. Chcemy podkreślić, że zaznaczone elipsami obszary nie odpowiadają rzeczywistym areałom poszczególnych watah wilków, czy osobników rysi. Elipsy służą wyłącznie uszeregowaniu tropów, które mogły należeć do poszczególnych grup zwierząt. Na podstawie jednorazowych tropień nie ma możliwości ustalenia zasięgu terytorialnego konkretnych osobników. Wyniki Puszcza Augustowska Tropienia drapieżników przeprowadzone zostały przez sześć Nadleśnictw: Augustów, Szczebra, Płaska, Suwałki, Głęboki Bród, Pomorze oraz Wigierski Park Narodowy w dwóch terminach: (Ryc. 1 i 2) i (Ryc. 3 i 4). Wyniki tropień wskazują na obecność 9 watah wilków liczących od 2 do 9 osobników. Łącznie populację wilków w tym kompleksie leśnym oszacowano na osobników (Ryc. 5). Na całym obszarze Puszczy Augustowskiej zlokalizowano tropy rysi należące prawdopodobnie do sześciu różnych osobników, w tym jednej lub dwóch samic z młodym (Ryc. 6). Puszcza Knyszyńska Tropienia drapieżników w Puszczy Knyszyńskiej przeprowadzone zostały przez siedem Nadleśnictw: Knyszyn, Dojlidy, Czarna Białostocka, Supraśl, Krynki, Waliły i Żednia w dwóch terminach: (Ryc. 7 i 8) i (Ryc. 9 i 10). Niestety, nie wszystkie materiały były tej samej jakości. Nadleśnictwo Knyszyn nie przesłało wyrysowanych tras 6

7 przejścia drapieżników (jedynie lokalizację zaobserwowanych tropów), a w materiałach z Nadleśnictwa Czarna Białostocka brakowało zarówno tras przejazdu tropiących jak i przejść drapieżników. Analiza tropów wskazuje na obecność 10 grup wilków, przy czym liczebność poszczególnych watah wynosiła od 2 do 10 osobników. Łącznie, populacja wilków w Puszczy Knyszyńskiej została oszacowana na około 50 osobników (Ryc. 11). Tropienia wykazały obecność sześciu pojedynczych osobników rysia oraz trzech grup liczących po dwa (dwie grupy) lub trzy osobniki (jedna grupa). Z dużym prawdopodobieństwem należy przypuszczać, że tropy grup rysi należały do samic z młodymi. Łącznie na obszarze Puszczy Knyszyńskiej stwierdzono 13 osobników rysia (Ryc. 12). Puszcza Białowieska Inwentaryzację rysi i wilków w tym kompleksie leśnym przeprowadzono czterokrotnie na terenie nadleśnictw: Białowieża, Browsk i Hajnówka oraz Białowieskiego Parku Narodowego w dniach 11 stycznia, 21 stycznia, 13 lutego oraz 22 marca 3013 r. (Ryc ). Jednak warunki śniegowe (odpowiedni czas po opadzie śniegu, stan odśnieżenia dróg) spełniające wymogi inwentaryzacji wystąpiły tylko podczas ostatniej sesji. Analiza danych wskazuje, że w Polskiej części Puszczy Białowieskiej bytują cztery watahy wilków liczące od 4 do 6 osobników. Liczebność całej populacji została oszacowana na 18 do 21 osobników (Ryc. 21). Tropienia wykazały obecność tylko czterech pojedynczych osobników rysia w tym kompleksie leśnym (Ryc. 22). 7

8 Ocena stanu populacji rysia i wilka w województwie podlaskim Inwentaryzacja wilka i rysia po tropach przeprowadzona w miesiącach styczeń-marzec 2013 r. przez personel nadleśnictw RDLP Białystok oraz Wigierskiego i Białowieskiego Parku Narodowego, a także Instytutu Biologii Ssaków PAN wykazała, iż na terenie objętym tropieniami w województwie podlaskim bytuje łącznie około 122 wilki i 22 rysie. Należy tu jednak zaznaczyć, że uzyskane wyniki dotyczą wyłącznie zwartych kompleksów leśnych Puszczy Augustowskiej, Knyszyńskiej i Białowieskiej. Pominięty został obszar Biebrzańskiego Parku Narodowego oraz inne rejony mozaiki polno-leśnej województwa podlaskiego, które mogą być w różnym stopniu użytkowane zarówno przez wilka jak i rysia. Choć obszary objęte inwentaryzacją stanowią główne rejony bytowania dużych drapieżników w województwie podlaskim, to z uwagi na powyższy fakt nie można uogólniać stwierdzonej liczebności drapieżników na cały obszar województwa. Liczebność wilków oszacowana dla poszczególnych kompleksów leśnych prawdopodobnie odzwierciedla rzeczywisty stan populacji tych drapieżników. Przemawia za tym między innymi fakt, iż wyniki tropień uzyskane w różnych terminach pokrywają się w znacznym stopniu. Wyniki inwentaryzacji przeprowadzone w Puszczy Białowieskiej wykazują również dużą zbieżność ze strukturą populacji, jaka została wykazana wcześniej przy pomocy badań telemetrycznych. Wilki są ruchliwymi zwierzętami przemieszczającymi się dziennie średnio około 25 km, dlatego wykrycie tych zwierząt jest stosunkowo łatwe. Z drugiej strony utrudnia to jednak często interpretację liczby zwierząt w grupie, gdyż niekiedy trasy przemieszczeń tej samej grupy w ciągu jednego dnia przecinają się wzajemnie. W odróżnieniu od wilków, liczebność rysia jest dużo trudniejsza do ustalenia wyłącznie za pomocą tropień, gdyż drapieżniki te spędzają często długie okresy na niewielkim obszarze w pobliżu upolowanych ofiar, przez co nie obserwuje się ich tropów na wyznaczonych do tropień trasach. Dlatego prawdopodobnie liczba tych zwierząt wykazana w poszczególnych kompleksach leśnych może być w pewnym stopniu zaniżona. Stwierdzona duża rozbieżność między wynikami tropień z poszczególnych sesji zdaje się ten fakt potwierdzać. Jednak różnice w liczbie wykazanych osobników między kompleksami leśnymi mogą świadczyć o rzeczywistym, względnym zróżnicowaniu liczebności rysi, sugerując, że Puszczę Knyszyńską może zasiedlać względnie większa populacja rysi niż Puszczę Augustowską i Białowieską. 8

9 Stan populacji wilka w porównaniu z wcześniejszymi danymi z inwentaryzacji koordynowanej przez IBS PAN wydaje się stabilny. Nie obserwuje się zmian w liczbie stwierdzonych watah ani liczebności poszczególnych grup. Przypuszczalnie kompleksy leśne objęte inwentaryzacją są obecnie wysycone przez populacje tych drapieżników. Prawdopodobnie nie oddziałują aktualnie czynniki wpływające na wzrost śmiertelności wilków, a struktura ich populacji uniemożliwia zwiększanie się liczebności osobników w poszczególnych watahach. Zakres terytorialny przeprowadzonej inwentaryzacji nie pozwala natomiast ocenić, czy i na jakich obszarach osiedlają się młode osobniki urodzone na terenie zwartych kompleksów leśnych, które mogą emigrować poza te obszary. Niewielka liczba rysi wykazana podczas inwentaryzacji (szczególnie w Puszczy Białowieskiej i Augustowskiej) może wskazywać na zły stan populacji tych drapieżników w województwie podlaskim. Chociaż, jak stwierdzono wyżej, wyniki tropień mogą być zaniżone, niepokojąca jest niska liczba wykrytych samic z potomstwem. Może to sugerować występowanie czynników, które ograniczają sukces rozrodczy lub efektywność wychowywania młodych. Do tych czynników może należeć m.in. niska dostępność głównego gatunku zwierząt stanowiących pokarm rysia sarny. Sytuacja taka może mieć miejsce zwłaszcza w Puszczy Białowieskiej, gdzie od wielu lat liczebność populacji sarny utrzymuje się na bardzo niskim poziomie (około 1000 osobników, wg danych RDLP Białystok). 9

10 Ryciny Ryc. 1. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji wilka w Puszczy Augustowskiej w dn r. 10

11 Ryc. 2. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji rysia w Puszczy Augustowskiej w dn r. 11

12 Ryc. 3. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji wilka w Puszczy Augustowskiej w dn r. 12

13 Ryc. 4. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji rysia w Puszczy Augustowskiej w dn r. 13

14 Ryc. 5. Prawdopodobna liczebność watah i osobników wilków w Puszczy Augustowskiej ustalona na podstawie zestawienia wyników tropień przeprowadzonych w dniach 22 lutego i 13 marca 2013 r. 14

15 Ryc. 6. Minimalna liczebność osobników rysi w Puszczy Augustowskiej ustalona na podstawie zestawienia wyników tropień przeprowadzonych w dniach 22 lutego i 13 marca 2013 r. 15

16 Ryc. 7. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji wilków w Puszczy Knyszyńskiej w dn r. 16

17 Ryc. 8. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji rysi w Puszczy Knyszyńskiej w dn r. 17

18 Ryc. 9. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji wilków w Puszczy Knyszyńskiej w dn r. 18

19 Ryc. 10. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji rysi w Puszczy Knyszyńskiej w dn r. 19

20 Ryc. 11. Prawdopodobna liczebność watah i osobników wilków w Puszczy Knyszyńskiej ustalona na podstawie zestawienia wyników tropień przeprowadzonych w dniach 14 lutego i 13 marca 2013 r. 20

21 Ryc. 12. Minimalna liczebność osobników rysi w Puszczy Knyszyńskiej ustalona na podstawie zestawienia wyników tropień przeprowadzonych w dniach 14 lutego i 13 marca 2013 r. 21

22 Ryc. 13. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji wilków w Puszczy Białowieskiej w dn r. 22

26 Ryc. 17. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji rysi w Puszczy Białowieskiej w dn r. 26

30 Ryc. 21. Prawdopodobna liczebność watah i osobników wilków w Puszczy Białowieskiej ustalona na podstawie zestawienia wyników tropień przeprowadzonych w dniach 11 i 21 stycznia oraz 13 lutego i 22 marca 2013 r. 30

31 Ryc. 22. Minimalna liczebność osobników rysi w Puszczy Białowieskiej ustalona na podstawie zestawienia wyników tropień przeprowadzonych w dniach 11 i 21 stycznia oraz 13 lutego i 22 marca 2013 r. 31

32