Plan wykładu. Definicja substancji bioaktywnych żywności wg Kittsa [1994]

Transkrypt

1 TECHNIKI DIAGNOSTYCZNE (B) Wykład 4 Jakość prozdrowotna mleka - monitorowanie Katedra Szczegółowej Hodowli Zwierząt Wydział Nauk o Zwierzętach, SGGW dr hab. Beata Kuczyńska, prof. nadzw. Company LOGO Plan wykładu 1 Na czym polega jakość prozdrowotna mleka? 2 Składniki prozdrowotne frakcji tłuszczowej mleka 3 Składniki prozdrowotne frakcji białkowej mleka 2 Definicja substancji bioaktywnych żywności wg Kittsa [1994] składniki naturalnie występujące w żywności w niewielkich stężeniach, które oddziałują na organizm konsumenta na poziomie: - fizjologicznym - behawioralnym - lub odpowiedzi immunologicznej 3 1

2 Frakcja tłuszczowa mleka Tłuszcz mlekowy to nie jednorodna substancja Składa się z kilku grup związków organicznych nierozpuszczalnych w wodzie, a rozpuszczalnych w rozpuszczalnikach organicznych, takich jak np: etery, chloroform, benzen, aceton, alkohole. Średnia zawartość tłuszczu w mleku krowim mieści się w granicach od 2,8 do 6%, średnio na poziomie 3,8% 4 Składniki tłuszczu mleka krów Grupa lipidów Składniki Zawartość (%) Tłuszcze proste Triacyloglicerole Diacyloglicerole Monoacyloglicerole Tłuszcze złożone Pochodne Substancje towarzyszące Fosfolipidy Cerebrozydy Wolne kwasy tłuszczowe - WKT Sterole (np. cholesterol), karotenoidy, witaminy A, D, E, K ,3-2,25 0,002-0,1 0,2-1,1 0,01-0,07 0,1-0,4 0,2-0,46 [Ziajka, 2008] 5 Dyspersja tłuszczu mlekowego Tłuszcz w mleku występuje pod postacią drobnych kuleczek. Wielkość kuleczek tłuszczowych determinuje wiele czynników (gatunek zwierzęcia, rasa, cechy osobnicze, okres laktacji, zawartość tłuszczu w mleku, stan zdrowia i wiek zwierzęcia, pora roku, warunki atmosferyczne, poziom i specyfika żywienia). Np. pod koniec okresu laktacji przeciętna średnica kulek tłuszczowych w mleku ulega wyraźnemu zmniejszeniu. 6 2

3 Naturalna emulsja tłuszczu 7 MFGM MFGM milk fat globule membrane Grubość otoczki około 10 µm krotnie grubsza warstwa hydratacyjna Rola chroni tłuszcz przed lipolizą i oksydacją 8 Dwuwarstwowa membrana Otoczka kulek tłuszczowych (schemat wg Gallier, 2010) Podwójna warstwa fosfolipidowo - białkowa Pojedyncza warstwa fosfolipido wobiałkowa Glicerofosfolipidy Sfingomieliny Cholesterol 9 Rdzeń kulki Glicerosfingolipidy Oksydaza ksantynowa, Adipofilina Butyrofilina Glikoproteina peryferialna 3

4 Składniki otoczek kuleczek tłuszczowych - białka - 41% (oksydaza ksantynowa, butyrofilina, adipofilina, laktaderyna) przy czym 34-43% u HF, a ok. 20% u Jersey*) - fosfolipidy 27% - cerebrozydy - 3 % - cholesterol - 2% - neutralne glicerydy - 14% - woda 13% Małe kuleczki tłuszczowe wykazują większą stabilność * Kordyasz i Kuczyńska, Synteza kwasów tłuszczowych Tłuszcz mleka jest konglomeratem lipidów, w skład których wchodzi ponad 400 kwasów tłuszczowych kwasy C4 C14 syntetyzowane są w gruczole mlekowym de novo z: - kwasu octowego i - kwasu β-hydroksymasłowego, które powstają w żwaczu, Kwas C16:0 powstają w 50% de novo i w 50% ze składników krwi KT powyżej 18 atomów C przenikają do mleka z krwi 11 Sprzężone dieny kwasu linolowego C18:2 CLA powstaje w żwaczu (nazywany jest kwasem żwaczowym ) w obecności bakteryjnej izomerazy kwasu linolowego obecnej w komórkach fibrolitycznej bakterii Butyrivibrio fibrisolvens jako pierwszy produkt pośredni w procesie biohydrogenacji kwasu linolowego (C18:2) prowadzącej ostatecznie do powstania kwasu stearynowego (C18:0) [Kepler i Tove, 1967]. Na skutek niepełnej biohydrogenacji powstający CLA jest częściowo wchłaniany w jelicie cienkim przeżuwaczy i ostatecznie wbudowywany do tłuszczu mleka. 12 4

5 Dlatego też CLA występuje głównie w produktach pochodzenia zwierzęcego. CLA powstaje też z kwasu linolenowego (LNA - C18:3). Poziom C18:3 w mleku krów zależy od rodzaju zjadanej paszy. Griinari i wsp. [2000] wykazali, że 64-78% CLA (c 9 t 11) powstaje w gruczole mlekowym z TVA (C18:1 trans 11), dzięki aktywności enzymu 9 - desaturazy. 13 Podział kwasów tłuszczowych kwasy krótko łańcuchowe C4:0 C10:0 Kwasy średnio łańcuchowe C12:0 - C16:0 kwasy długo łańcuchowe C18:0 i dłuższe Inny podział: kwasy o łańcuchu prostym lub rozgałęzionym kwasy nasycone kwasy nienasycone (MUFA, PUFA) Izomery kwasów typu cis lub trans lub sprzężone 14 Kwasy krótkołańcuchowe SCFA (ang. short chain fatty acids) C4:0 kwas masłowy C6:0 kapronowy C8:0 kaprylowy C10:0 kaprynowy SCFA stanowią istotne źródło energii, bardzo szybko wchłaniane są w przewodzie pokarmowym i metabolizowane przez wątrobę Creamer i MacGibbon,

6 Kwasy średniołańcuchowe (MCFA) C12:0 kwas laurynowy C14:0 kwas mirystynowy C16:0 kwas palmitynowy C12:0 i C14:0 mogą mieć wpływ na zwiększenie cholesterolu C16:0 jest neutralny, w niektórych tylko przypadkach może powodować podwyższenie cholesterolu 16 Kwasy długołańcuchowe (LCFA) C18:0 kwas stearynowy - nasycony Jednonienasycone (MUFA): C18:1 cis 9 kwas oleinowy - OA C18:1 trans 11 kwas transwakcenowy TVA Formy kwasów typu trans są niepożądane. Wyjątek stanowi kwas wakcenowy (TVA), który pod wpływem Δ9 desaturazy może być przekształcony w CLA. Kwas ten hamuje rozwój chorób degeneracyjnych i metabolicznych. 17 Wielonienasycone (PUFA): C18:2 kwas linolowy LA i jego ok. 20 izomerów np. C18:2 cis 9 trans 11- CLA c9t11 C18:3 kwas linolenowy - LNA C20:4 kwas arachidonowy - AA C20:5 kwas eikozapentaenowy EPA C22:5 kwas dokozapentaenowy DPA C22:6 kwas dokozaheksaenowy DHA 18 6

7 Długołańcuchowe c.d. Kwasy PUFA należą do dwóch rodzin (w zależności od pozycji węgla, przy którym jest podwójne wiązanie licząc od grupy metylowej) - kwasy z rodziny n-3 i n-6 19 Wielonienasycone kwasy tłuszczowe Rodzina kwasów n-6: AA - powstaje w procesie elongacji z LA. Jest prekursorem prostaglandyn (m. in. PGI2α) i leukotrienów (zwanych eikozanoidami) z AA powstaje prostacyklina PGI2 (obniża ciśnienie krwi i zapobiega powstawaniu zakrzepów przyściennych) Rodzina kwasów n-3 (LNA, EPA, DHA): W mleku występują w ilościach śladowych. Powstają w żwaczu z C18:3. niezbędne do normalnego wzrostu i rozwoju zapobiegają niewydolności serca zwiększają odporność biorą udział w transporcie lipidów (w tym cholesterolu, obniżając jego poziom we krwi obwodowej) Do n-6 należą : LA, AA Do n-3 należą: LNA, EPA, DHA Stosunek n-6/n-3 w mleku wynosi w mleku 2:1 i jest to korzystna zdowotnie proporcja. NNKT nie są syntetyzowane w naszym organizmie i dlatego muszą być dostarczone z pożywieniem 21 7

8 Prozdrowotne oddziaływanie kwasów z rodziny omega 6 Do rodziny kwasów n-6 należą kwasy linolowy (LA) i powstający w wyniku wydłużania się jego łańcucha (elongacji) kwas arachidonowy (AA). Kwasy z rodziny n-6 nie mogą być prekursorami kwasów z rodziny n-3 i odwrotnie [Williams, 2000; Mattos i wsp., 2000]. Powstający z C18:2 kwas C20:4 (AA) jest prekursorem prostaglandyn, np. PGF 2 i leukotrienów. Z AA powstaje np. prostacyklina PGI2, która działając na ściany naczyń obniża ciśnienie krwi i zapobiega powstawaniu zakrzepów przyściennych [Bartnikowska i Kulasek, 1994]. 22 Prozdrowotne oddziaływanie kwasów z rodziny omega 3 Kwasy tłuszczowe z rodziny n-3 są potrzebne do: - normalnego wzrostu i rozwoju organizmów, - są niezbędne w zapobieganiu niewydolności wieńcowej serca, - zwiększają odporność [Fredeen, 1996; Williams, 2000], -ponadto oddziałują na transport lipidów, w tym cholesterolu i obniżają jego poziom we krwi obwodowej. [Bartnikowska i Kulasek, 1994] 23 Dzienne zapotrzebowanie człowieka na kwasy n-3 wynosi 1 g; pokrywane jest ono średnio na świecie zaledwie w 2/3, a w krajach Europy i Północnej Ameryki w jeszcze mniejszym stopniu [Skjervold, 1993, cyt. za Skrzypek, 1999]. 24 8

9 WŁAŚCIWOŚCI KWASÓW TŁUSZCZOWYCH Antynowotworowe* BA, OA, CLA, AA, EPA, DHA Przeciwmiażdżycowe* OA, CLA, AA, EPA Antybakteryjne* - BA Obniżające ciśnienie krwi* - EPA, DHA Przeciwzapalne* AA, EPA, DHA Zwiększa odporność, stymuluje procesy formowania tkanki kostnej*, pomaga w leczeniu cukrzycy i otyłości**- CLA Hamuje rozwój choroby Alzheimera - DHA *** * Williams, 2000, McGuire i McGuire, 2000 ** Belury i Heuvel, 1999 ***Lukiw i wsp., Czynniki kształtujące poziom SBM System produkcji żywienie Stan fizjologiczny i wiek zawartość substancji bioaktywnych (SBM) Status zdrowotny Czynniki genetyczne polimorfizm 26 ZAWARTOŚĆ CLA W MLEKU PRZEŻUWACZY Rodzaj mleka Zawartość CLA [%] Autor Owcze 1,2 3,0 Parodi, 2003 Krowie 0,41 2,5 Kelsey i wsp.,2003, Khanal i wsp., 2003 Kozie 0,58 1,1 Parodi,

10 Zawartość różnych grup kwasów tłuszczowych w zależności od systemu utrzymania 28 Zawartość funkcjonalnych kwasów tłuszczowych 29 Zawartość funkcjonalnych kwasów tłuszczowych 30 10

11 Witaminy rozpuszczalne w tłuszczu [mg/l] i TAS [mmol/l] 31 Cholcekalciferol [mcg/l] 32 Wapń, fosfor i magnez 33 11

12 Kwasy długołańcuchowe (C18 i dłuższe) przechodzą z krwioobiegu ( i minimalnie z tkanek ciała) dzięki temu istnieją duże możliwości modyfikowania składu tłuszczu mlekowego poprzez manipulowanie dietą 34 Wpływ zastosowanej połączonej suplementacji oleju rybiego i nasion lnu na zawartość CLA - C18:2 cis 9 trans 11 [g/100 g tłuszczu] Wzrost o 263,8% 2,5 2 2,11 2,07 1,5 1,56 1,64 pierwiastki 1 wieloródki 0,5 0 0,56 0,57 kontrola pobranie 1 pobranie 2 Wzrost o 263,15% 35 Wpływ zastosowanej połączonej suplementacji oleju rybiego i nasion lnu na zawartość DHA- C 22:6 [g/100 g tłuszczu] Wzrost o 175% 0,12 0,1 0,12 0,11 0,11 0,08 0,06 0,04 0,04 0,03 0,06 pierwiastki wieloródki 0,02 0 kontrola pobranie 1 pobranie 2 Wzrost o 266% 36 12

13 Elgersma i wsp. [2004] porównując profil kwasów tłuszczowych mleka krów żywionych trawą świeżą i zakiszaną stwierdzili, że w świeżej trawie jest więcej kwasu C18:3, niż w zakiszanej i dlatego mleko pochodzące od krów żywionych na pastwisku zawiera więcej CLA. Stwierdzono, że wypas krów na pastwisku istotnie zwiększa zawartość CLA w mleku [Kelly i wsp., 1998, Chilliard i wsp., 2001]. Stąd też w Australii [Dunshea i Ostrowska, 1999] i w Nowej Zelandii [Auldist i wsp., 2002], gdzie jest długi okres wypasu, mleko jest naturalnie bogate w CLA i z tego punktu widzenia jest konkurencyjne wobec mleka produkowanego w innych krajach. 37 Badania przeprowadzone w Holandii wykazały, że krowy korzystające z pastwiska produkowały mleko o wyższej zawartości CLA c9 t11 (2,30 g/100 g tłuszczu), w porównaniu do krów, którym tę samą zielonkę podawano w oborze (1,08 do 1,87 g/100 g tłuszczu) [Elgersma i wsp., 2003]. Cytowani autorzy sugerują, że jest to spowodowane wybieraniem przez krowy tych części traw, które jej bardziej smakują; krowa pobiera głównie górne ich części (w oborze ma skoszoną zielonkę wraz z długimi źdźbłami). Ponadto chodząc po pastwisku pobiera paszę przez dłuższy okres, dzięki czemu do żwacza pasza dostaje się stopniowo, co ma korzystny wpływ na bytujące tam mikroorganizmy [Voormolen, 2004]. 38 Badania dotyczące wpływu rodzaju roślinności na poziom wielonienasyconych kwasów tłuszczowych wskazują, że jest on wyższy w mleku krów pasących się w górach (2,18 g/100 g tłuszczu), niż na nizinach (0,81g/100g tłuszczu) [Collomb i wsp i 2002]. Różnice te są związane z odmiennym składem porostu w różnych środowiskach. Szczególnie korzystny wpływ na zwiększenie zawartości CLA i C18:1 w mleku wykazują rośliny z rodzin złożonych (Compositae), różowatych (Rosaceae) i babkowatych (Plantaginaceae), występujących w poroście na łąkach naturalnych [Collomb i wsp., 2001]

14 Kolejne prace tych autorów dokumentują pozytywny wpływ 3 konkretnych gatunków roślin na wzrost zawartości w mleku PUFA, w tym CLA; są to: komonica (Lotus corniculatus), koniczyna łąkowa (Trifolium pratense) i brodawnik zwyczajny (Leontodon hispidus) [Collomb i wsp., 2002]. W badaniach Elgersma i wsp. [2003] porównywano wpływ odmian rajgrasu angielskiego (Lolium perenne) Barlet i Magella na profil kwasów tłuszczowych w mleku. Wyższą koncentrację CLA i TVA stwierdzono w mleku krów otrzymujących rajgras odmiany Barlet. 40 Korzystne oddziaływanie na zdrowie konsumenta Wskaźnik aterogenny AI = [C12:0 + (4 C14:0) + C16:0]/[MUFA + (n-6) + (n-3)] Wartości poniżej 2.0 dla produktu są idealne Wskaźnik trombogenny TI = (C14:0 + C16:0 + C18:0)/[(0,5 MUFA) + (0,5 n-6) + (3 n-3) + (n- 3/n-6)] Wartości poniżej 2.5 dla produktu są idealne 41 Porównanie wartości prozdrowotnej mleka produkowanego w różnych systemach utrzymania Składniki ekologiczny n=551 konwencjonalny n=573 Różnice [%] LSM SE LSM SE SFA 59,77 0,288 66,81 0,292-10,5 UFA 32,15 0,352 29,29 0, ,9 PUFA 3,94 0,053 3,12 0, ,8 FKT 30,31 0,335 27,39 0, ,6 C 18:2 c9t11 (CLA9) 1,040 0,016 0,532 0, ,8 C 18:2 t10c12 (CLA10) 0,098 0,002 0,053 0, C 18:3 c9c12 c15 (LNA) 0,809 0,009 0,426 0, ,3 AI 2,186 0,036 2,550 0,037-16,6 TI 2,505 0,031 2,983 0,031-19,1 α-tokoferol 1,621 0,060 1,262 0, ,1 TAS 1,821 0,044 1,602 0, ,0 (Kuczyńska, 2011) 14

15 Zawartość kwasów tłuszczowych w mleku różnych ras (g/100 g FA) Nazwa kwasu C4:0 (BA) HF (IH) HF (DH) Montbeliarde Normandzka 1,01 1,09 1,03 1,06 C16:0 24,11 25,77 22,81 23,67 C18:1 t (TVA) CLA (c9t11) C18:3 (LNA) Lawless i wsp., ,82 5,30 5,77 5,45 1,84 1,76 1,99 1,67 0,84 0,82 0,83 0,77 43 Wpływ systemu żywienia na wydajność i skład chemiczny mleka Wydajnoś ć i skład mleka Mleko, kg Tłuszcz, % Białko, % CLA (% w sumie kwasów) HF Jersey TMR Pastwisko TMR Pastwisko 36,7 3,33 2,87 0,41 27,5 3,23 2,94 0,72 wzrost o 76% 23,6 4, ,32 24,8 3,68 3,43 0,59 wzrost o 85% W Nowej Zelandii zawartość CLA w mleku krów jest 2-3 razy wyższa niż w USA (White i wsp. 2001) 44 Fosfolipidy Stanowią 1% całości lipidów mleka. Są głównym składnikiem otoczek kuleczek tłuszczowych. Składają się z 5 podstawowych frakcji: Fosfatydocholiny - 34% Sfingomieliny - 25% Fosfatydyloseryny 3% Fosfatydyloetanoloaminy 33% Fosfatydyloinozytol 5% Dwie pierwsze frakcje są prekursorami składników błon komórkowych i dlatego są szczególnie ważne dla młodych organizmów. Malmsten i wsp.,

16 Sfingomieliny Wchodzą w skład otoczki mielinowej włókien nerwowych białej substancji mózgu. Występują głównie w otoczkach kuleczek tłuszczowych ok. 100 mg/litr. W produktach mlecznych ich ilość może wzrastać, np. w serach do 700 mg/kg, a w maśle do 1000 mg/kg. Zidentyfikowano antynowotworowe działanie sfingomielin (Parodi, 1997, Lin-Mian i wsp., 1999). 46 Cholesterol (C 17 H 45 OH) Należy do steroidów. Jest niezbędny w organizmie, gdyż jest: - składnikiem błon komórkowych otoczki mielinowej w tkance nerwowej - prekursorem hormonów sterydowych - niezbędnym składnikiem do syntezy witaminy E W mleku 80% cholesterolu występuje w stanie wolnym, a pozostały w postaci estrów z kwasami tłuszczowymi. W 100 g mleka krowiego znajduje się od 10 do 20 mg (Jensen, 1991). 47 Cholesterol Zmiany w poglądach odnośnie wpływu poszczególnych kwasów tłuszczowych na poziom cholesterolu we krwi: 14% kwasów tłuszczowych podwyższa poziom cholesterolu (C12:0, C14:0 i C16:0?) 45% - obniża (PUFA) 41% - uważane jest za neutralne (Maijala, 2000). Dieta uboga w cholesterol wywiera niekorzystny wpływ na długość życia człowieka (Sieber, 1993). U człowieka dorosłego: 60% to LDL (cholesterol miażdżycowy) 30% - HDL (dobry cholesterol) 10% VLDL Jeśli poziom cholesterolu u człowieka przekracza mg% to należy zmienić dotychczasową dietę

17 Witaminy lipofilne i β-karoten Mają działanie antyoksydacyjne czyli opóźniają procesy utleniania tłuszczu mleka. Witamina A (retinol) syntetyzowana jest z β- karotenu pochodzącego z paszy w komórkach gruczołu mlekowego W mleku krowim 0,04 0,84 mg/l Wpływa na wzrost, wzrok, rozwój i różnicowanie komórek układu nerwowego i kośćca, reguluje procesy reprodukcyjne w organizmie posiada też działanie antynowotworowe 49 β-karoten W tłuszczu mlekowym całkowicie pochodzi z paszy W mleku krowim 6 10 mg/100 g tłuszczu Działanie antynowotworowe, reguluje przebieg procesów rozrodczych (zapewnia prawidłowe funkcjonowanie ciałka żółtego). Zależność między zawartością β-karotenu w paszy a zawartością witaminy A i β-karotenu w mleku - najwięcej w zielonkach, w marchwi, mniej w kiszonkach z traw, a najmniej w kiszonkach z kukurydzy. 50 Witamina E W mleku krowim 0,12 1,84 mg/l Działanie antynowotworowe, reguluje odporność organizmu, funkcje rozrodcze, uczestniczy w procesach krzepnięcia krwi. Wit. E jest wbudowywana w otoczki kuleczek tłuszczowych i dlatego jej zawartość jest pozytywnie skorelowana z zawartością tłuszczu. W USA prowadzi się badania nad zwiększeniem zawartości wit. E w mleku, a poprzez to zwiększenie spożycia tej witaminy przez konsumentów. Na zawartość wit E. w mleku korzystniejszy wpływ miała kiszonka z traw niż z kukurydzy (Havemose, 2004) 51 17

18 Zawartość witamin A i E oraz ß-karotenu w mleku krów w zależności od rodzaju dawki pokarmowej Nazwa kwasu n Średnia ogólna Dawka 1 n=100 Dawka 2 n=179 Dawka 3 n=124 Dawka 4 n=158 (117)* Dawka 5 n=223 (150)* Witamina A (mg/l) 784 LSM 0,472 0,528 0,562 0,557 0,363 0,349 SE 0,005 0,013 0,009 0,011 0,010 0,008 Witamina E (mg/l) ß- karoten (mg/l) LSM 1,140 1,305 1,422 1,257 0,869 0,845 SE 0,013 0,035 0,025 0,030 0,028 0,023 LSM 0,254 0,308 0,322 0,304 0,182 0,154 SE 0,002 0,006 0,004 0,005 0,005 0,005 [Nałęcz Tarwacka, 2006] 52 Procentowy skład białek mleka krowiego BIAŁKO % UDZIAŁ Kazeina s1 kazeina 36 s2 kazeina 9 b kazeina 21 k kazeina 13 g kazeina 5 Białka serwatkowe b LG 10 LA 2 Immunoglobuliny 2 Albumina osocza 1 Pozostałe białka 2 53 Techniki Porównanie zawartości składników frakcji białkowej u różnych gatunków zwierząt Gatunek Składniki Koń (Equus caballus L.) Człowiek (Homo Krowa (Bos taurus) Owca (Ovis aries) Koza (Capra hircus) Wielbłąd (Camelus) (g/l mleka) sapiens) Białko 14,1-28, ,7-42, ,5-32 2,81-4,0 Kazeiny 5,0-9,8 (25%) 2,5 2,7 (35%) 26 34,1 (80%) 35,8-59,0 (60%) 15,75-22,4 (70%) 1,46-2,1 (52%) α-kazeina β- kazeina κ- kazeina Białka serwatkowe β-lg (49,6%) 15,4 (48,5%) 0,4-3, ,3 (37,3%) 15,6 (38,1%) 10, ,3 (13,1%) 3,2 (13,4%) 2,8-8,3 6,73-7,6 6,3-6,5 10,8 6,1-2,1-3,0 brak 3,2-4,0 6,6 2,21-3,3 - α-la 2,28-2,46 1,9 0,6-1,7 1,2 1,05-1,37 0,42-0,6 Lf 0,82 1,0 2,0 0,02-0,40 0,14 0,02-0,24 0,20-0,30 Lz 0,40-0,80 0,02-0,4 0,0004-0,0013 0,001-0,004 0,001-0, Techniki [Kuczyńska i wsp., 2008; Danków i Pikul, 2011] 18

19 WŁAŚCIWOŚCI KAZEINY antynowotworowe (McIntosh i wsp.,1995) zapobiega powstawaniu nadciśnienia (Ikeda,1987) k-kazeina hamuje adhezję Helicobacter pylori do błony śluzowej żołądka (Stromqvist i wsp., 1995) właściwości przeciwzakrzepowe (Drouet, 1990) k-kazeina zawiera kazeinomakropeptyd (właściwości antybakteryjne i przeciwzakrzepowe) nośnik wapnia i innych mikroelementów właściwości antyoksydacyjne 55 Techniki Właściwości α-laktoalbuminy bierze udział w tworzeniu cukru mlekowego laktozy jest nośnikiem wapnia wiąże Mg, Co, Zn pełni rolę czynnika immunologicznego przeciwwirusowe przeciwnowotworowe przeciwstresowe obniżające ciśnienie krwi 56 Techniki Białka serwatkowe [g/l] 57 19

20 Ćwiczenie nr 4 sala 1054B 02 XII godz. Rozpoczęcia XII godz. rozpoczęcia XII godz. rozpoczęcia Company LOGO 20