O trudnociach wiary sceptyka i ostronej wiedzy teisty

Transkrypt

1 Diametros nr 4 (czerwiec 2005): O trudnociach wiary sceptyka i ostronej wiedzy teisty Jacek Wojtysiak Mój pierwszy głos w debacie na temat Co wiemy o istnieniu Boga? bdzie miał charakter polemiki z (wprowadzajcym i bardzo interesujcym) tekstem Ireneusza Ziemiskiego Credo sceptyka. Polemik t podzieliłem na dwie czci: negatywn (składajc si z uwag krytycznych bezporednio odnoszcych si do tekstu Ziemiskiego) oraz pozytywn (rozwijajc te uwagi oraz przeciwstawiajc sceptycyzmowi Autora zarys argumentacji na rzecz teizmu). Ju teraz podkrel, e rónice midzy mn a Ziemiskim w omawianej kwestii bior si nie tylko ze szczegółowych rónic merytorycznych, lecz take z rónego rozumienia epistemologicznego statusu argumentacji filozoficznej oraz z rónego rozumienia sposobu sformułowania problematyki Boga. (Wszelkie cytaty, o ile nie bdzie to specjalnie zaznaczane, pochodz z tekstu Ziemiskiego; punkty w czci negatywnej odnosz si do kolejnych czstek jego tekstu). I. Cz negatywna trudnoci wiary sceptyka 1. Załoenia, czyli o rozstrzygniciu w punkcie wyjcia 1.1. Zgoda Zgadzam si z nastpujcymi, przyjtymi przez Ziemiskiego, załoeniami dyskusji: (1) problem istnienia Boga jest sensowny i podlega racjonalnej dyskusji; (2) problem istnienia Boga daje si dyskutowa na płaszczynie filozoficznej (teoretycznej); (3) pomimo wszelkich trudnoci pojciu Boga mona nada zrozumiały sens, zbliony do tego, jakim posługuj si wielkie religie monoteistyczne; 226

2 (4) moemy (wobec braku niepodwaalnych argumentów na rzecz tezy przeciwnej) przyj, e pojcie Boga jest pojciem spójnym; (5) istnieje rónica midzy wiedz a wiar. Pewnych dopowiedze wymaga załoenie (3) i (5) Zbyt bogaty Bóg Ad. (3). Filozofowie rzadko posługuj si w punkcie wyjcia swych docieka tak bogatym pojciem Boga, jakie proponuje Ziemiski (wyliczajc co najmniej 9 przymiotów Boga). Raczej jest tak, e w kontekcie okrelonych załoe metafizycznych dowodz istnienia bytu o wyrónionej pozycji ontycznej, charakteryzujc go (do ubogo) za pomoc aparatury pojciowej okrelonej ontologii (np. jako byt konieczny byt, który nie moe nie istnie). Nastpnie za bd wyprowadzaj z tej charakterystyki kolejne cechy tego bytu, bd zwracaj uwag na to, e charakterystyk t spełnia Bóg religii, wobec czego mona utosami wyróniony byt metafizyki/ontologii (absolut filozofów) z Bogiem religii, czerpic Jego bogatsz charakterystyk włanie z religii. Dodajmy, e na terenie filozofii wyraenie Bóg (a raczej bóg lub lepiej: absolut, byt konieczny itp.) w gruncie rzeczy jest predykatem, którego egzemplifikowalno (przez dokładnie jeden desygnat!) wymaga wykazania. Natomiast na terenie religii wyraenie Bóg jest raczej imieniem własnym, którego nosiciel jest jako znany załoycielom wielkich religii dziki swoistemu dowiadczeniu lub innej sytuacji inicjujcej. Pytanie o istnienie Boga w kontekcie religii sformułowałbym wic nastpujco: czy okreleni ludzie dowiadczyli Boga? lub czy jest racjonalne wierzy w przekazy głoszce, e okreleni ludzie dowiadczyli Boga? Natomiast pytanie o istnienie Boga w kontekcie metafizyki które (przede wszystkim) bdzie nas dalej zajmowa sformułowałbym tak: czy do wyjanienia okrelonych zjawisk jest potrzebne postulowanie istnienia bytu, którego charakterystyka dopuszcza utosamienie go z Bogiem religii? To drugie pytanie pozwala w przeciwiestwie do ujcia Ziemiskiego tak potraktowa omawiane zagadnienie, by przenie punkt cikoci z problemu dowodów na istnienie Boga (uzasadnienia teizmu) na problem, jak wyjani okrelone zjawiska 227

3 (rozwiza pewne zagadnienia metafizyczne, np. dlaczego jest tak, e istniej jakie byty przygodne, a nie adne?) Metafilozoficzny sceptycyzm Ad. (5). Domylam si, e Ziemiski w nastpujcy sposób posługuje si czasownikiem wiedzie: Wiedzie, e p to tyle, co: (a) by przekonanym, e p oraz (b) dysponowa takim uzasadnieniem zdania p, które gwarantuje prawdziwo zdania p lub wysokie prawdopodobiestwo zdania p (wiksze ni prawdopodobiestwo zdania nie-p). Jeli tak, to wiara (z pewnoci nie wiara w sensie religijnym!) byłaby postaw propozycjonaln spełniajc warunek (a), lecz nie (b) byłaby przekonaniem bez uzasadnienia lub przekonaniem opartym na słabym uzasadnieniu (nie gwarantujcym wysokiego prawdopodobiestwa, czyli tego, e prawdopodobiestwo zdania p jest wiksze od prawdopodobiestwa zdania nie-p). Wikszo ludzkiej wiedzy to tylko wiedza wysoce prawdopodobna. Wiedza naukowa dysponuje rodkami obliczania prawdopodobiestwa. W przypadku poznania potocznego i (wikszej czci) filozofii musimy zda si jednak na intuicyjne i zdroworozsdkowe oszacowywanie prawdopodobiestwa. Sdz, e główny metafilozoficzny powód rónicy midzy Ziemiskim a mn w filozoficznej kwestii istnienia Boga polega włanie na tym, e Ziemiski odmawia filozofii statusu wiedzy. Autor ten zdaje si sugerowa, e posiadane przez nas argumenty w kwestii istnienia Boga (i chyba te w innych kwestiach filozoficznych) nie wystarczaj do tego, by cile oszacowa prawdopodobiestwo której z wchodzcych w gr tez ( nie istnieje neutralne kryterium, zgodnie z którym moglibymy rozstrzygn nie wiemy nawet, na czym miałoby [ono] polega ). Nie zgadzam si z wyej wyłuszczonym stanowiskiem Autora. Sdz, e w filozofii (a w szczególnoci w sprawie istnienia Boga) dysponujemy kryteriami rozstrzygajcymi. Nie s one tak cisłe jak w nauce, wystarczaj jednak, by intuicyjnie i zdroworozsdkowo porównywa prawdopodobiestwo wchodzcych w gr twierdze (dobrym rodkiem testujcym w filozofii jest porównywanie 228

4 empirycznych konsekwencji twierdze filozoficznych; w filozofii porównuje si te spójno, moc eksplanacyjn i prostot twierdze zob. I.3.2., I.4.2. oraz II , II.4.). Gdyby zgodzi si na metafilozoficzny sceptycyzm Ziemiskiego, ju w punkcie wyjcia musielibymy zrezygnowa z racjonalnej dyskusji nad wikszoci klasycznych problemów filozoficznych. Racjonalno tej dyskusji wymaga przecie podawania argumentów i ich badania pod ktem tego, czy zapewniaj rozpatrywanym twierdzeniom odpowiedni (choby intuicyjnie mierzony) stopie prawdopodobiestwa. Mniejsza o to, czy tak rozumiane prawdopodobiestwo potraktujemy jako wyznacznik ostronej, słabszej (tylko intuicyjnie uzasadnionej) wiedzy, czy silniejszej, racjonalnej (posiadajcej jakie powane racje) wiary. Wane jest to, e moemy porównywa twierdzenia filozoficzne pod wzgldem ich uzasadnienia i (wyznaczanego przez nie) prawdopodobiestwa (jak głosi, skdind bliski Ziemiskiemu R. M. Chisholm: p jest dla S prawdopodobne = df S posiada lepsze uzasadnienie dla przekonania, e p ni dla przekonania, e nie-p ). 2. Moliwe stanowiska (cztery czy dwa?), czyli o problemie podziału Ziemiski pisze: W sprawie istnienia Boga moliwe s cztery stanowiska: teizm, ateizm, agnostycyzm i sceptycyzm. cile rzecz biorc, w sprawie istnienia Boga (wzgldnie wartoci logicznej zdania Bóg istnieje ) moliwe s tylko dwa stanowiska: teizm (Bóg istnieje, a wic zdanie Bóg istnieje jest prawdziwe) albo ateizm (Bóg nie istnieje, a wic powysze zdanie jest fałszywe). Klasyfikacja Ziemiskiego dotyczy wic raczej stanowisk w sprawie wiedzy nt. istnienia Boga. Mona j zrekonstruowa nastpujco: (1) Teizm: wiemy, e Bóg istnieje. (2) Ateizm: wiemy, e Bóg nie istnieje. (3) Sceptycyzm umiarkowany/agnostycyzm: nie wiemy, czy Bóg istnieje, czy Bóg nie istnieje. (3.1) Sceptycyzm umiarkowany: aktualnie nie wiemy, czy Bóg istnieje, czy Bóg nie istnieje. 229

5 (3.2) Agnostycyzm: zawsze (nigdy) nie wiemy, czy Bóg istnieje, czy Bóg nie istnieje. (4) Sceptycyzm radykalny: nie wiemy ani czy wiemy, e Bóg istnieje, ani czy wiemy, e Bóg nie istnieje, ani czy nie wiemy, czy Bóg istnieje, czy Bóg nie istnieje. Ziemiski, krytycznie rozpatrujc powysze stanowiska (i z góry wykluczajc sceptycyzm radykalny), opowiada si ostatecznie za sceptycyzmem umiarkowanym (dalej: sceptycyzmem). Zanim przeledzimy te analizy Autora, zauwamy tyko, e w swym podziale uwzgldnia On jedynie funktor wiedzy (w przeciwiestwie do J. Woleskiego, który w swym podziale w Granicach niewiary uwzgldnia te funktor wiary). Jest to o tyle wane, gdy jak ju zaznaczyłem Ziemiski zakłada do wsk koncepcj wiedzy, która łatwo wyklucza z zakresu wiedzy (a moe i racjonalnej wiary?) zarówno teizm, jak i ateizm. 3. Teizm przedwczenie odrzucony 3.1. Bóg czy co? Ziemiski rozpatruje dwie kluczowe argumentacje na rzecz teizmu dowody ontologiczne i dowody kosmologiczne. W sprawie pierwszej argumentacji omawiany Autor jest skłonny zgodzi si, e dowód ontologiczny jest skutecznym narzdziem wykazania koniecznoci istnienia jakiego bytu, jednak jest bezskuteczny w udowodnieniu istnienia konkretnego bytu (zwłaszcza transcendentnego wobec wiata). Jedyne bowiem zdanie egzystencjalne, którego prawdziwo moemy wykaza a priori, to zdanie»co istnieje«. Uwaam, e Autor myli tu dowód ontologiczny z dowodem twierdzenia o niepustoci dziedziny. Autorzy dowodu ontologicznego starali si nie tyle uzasadni zdanie nie jest moliwe, e nic nie istnieje ( jest konieczne, e co istnieje ), ile starali si uzasadni zdanie pewien konkret istnieje koniecznie. Ma racj Ziemiski, e pierwsze z tych zda nie pociga drugiego, lecz jest tak na odwrót: drugie pociga pierwsze. Co wicej, argumentacja Ziemiskiego na rzecz prawdziwoci pierwszego zdania bazuje na ryzykownym załoeniu, e zakres zmiennej co jest zbiorem niejednorodnym, dopuszczajcym wród swych 230

6 elementów i konkrety, i fakty (w szczególnoci podejrzany fakt negatywny, e nic nie ma fakt, który jednak jest), i zdania czy sdy w sensie logicznym (w szczególnoci falsyfikujce samo siebie zdanie nic nie istnieje lub zdanie co istnieje bdce samo dla siebie warunkiem prawdziwoci). Argumentacja ta opiera si wic albo na mieszaniu stopni jzyka, albo na ekwiwokacji. Według Ziemiskiego nie istniej adne do pomylenia warunki, w których zdanie co istnieje byłoby fałszywe, a jego negacja prawdziwa. Jeli zakres zmiennoci co stanowi zbiór przygodnych konkretów (czyli takich, które mog nie istnie), to warunki takie łatwo sobie pomyle: nic by nie istniało, gdyby nie powstał aden konkret lub gdyby wszystkie konkrety wyginły. Ziemiski miałby racj tylko w jednym przypadku: gdyby dopucił wystpowanie w tym zbiorze konkretu koniecznego (czyli takiego, który nie moe nie istnie). Wtedy nie mona byłoby pomyle warunków, w których zdanie co istnieje byłoby fałszywe: konieczny konkret istnieje przecie bezwarunkowo, zawsze nigdy nie powstał, ale te nigdy nie zginie. Taki te jest sens dowodu ontologicznego: jeli rozumielibymy, czym byłby istniejcy z koniecznoci konkret, to nie moglibymy pomyle adnych warunków, w których by on nie istniał, a wic zdanie co istnieje nie mogłoby by fałszywe. Celowo napisałem jeli rozumielibymy, czym byłby by wyjani wtpliwo Ziemiskiego, zawart w jego pytaniu: dlaczego tak trudno odkry istnienie bytu koniecznego (Boga), skoro jest on jedynym bytem, którego nie da si pomyle jako nieistniejcego? Jak ju dawno zauwaył w. Tomasz z Akwinu, problem polega na tym, czy nie wiedzc o istnieniu Boga, rozumiemy, na czym polega Jego natura (por. II.3.) Błdne koło przygodnoci Jeli chodzi o dowody kosmologiczne, to Ziemiski słusznie przypisuje im dwa załoenia: przygodnoci oraz adekwatnej racji wiata. (W przeciwiestwie do Ziemiskiego wolałbym jednak mówi o przygodnoci i racji nie wiata, lecz danych nam w zmysłowym dowiadczeniu konkretów wprowadzanie wieloznacznego pojcia wiat tylko komplikuje problem). Według omawianego Autora załoenia te przesdzaj automatycznie o prawdziwoci tezy teistycznej : 231

7 przygodno wiata zakłada bowiem, e został on powołany do istnienia przez byt konieczny, a zasada racji e racj (przygodnego) wiata jest transcendentny byt konieczny. Co do pierwszego załoenia, naley zauway, e z góry przesdzałoby problem istnienia Boga, gdyby przygodno definiowano w odwołaniu do bytu koniecznego. Wikszo teistów jednak, wbrew Ziemiskiemu, nie popełnia tego błdu. Proponuj oni neutralne okrelenia bytu przygodnego, np. jako bytu, który moe nie istnie lub bytu, który powstaje i ginie, lub bytu podlegajcego uwarunkowaniom, lub bytu zalenego od innych bytów itd. Jest oczywiste, e istniej byty przygodne, problem za polega na tym, czy wszystkie byty s takie, czy przeciwnie istnieje take byt konieczny, czyli byt, który nie moe nie istnie (istnieje zawsze, nie podlega adnym uwarunkowaniom, nie zaley od adnego bytu itp.). Rozwizanie tego problemu nie zawiera si jednak w samym stwierdzeniu przygodnoci jakiegokolwiek bytu, w tym przygodnoci wiata. Co wicej, równie nie przesdza sprawy dodanie zasady racji dostatecznej. Jeli bowiem wiat jest dystrybutywnym zbiorem wszystkich przygodnych konkretów, to mona przyj, e racja tak pojtego wiata sprowadza si do koniunkcji racji wszystkich jego elementów. Gdyby liczba tych elementów była nieskoczona (gdyby układały si one w nieskoczony łacuch/łacuchy racji i nastpstw), to wiat jako zbiór bytów przygodnych miałby sw racj, ale nie w bycie koniecznym (zob. II.2.3.(2b)). Do powyszych zagadnie wróc w czci pozytywnej (II.2.). Tu zaznaczam tylko, e Ziemiski znacznie uprocił argumentacj kosmologiczn za istnieniem Boga, niesłusznie zarzucajc jej błdne koło. Argumentacja ta jednak, w swej rzetelnej postaci, polega bd na (niezalenej od tezy teistycznej) obronie odpowiedniego pojcia wiata i mocnej wersji zasady racji dostatecznej, bd na wyliczeniu pewnych moliwoci ontologicznych (nagi fakt, cig w nieskoczono, byt konieczny) oraz wyborze z nich tej, która wydaje si najbardziej wiarygodna. 232

8 3.3. Religia a dendrologia Szkoda, e Ziemiski, badajc warto teizmu, pomija szereg innych argumentów teistycznych bd milczc o nich (np. argument teleologiczny czy moralny), bd kwitujc je zdawkowymi zdaniami. Oto dwa z nich: Jeli bowiem okrelone dowiadczenia definiujemy jako religijne (jako dowiadczenie bezporedniej obecnoci Boga), to problem istnienia Boga rozstrzygamy ju w punkcie wyjcia, traktujc dowiadczenie religijne jako zasadniczo wiarygodne. Kryteria autentycznoci dowiadcze religijnych s jednak nieuchronnie subiektywne; z faktu przecie, e dana osoba sdzi, i dowiadczyła obecnoci Boga nie wynika, e Bóg faktycznie istnieje [...]. Zgadzam si z Autorem. Zastpmy jednak w przytoczonym zdaniu przymiotnik religijny przymiotnikiem dendrologiczny, a rzeczownik Bóg rzeczownikiem drzewo. Otrzymamy wtedy zdania: Jeli bowiem okrelone dowiadczenia definiujemy jako dendrologiczne (jako dowiadczenie bezporedniej obecnoci drzewa), to problem istnienia drzewa rozstrzygamy ju w punkcie wyjcia, traktujc dowiadczenie dendrologiczne jako zasadniczo wiarygodne. Kryteria autentycznoci dowiadcze dendrologicznych s jednak nieuchronnie subiektywne; z faktu przecie, e dana osoba sdzi, i dowiadczyła obecnoci drzewa nie wynika, e drzewo faktycznie istnieje [...]. Sdz, e obaj podpiszemy si równie i pod tymi zdaniami (sprawa stanie si jeszcze bardziej oczywista, gdy wemiemy pod uwag jaki rzadki okaz drzewa). Jeli tak, to zarzut Ziemiskiego wobec dowiadczenia religijnego nie jest zarzutem specyficznym dotyczy on take innych typów dowiadcze. Problematyka dowiadczenia religijnego wymaga wic odrbnego rozpatrzenia Wygoda sceptyka Sceptycka taktyka Ziemiskiego obejmuje te m.in. zjawiska cudowne. Autor sugeruje, e próby uzasadnienia teizmu w odwołaniu do nich równie popadaj w błdne koło. Uwaam to za unik. Autor nawet nie zadaje pytania, czy istniej wiarygodne przekazy o zachodzeniu zjawisk w wyrany sposób naruszajcych znane nam prawa przyrody, a jeli tak, to jakie wyjanienie tych zjawisk jest najlepsze (zachodzenie anomalii przyrodniczych, działanie nieznanych nam praw, 233

9 ingerencja istoty nadprzyrodzonej). Zamiast tego, woli z góry skwitowa wszystko stwierdzeniem nie znamy (przynajmniej na razie) konkluzywnego argumentu rozstrzygajcego spór dotyczcy istnienia Boga. Z pewnoci jest to prostsze ni analiza wiarygodnoci dostpnych przekazów lub mocy eksplanacyjnej proponowanych wyjanie. Kto jednak woli trwa w wygodnym nie wiadomo, zamiast zdoby si na wysiłek oszacowywania wiadectw, nigdy nie dowie si, jak jest. 4. Ateizm a jednak weryfikowalny 4.1. Kryterium (K) koło ratunkowe ateistów Krytykujc ateizm, Ziemiski koncentruje si na wykazaniu niewystarczalnoci argumentów wysuwanych przeciw spójnoci teizmu. Podobnie jak on sdz, e teizm potrafi (niekiedy przyjmujc specyficzne załoenia) obroni swoj spójno (dodatkowo podejrzewam, e problem nie-dobroci Boga wobec zła w wiecie wikła si z metafizycznego punktu widzenia w błd kategorialny ). Nie zgadzam si jednak z Autorem, e do wykazania prawdziwoci ateizmu nie wystarcza obalenie argumentacji teistycznej, e ateizm jako przekonanie pozytywne wymaga mocniejszych racji racji ukazujcych (a priori lub a posteriori) niespójno teizmu. Sdz bowiem, e w poznaniu kierujemy si nastpujcym kryterium istnienia (K): (K): Jeli x istnieje, to x jest (moe sta si) przedmiotem rzetelnego dowiadczenia lub x umoliwia (moe umoliwia) najlepsze z dostpnych wyjanienie przedmiotów rzetelnego dowiadczenia. Pomijam tu problemy zwizane z precyzacj (K) i jego relatywizacj czasow (x istnieje lub nie istnieje w wietle aktualnego/moliwego dowiadczenia lub eksplanacji). Dla naszego wywodu wane jest tylko to, e stosujc transpozycj (K), musimy uzna, e jeli czego ani nie dowiadczamy (nie moemy dowiadczy), ani nie moemy potraktowa jako (najlepszego) eksplanansa tego, czego dowiadczamy, to owo co nie istnieje. Uwaam, e ateici, krytykujc argumentacj teistyczn, staraj si wykaza, e ani nie dysponujemy rzetelnym 234

10 dowiadczeniem Boga (zob. np. I.3.3.), ani e istnienie Boga nie umoliwia (dobrego) wyjanienia tego, co dowiadczamy (por. np. I.3.2.). Jeli wic ateistom udałoby si skutecznie spełni te starania, mieliby pełne prawo, by na mocy (K), uzna zdanie Bóg nie istnieje za prawdziwe. (K) czyni, wbrew Ziemiskiemu, problem istnienia Boga rozstrzygalnym. Uwaam wic, e zamiast narzeka na brak rozstrzygajcego neutralnego kryterium, lepiej sprawdzi, czy Bóg spełnia (K) A jednak teizm By uprzedzi pytania Ziemiskiego, od razu zaznacz, e zadaniem metafizyki jest wyjanienie wszystkich (danych w dowiadczeniu) fundamentalnych faktów ontycznych, takich jak: istnienie bytów przygodnych, regularno (racjonalno) praw przyrody, wystpowanie w wiecie zła (fakty te zreszt wymienia sam Ziemiski). W wyborze wyjanienia powinnimy si kierowa kryterium prostoty. Według Ziemiskiego jednak moe by ono owocn reguł metodologiczn w nauce, lecz nie musi [...] wcale stanowi oczywistej zasady metafizycznej. Odpowiadam: na pewno nic nie musi, ale jeli rzeczywisto jest jedna, to nie widz powodu, by w metafizyce rezygnowa ze sposobów poznania (tej samej!) rzeczywistoci, które sprawdziły si w nauce. Ziemiski nie ustpuje: nie sposób rozstrzygn, która z konkurencyjnych hipotez [teizm czy ateizm] jest prostsza. Wbrew niemu uwaam jednak, e dysponujemy dobrym kryterium prostoty: z hipotez (teorii) metafizycznych prostsza jest ta, która w wyjanieniu wymienionych wyej faktów przyjmuje mniej bytów. W tym sensie teizm jest prostszy: dla wyjanienia istnienia przygodnego i racjonalnego wiata, który zawiera w sobie zło, przyjmuje tylko akt stwórczy Boga (obejmujcy stworzenie inteligibilnego wiata wraz z wolnymi, zdolnymi do dobra i zła, istotami). Hipotezy nie-teistyczne, o ile w ogóle s w stanie wyjani powysze fakty, musz przyj wicej bytów: jakie zdarzenie inicjujce dzieje wiata (np. Wielki Wybuch), sfer idealn nadajc wiatu racjonalno, a take mechanizmy ewolucji prowadzce m.in. do zła. Jak wida, zastosowanie kryterium (K) pozwala nam pozytywnie zweryfikowa teizm, a negatywnie ateizm. 235

11 5. Agnostycyzm za i przeciw 5.1. Stanowisko Autora Dyskutowany Autor odrzuca take agnostycyzm, który głosi nieusuwaln (wieczn) nierozstrzygalno kwestii istnienia Boga. Stanowisko to, według niego, jest niespójne: w wersji skrajnej zakłada, e równie Bóg nie mógłby rozstrzygn problemu swego istnienia, w wersji umiarkowanej za e ludzie wiedz, czego wiedzie (rozstrzygn) nie mog Agnostycyzm radykalnej transcendencji Uwaam, e istnieje odmiana agnostycyzmu (w wersji umiarkowanej), która unika powyszego zarzutu. Według niej ludzie nie mog wiedzie, czy Bóg istnieje czy nie, gdy Bóg jeli istnieje istnieje w innym sensie, ni w tym, jaki normalnie wiemy ze słowem istnie. Ów zwykły sens wyłuszcza podane wyej kryterium (K), Bóg jednak jako byt radykalnie transcendentny nie moe ani by przedmiotem dowiadczenia, ani pozostawa do przedmiotów naszego dowiadczenia w jakiejkolwiek relacji. Bóg wic ze swej natury nie moe spełnia (K), nie mona jednak powiedzie, e nie istnieje, gdy by moe istnieje w jaki inny sposób, czyli spełnia jakie inne, niedostpne dla nas, kryterium istnienia. Ciekawy jestem, jak Ziemiski ustosunkowałby si do tej postaci agnostycyzmu (by moe jest ona bliska pogldom religijnym L. Wittgensteina z Traktatu logiczno-filozoficznego). Zauwa tu tylko, e w sensie cisłym agnostycyzm ten nie dotyczy istnienia/nieistnienia Boga; głosi on bowiem nie tyle nierozstrzygalno problemu istnienia Boga, ile nierozstrzygalno problemu istnienia Nieznanego czy Tajemnicy, a wic czego, co przekracza nasze zdolnoci poznawcze. Nie widz adnych pozytywnych racji za przyjciem takiego stanowiska, nie widz te jednak adnego sposobu, eby go obali. Bez wzgldu na to, czy Bóg spełnia czy nie spełnia (K), nie wiadomo, czy Tajemnica istnieje czy nie istnieje. Nie tylko wic ateista moe zabezpieczy si tego rodzaju agnostycyzmem; teista przecie te moe dopuci istnienie oprócz Boga Tajemnicy lub przyj, e Bóg spełniajcy (K) to tylko idol (boek) Boga- Tajemnicy. 236

12 5.3. Wyrazy współczucia Od razu z przykroci musz zaznaczy, e Ziemiski jako sceptyk nie moe by agnostykiem w powyszym sensie. Jeli bowiem nie wyklucza moliwoci rozstrzygnicia problemu istnienia Boga (czy Tajemnicy) w przyszłoci, to zakłada, e by moe kiedy okae si, e rozpatrywany byt spełnia kryterium (K), np. w ten sposób, e kto Go dowiadczy. Wtedy jednak trzeba bdzie przyj, e byt ów istnieje w zwykłym znaczeniu tego słowa. (Chyba e istniej inne formy poznania ni dowiadczenie i rozumowanie formy wykraczajce poza (K). Nie wierz w to jednak: cudowne formy poznania np. objawienie, owiecenie, wlanie etc. s przecie swoistymi odmianami dowiadczenia). 6. Sceptycyzm krytyka 6.1. Powrót do agnostycyzmu albo Boska interwencja Jakie s istotne trudnoci sceptycyzmu Ziemiskiego? Autor ten formułuje dziewi zarzutów przeciw swojemu stanowisku, z których wszystkie odpiera. Ze swej strony dodam dwie trudnoci (czciowo wi si one z zarzutem przedostatnim, na który Autor wyczerpujco nie odpowiedział). Po pierwsze, sceptycyzm w wydaniu Ziemiskiego jest niedystynktywny wzgldem agnostycyzmu (w znaczeniu nadanym przez niego, a nie przeze mnie). Autor bowiem z jednej strony twierdzi, e sceptycyzm głosi, e aktualnie nie wiemy, czy Bóg istnieje, czy te nie istnieje (nie wyklucza jednak moliwoci rozstrzygnicia tego problemu w przyszłoci) ; z drugiej za strony dodaje: aktualnie nie wiemy nie tylko tego, czy Bóg istnieje czy te nie istnieje, lecz nawet tego, na czym miałoby polega neutralne wiadectwo pozwalajce jednoznacznie rozstrzygn o prawdziwoci teizmu, ateizmu bd agnostycyzmu. Jeli jednak kto na serio liczy si z moliwoci rozstrzygnicia jakiego problemu w przyszłoci, musi wiedzie, jakie dane s konieczne do jego rozstrzygnicia. Inaczej nigdy nie bdzie wiedział, czy owe dane si pojawiły, czy te nie, czyli czy szansa na rozwizanie problemu ju zaistniała, czy trzeba jeszcze czeka. Podobnie jest te z Ziemiskim: skoro aktualnie nie wie, na czym miałoby polega neutralne wiadectwo pozwalajce jednoznacznie rozstrzygn spór o 237

13 istnienie Boga, to wbrew nutce nadziei, któr okrasza swe stanowisko nigdy si nie dowie, jakie jest rozwizanie tego sporu. Aby mogła zrealizowa si ta optymistyczna moliwo rozwizania sporu, Ziemiski musiałby wiedzie, jak j rozpozna. Jak jednak mogłoby si to sta, skoro Ziemiski nie zna neutralnego kryterium rozstrzygajcego? Pomóc by tu mogła wyłcznie... Boska interwencja. Jeli tak, to Ziemiski musiałby konsekwentnie wyzna sw wiar: nie wiemy, czy istnieje Bóg czy nie, ale nie wykluczone, e dziki Boskiej interwencji kiedy si tego dowiemy, gdy jedynie Boska interwencja stanowi neutralne wiadectwo pozwalajce jednoznacznie rozstrzygn omawiany spór (na korzy teizmu, a przeciw ateizmowi i agnostycyzmowi). Albo wic Ziemiski opowie si za agnostycyzmem (nie wiemy i nie bdziemy wiedzie, bo nie dysponujemy kryterium rozstrzygajcym), albo przyjmie sceptycyzm czekajcy na Boga (nie wiemy, ale dysponujemy kryterium kryterium Boskiej interwencji; kryterium to jednak w yciu Ziemiskiego dotd si nie spełniło) Wewntrzna sprzeczno i głos z Nieba Po drugie, sceptycyzm Ziemiskiego narusza przyjte przez niego załoenie (1): problem istnienia Boga jest sensowny i podlega racjonalnej dyskusji (zob. I.1.1.). Problem jest sensowny m.in. wtedy, gdy wiadomo, jakie wiadectwa musiałyby si pojawi, aby go rozstrzygn. Jeli pytamy kto był wyszy Mojesz czy Aaron?, to wiemy, co musiałoby si sta, bymy mogli rozstrzygn, która z odpowiedzi na to pytanie jest prawdziwa: musielibymy dysponowa wiedz o wysokoci obu braci. Racjonalna dyskusja na dany temat polega na wymienianiu si argumentami, czy dysponujemy wiadectwami w omawianej kwestii, a jak tak, to jakimi (na któr stron rozstrzygajcymi). Jeli jednak Ziemiski twierdzi, e nie wiemy [...], na czym miałoby polega neutralne wiadectwo pozwalajce jednoznacznie rozstrzygn pytanie czy istnieje Bóg?, to zakłada, e jest to pytanie bezsensowne i nie podlegajce racjonalnej dyskusji. Wedle Ziemiskiego nie moemy przecie wymienia si argumentami, czy dysponujemy wiadectwami rozstrzygajcymi, czy Bóg istnieje czy nie nie wiemy wszak, na czym owe wiadectwa miałyby polega. Omawiany Autor przeczy wic sam sobie: zakłada, e problem Boga jest sensowny i racjonalny, wchodzi w racjonaln dyskusj na 238

14 jego temat, a zarazem twierdzi, e nie wie, na czym ten problem w gruncie rzeczy polega (wiedzie, na czym polega dany problem to przecie tyle, co rozumie, jakie wiadectwa rozstrzygałyby go na korzy okrelonych stron). Albo wic Ziemiski uzna problem istnienia Boga za bezsensowny, albo osłabi swój sceptycyzm, głoszc jedynie jego aktualn nierozstrzygalno w tym sensie, e aktualnie nie mamy dostpu do wiadectw rozstrzygajcych problem, cho wiemy, na czym by one polegały. Jak wida, Ziemiski, aby nie przeczy samemu sobie, powinien powiedzie, co musiałoby si sta, bymy si dowiedzieli, czy Bóg istnieje czy nie. Inaczej jego sceptycyzm (wraz z moliwoci rozstrzygnicia sporu w przyszłoci) bdzie nieefektywny. Nawet wic, gdyby Bóg zaczł codziennie woła z Nieba dononym głosem, Ziemiski i tak si nie dowie, czy istnieje Bóg. Przecie nie zna neutralnego kryterium, a głosy z Nieba nie s neutralne Varia Wobec tak powanych trudnoci sceptycyzmu Ziemiskiego, czuj si zwolniony z obowizku rozpatrywania wszystkich odpowiedzi na zarzuty, jakie sam sformułował. Ogranicz si do dwóch spraw. Zanim to jednak uczyni, pragn wyrazi zdziwienie, e Ziemiski nie wie, co zawiera kompletny wiatopogld (czyli pogld na wiat) wie natomiast, co zawiera kompletna metafizyka (czyli teoria wiata). Nie mog si te nadziwi zdaniu: nic nie stoi na przeszkodzie, by ateista spełniał praktyki religijne, poszukujc w nich potwierdzenia tezy o nieistnieniu Boga, bd te poszukiwał danych, które pozwoliłyby mu ateizm odrzuci. Jeli ateista wie, e Boga nie ma, po co miałby jeszcze testowa swe przekonanie? Chyba e nie wie, tylko przypuszcza, wtpi, poszukuje etc., ale wtedy nie jest ateist w zdefiniowanym wczeniej sensie. By moe Ziemiski przez praktyki religijne rozumie wykonywanie okrelonych czynnoci bez wzgldu na intencj. Wtedy jednak znika rónica midzy spełnianiem praktyk a udawaniem ich spełniania. Ziemiski twierdzi, e wybór midzy teizmem, ateizmem, agnostycyzmem czy sceptycyzmem nie ma istotnych konsekwencji dla naszej wiedzy, ycia praktycznego czy moralnoci. By moe Ziemiski ma racj, jeli przez teizm 239

15 rozumie tylko tez o istnieniu (ubogo scharakteryzowanego) Boga. Jeli jednak przez teizm rozumiemy zespół (w znacznej mierze pochodzcych z religii) twierdze o Bogu (por. I.1.2.), to nie mona zaprzeczy, e twierdzenia te implikuj szereg informacji na temat rónych sfer rzeczywistoci (np. o pochodzeniu wiata i człowieka), maj ogromn doniosło praktyczn (np. mówic o przeznaczeniu człowieka czy drogach do osignicia wiecznego szczcia w Bogu), a take wi si z okrelonymi normami moralnymi (ju z samego faktu, e Bóg jest moralnym prawodawc, a do Jego natury naley miło, mona wyprowadzi niektóre moralne powinnoci). Warunkiem koniecznym prawdziwoci wszystkich tych twierdze jest prawdziwo tezy Bóg istnieje. Dodam na koniec, e Ziemiski podkrela, i mona nie wiedzie (o istnieniu Boga), cho wierzy (w Niego); innymi słowy: mona by sceptykiem religijnym (nie wiedzcym, lecz wierzcym). Prawda. Bdzie to jednak albo wiara irracjonalna, pozbawiona jakichkolwiek racji (wiara bezrozumna), albo oparta na słabych racjach wiara sprowadzajca si do przypuszcze, do postawy by moe. Pierwsza wiara jest lepa, druga bezsilna. adna z nich jednak nikomu do niczego si nie przyda, a rozwieje j pierwszy podmuch wtpliwoci. Zreszt pewn odmian bezsilnej wiary (w stosunku do rozstrzygnicia sporu) odznacza si sam sceptyk: nic nie wie, a tylko wierzy, e by moe kiedy si dowie Podzikowanie Powysza krytyka tekstu Ziemiskiego nie oznacza, e oceniam go negatywnie. Przeciwnie, tekst ten zawiera szereg informacji oraz inspiracji, za które jestem Autorowi wdziczny. Za najwiksz jego zalet uznaj to, e zmusza do intelektualnego wysiłku oraz... pokory. Szkoda tylko, e w kwestii istnienia Boga Autor nie chce si kłóci, któr ciek intelektualn poda. Zamiast tego woli siedzie wygodnie w fotelu, powiadajc: poczekajmy, moe kiedy si dowiemy

16 II. Cz pozytywna ostrona wiedza teisty 1. Uwagi ogólne Sdz, e najwaniejszymi ze skutecznych argumentów za istnieniem Boga s: argument ontologiczny (z moliwoci istnienia bytu koniecznego), argument kosmologiczny (z istnienia bytów przygodnych), argument teleologiczny (z racjonalnoci wiata) oraz argument moralny (z istnienia moralnoci). Konkluzj pierwszego argumentu jest (faktyczne) istnienie bytu koniecznego, drugiego istnienie bytu koniecznego jako racji (ostatecznej) bytów przygodnych, trzeciego istnienie ponadwiatowego intelektu projektujcego wiat i kierujcego nim, czwartego istnienie ponadludzkiego prawodawcy i egzekutora moralnoci. Ostatnie dwa argumenty (bez dodatkowych załoe) nie wykazuj, e postulowane byty (wyjaniajce racjonalno i moralno) s identyczne ze sob oraz identyczne z bytem koniecznym; jednak identyczno ta byłaby zgodna przynajmniej z eksplanacyjn ekonomi (nie ma potrzeby postulowa istnienia mniejszych i wikszych absolutów, skoro wszystkie ich funkcje moe spełni jeden byt konieczny). Zreszt jedynie byt konieczny miałby najwiksze (wystarczajce) kompetencje do pełnienia funkcji projektanta i egzekutora. Niej rozwin zarys pewnej wersji argumentu kosmologicznego. Uwaam bowiem, e jego konkluzja najbardziej odpowiada religijnej idei Boga jako stworzyciela nieba i ziemi, wszystkich rzeczy widzialnych i niewidzialnych. O pozostałych argumentach (ich niektórych wersjach) powiem bardzo krótko, odkładajc szczegóły do ewentualnej dyskusji. Wicej na ich temat pisałem w tekstach Argumenty na istnienie Boga (w: Leksykon teologii fundamentalnej, s ) oraz O argumencie moralnym za istnieniem Boga ( Roczniki Filozoficzne 52 (2004) 2, s ); pominit tu problematyk Objawienia i dowiadczenia religijnego poruszyłem m.in. w tekcie Jak rozpozna Objawienie? uwagi wierzcego epistemologa. 241

17 2. Zarys argumentu kosmologicznego (z przygodnoci) 2.1. Plan Argument kosmologiczny rozwin w stylu odsłaniajcym charakter argumentacji filozoficznej, o którym wspomniałem w I.1.3. oraz I.3.2. Według mnie praca filozofa polega na ustalaniu konkurencyjnych moliwoci ontologicznych i wywaaniu, które z nich jest rozsdniej przyj (przyjcie których z nich jest lepiej uzasadnione od innych). Dla przejrzystoci wpierw podam załoenia, które przyjmuj nie ma bowiem wiedzy bezzałoeniowej (przyjte tu załoenia wydaj si do ubogie i oczywiste). Nastpnie wylicz etapy argumentacji, podajc wchodzce w gr kolejne alternatywy oraz wskazujc człony (kadej z nich), za którymi si opowiadam. W kolejnym kroku podam uzasadnienia, dlaczego wybrałem okrelone moliwoci, a wykluczyłem inne. Cało zwiecz prób formalizacji wywodu (w jzyku rachunku kwantyfikatorów), zblion do dedukcji naturalnej. Pomijam pewne szczegóły i trudnoci, które by moe pojawi si w dyskusji (dokładniej rozwijam omawiane tu zagadnienia w tekcie O zasadzie racji dostatecznej) Załoenia Przyjmuj nastpujce definicje: byt przygodny byt, który moe nie istnie; byt konieczny byt, który nie moe nie istnie; zasada racji zasada głoszca, e dla kadego bytu przygodnego lub przynajmniej dla niektórych bytów przygodnych istnieje racja jego (ich) zaistnienia. Przyjmuj te tautologi: Dla kadego bytu (istniejcego konkretu) jest tak, e albo jest bytem przygodnym, albo jest bytem koniecznym. Oprócz tego przyjmuj dwie tezy empiryczne: Przynajmniej niektóre byty s bytami przygodnymi (potocznie: istniej byty przygodne). Zasada racji (w powyszym alternatywnym, a wic umiarkowanym, sformułowaniu) jest prawdziwa. (Wane, e zakładam tylko, e zasada racji 242

18 dotyczy wszystkich lub niektórych bytów przygodnych, a nie e dotyczy wszystkich bytów przygodnych, a tym bardziej wszystkich bytów!). Pytanie, które zadaj, brzmi: Czy jaki (przynajmniej lub dokładnie jeden) byt jest bytem koniecznym (potocznie: czy istnieje byt konieczny)? Dla mojego wywodu wystarczy operowa słabym pojciem racji: Jeeli byt y jest racj zaistnienia bytu x, to istnienie y-a jest warunkiem koniecznym zaistnienia x-a, czyli jeeli zaistniał x, to istniał (istnieje) y. Uwaam, e relacja bycia racj (yrx) jest relacj przeciwzwrotn, przeciwsymetryczn i przechodni (w sensie cisłym ta ostatnia własno nie dotyczy relacji bycia racj bezporedni, lecz relacji bycia racj poredni, jednak by racj znaczy by racj bezporedni lub poredni). [Kwestie te rozwija, cho inaczej w pewnych istotnych punktach, E. Nieznaski, np. w tekcie Sformalizowana droga od racji do absolutu, w: Midzy logik a etyk. Prace ofiarowane Profesorowi Leonowi Kojowi, s ]. Zauwamy, e gdyby okreli wiat jako skoczony lub przeliczalnie nieskoczony zbiór bytów przygodnych i gdyby midzy wszystkimi bytami przygodnymi wystpowała relacja bycia racj, to wiat byłby (liniowo lub czciowo) uporzdkowany według tej relacji Etapy argumentacji (1) Jeli zasada racji (w powyszym umiarkowanym brzmieniu) jest prawdziwa (co załoylimy), to: (1a) wszystkie byty przygodne maj swe racje (zasada racji jest powszechna dotyczy wszystkich bytów przygodnych) albo (1b) pewne byty przygodne nie maj swej (adnej) racji (zasada racji nie dotyczy wszystkich bytów przygodnych: istniej byty przygodne, które nie maj swej racji). Opowiadam si za rozwizaniem (1a). (2) Jeli zachodzi (1a), to: (2a) łacuch racji i nastpstw bytów przygodnych ma element pierwszy, którego bezporedni racj jest byt konieczny porednia racja wszystkich pozostałych 243

19 bytów przygodnych łacucha (jeli istnieje wiele łacuchów, to kady z nich ma element pierwszy; kady z nich ma bezporedni racj bd w odrbnych bytach koniecznych, bd w jednym, wspólnym bycie koniecznym) albo (2b) łacuch racji i nastpstw bytów przygodnych nie ma elementu pierwszego, czyli jest lewostronnie nieskoczony (jeli istnieje wiele łacuchów, to przynajmniej jeden z nich nie ma elementu pierwszego). Opowiadam si za rozwizaniem (2a). (3) Jeli zachodzi (2a), to: (3a) byt konieczny jest dokładnie jeden (istnieje dokładnie jeden byt konieczny) albo (3b) bytów koniecznych jest wiele (istnieje wiele bytów koniecznych). Opowiadam si za rozwizaniem (3a). (4) Jeli zachodzi (3a), to: (4a) jedyny byt konieczny jest bytem osobowym albo (4b) jedyny byt konieczny nie jest bytem osobowym. Opowiadam si za rozwizaniem (4a) Uzasadnienia Uzasadnienie dla (1a) powszechno zasady racji Uzasadniam tez (1a) przez wskazanie na jej empiryczne potwierdzenie, kłopoty z jej falsyfikacj oraz jej metodologiczn płodno. Przy okazji zwracam uwag na trudnoci (1b). Po pierwsze. Zasada kady byt przygodny ma sw racj jest dobrze potwierdzona empirycznie: znamy bardzo wiele przypadków, które j konfirmuj, nie znamy jednak ani jednego (przypadku empirycznego, a nie czysto teoretycznego!), który j falsyfikuje. Status zasady racji jest wic przynajmniej taki, jak status pewnych ogólnych praw naukowych: dotd zostały one potwierdzone empirycznie, a skoro nie odkrylimy ich falsyfikatora, mona przyj z wysokim prawdopodobiestwem, e obowizuj powszechnie (bez wyjtków). Tak te jest z zasad racji 244

20 mona wic przyj (1a) jako wysoce prawdopodobn. Wysuwane wobec omawianej zasady (jako powszechnej) kontrprzykłady wzite z fizyki kwantowej nie falsyfikuj tej zasady, jeli przez racj rozumie si tylko warunek konieczny: wprawdzie proces rozpadu jdra atomu uranu nie jest warunkiem wystarczajcym powstania w danym momencie czstki beta, jest jednak jego warunkiem koniecznym (szerzej: jdro atomu uranu [wzgldnie istnienie tego jdra] jest warunkiem koniecznym czstki beta [jej zaistnienia]). Po drugie. Jest niezwykle trudno sfalsyfikowa (1a). W konkretnym przypadku zawsze bowiem istnieje problem: czy dany byt przygodny (wzgldnie w innym ujciu: przygodny stan rzeczy) nie ma racji, czy po prostu nie udało si nam znale takiej racji. Przeciwnik zasady racji (w wersji (1a)) powinien wic poda jej falsyfikator istotny, czyli wskaza byt (przygodny), który nie tylko nie ma racji, ale jej mie nie moe. Według niektórych metodologów takimi bytami s byty lub stany rzeczy postulowane przez teorie naukowe jako pierwotne, niewyjanialne (cho egzystencjalnie przygodne). Wiadomo jednak, e to, co jest pierwotne w jednej teorii, nie musi by pierwotne w innej (zwł. w teorii ogólniejszej). Przeciwnicy omawianej zasady nie potrafi wic okreli, które z ogółu wszystkich bytów przygodnych s obiektywnie (a nie ze wzgldu na dan, tylko czciow, teori) pierwotne, niewyjanialne. Po trzecie. Mona przyj, e (przygodnymi) bytami bez racji s byty krawdziowe pierwszy element łacucha (przygodnych) racji i nastpstw lub pierwsze elementy rónych takich łacuchów. Jednak i tutaj nie wiemy, które byty przygodne s pierwsze, gdy aden z nich nie wyrónia si pod wzgldem ontycznym niczym od pozostałych. Co wicej, dopuszczenie wyjtków od zasady racji na krawdziach wiata (1b), otwiera moliwo uznania dziur eksplanacyjnych take i wewntrz niego (przynajmniej dlatego, e nie dysponujemy rodkami do ustalenia, które człony danego łacucha racji i nastpstw s jego kresami). Innymi 245

21 słowy, jeli wolno dopuci wyjtki krawdziowe, czemu nie dopuci take niekrawdziowych wyjtków? Po czwarte. Nic tak jednak nie paraliuje bada naukowych, jak załoenie, e w wiecie moe si znajdowa wiele rónych dziur eksplanacyjnych (1b). Z kolei załoenie nomologicznej jednolitoci wiata, gwarantowane przez powszechne obowizywanie zasady racji, sprzyja rozwojowi tych bada. Rejony (czy nawet krawdzie ) wiata, w których nie obowizywałaby zasada racji, nie mog sta si przedmiotem nauki z jej funkcj eksplanacyjn i prognostyczn; co wicej, trudno by cokolwiek prawdziwego o takich rejonach powiedzie: wszystko si w nich moe zdarzy, a nie moemy sprawdzi, czy faktycznie zdarzyło si w nich to, co wydaje si nam, e si zdarzyło. W takim razie rozsdniej jest przyj (1a) Uzasadnienie dla (2a) wykluczenie nieskoczonego łacucha (2a) uzasadniam niewprost, przez wykluczenie (2b). (2b) nie zachodzi, gdy (w wiecie realnym) nie istnieje (lewostronnie, przeliczalnie) nieskoczony łacuch racji i nastpstw, składajcy si z bytów przygodnych. Znam pi powanych argumentów, które odrzucaj taki łacuch (nie znam za pozytywnego argumentu, który broni takiego łacucha). Po pierwsze. Jeli aktualny Wszechwiat jest czasowo i przestrzennie skoczony, tzn. jeli posiada skoczon liczb (dalej ju niepodzielnych) chwil i miejsc (chwilomiejsc), to wystpujce w nim łacuchy racji i nastpstw nie mog by nieskoczone (w skoczonej liczbie chwil i miejsc lub chwilomiejsc nie moe przecie istnie nieskoczona liczba bytów). W wietle współczesnej wiedzy kosmologicznej (zwł. standardowego modelu Wszechwiata) jest rozsdne przyj poprzednik powyszej implikacji w takim razie rozsdnym te jest uzna jej nastpnik. Mona pomyle, e kosmologia (jako nauka niespekulatywna) powikszy rozmiary Wszechwiata, trudno jednak pomyle, by taka kosmologia zgodziła si na (zakładajcy np. wieczno Wszechwiata) nieskoczony łacuch wystpujcych w nim racji i nastpstw: nieskoczona wikszo takiego 246

22 Wszechwiata byłaby wtedy dla nas nieusuwalnie niepoznawalna, trudno przy tym byłoby za jej pomoc cokolwiek wyjani lub przewidzie. Po drugie. Jeli łacuch racji i nastpstw jest lewostronnie nieskoczony, to łacuch ten jest aktualnie nieskoczony. Nieskoczono aktualna w przeciwiestwie do nieskoczonoci potencjalnej polega nie na moliwoci dodawania (bez przerwy) kolejnego elementu, lecz na (jednoczesnym) wystpowaniu nieskoczonej liczby elementów. Przyjmijmy, e łacuch racji i nastpstw jest aktualnie nieskoczony oraz liczba jego członów równa si mocy zbioru liczb naturalnych. W takiej sytuacji aktualne pojawianie si w tym łacuchu nowych nastpstw (jako nastpstw działania odpowiednich racji) nie zwiksza liczby członów tego łacucha liczba ta zawsze bdzie równa mocy zbioru liczb naturalnych (nawet gdy liczba nowych nastpstw bdzie równie równa mocy zbioru liczb naturalnych). Powstaje wic paradoks: dodajemy nowe elementy, a ich łczna liczba si nie zwiksza. Wtpi, by taka sytuacja mogła zachodzi w wiecie realnym. Po trzecie. Jeli łacuch racji i nastpstw jest (lewostronnie) nieskoczony, to wszystkie wystpujce w nim racje bdc bytami przygodnymi s racjami uwarunkowanymi (mog nie istnie, a wic ich istnienie i działanie wymaga spełnienia okrelonych warunków). Znaczy to, e kady człon tego łacucha moe pełni rol racji tylko o tyle, o ile sam ma racj. Dla dowolnego bytu przygodnego członu nieskoczonego łacucha prawd wic jest, e istnieje i pełni rol racji pod warunkiem, e sam ma racj swego zachodzenia i bycia racj (dla czego innego). Kady, wzity z osobna, człon takiego łacucha spełnia warunki bycia racj, jednak tylko dziki temu, e sam ma racj. Trudno jednak poj, jak to moliwe, by wszystkie racje miały taki charakter, czyli były racjami jedynie uwarunkowanymi. Jeli by tak było, to w kadym przypadku mówienie o racji byłoby tylko warunkowe (pod warunkiem posiadania racji); tym bardziej, e nawet cały nieskoczony łacuch racji uwarunkowanych (czy nieskoczona cz takiego łacucha) nie stanowi racji nieuwarunkowanej. 247

23 Po czwarte. Skoro rezultat czynnoci podawania racji to wyjanienie, a wyjanienie jest skorelowane z uzasadnieniem, to istnienie nieskoczonego łacucha racji pocigałoby istnienie nieskoczonego łacucha wyjanie oraz uzasadnie. Jednak według J. F. Posta (The Faces of Existence, 1987, s ) istnienie nieskoczonej parady uzasadnie (czyli takiej, w której przynajmniej jedna uzasadniajca przesłanka wymagałaby uzasadniajcych przesłanek cigncych si w nieskoczono) prowadziłoby do sytuacji, w której mona sformułowa schemat uzasadnie dla dowolnego (logicznie niekoniecznego) zdania: zarówno dla p, jak i p. Po pite. Przyjmujc powysz strategi Posta, łatwo mona wykaza bardziej oczywist cech nieskoczonej parady uzasadnie: przy załoeniu takiej parady adna operacja całkowitego uzasadniania (jak i wyjaniania) dokonana przez skoczony podmiot poznajcy nie moe zosta zakoczona jest wic nieefektywna. W takiej sytuacji, skoro nie potrafilibymy poda pełnego (a po ostateczn przesłank) uzasadnienia adnego (logicznie niekoniecznego) twierdzenia, musielibymy si zadowoli uzasadnieniami czciowymi (z pewnymi nieuzasadnionymi przesłankami) nie posiadalibymy wic wiedzy w sensie cisłym. Skoro raczej nie zachodzi (2b), to raczej zachodzi (2a) Uzasadnienie dla (3a) jedyno bytu koniecznego Uzasadniam (3a) przez podanie trzech argumentów na rzecz tej tezy (pierwszy wprost, drugi niewprost, trzeci przez porównanie (3a) z (3b) pod wzgldem zastosowania reguły metodologicznej). Po pierwsze. Byt konieczny jest bytem nieuwarunkowanym: skoro nie moe nie istnie, to jego istnienie (a wic i działanie) nie moe by warunkowane przez jakikolwiek inny byt. W takiej sytuacji nie moe istnie aden byt, który mógłby go warunkowa. Poniewa byt przygodny nie moe (ze swej natury) warunkowa bytu koniecznego, ewentualnym kandydatem na byt warunkujcy byt konieczny mógłby by tylko inny byt konieczny. Jak jednak zauwaylimy, byt konieczny jest nieuwarunkowany, wic nie istnieje róny byt od niego byt konieczny, który mógłby go warunkowa. 248

24 Po drugie. Jest rozsdne przyj, e byt konieczny jest doskonały, stanowi (jak zauwaa Ziemiski) pełni bytu, absolut. Nie mog jednak istnie dwa róne absoluty (jak sugeruje (3b)): gdyby bowiem tak było, to jeden posiadałby co, czego nie posiada drugi, drugiemu wic czego by brakowało, czyli nie byłby absolutem. Po trzecie. Zasada prostoty eksplanacyjnej wymaga przyjcia tylko jednego bytu koniecznego. Jeli istnieje wiele łacuchów racji i nastpstw, to albo wszystkie człony kadego z nich maj jeden wspólny, ostateczny (poredni) eksplanans (3a), albo tych ostatecznych eksplanansów jest wiele dla kadego inny (3b). Skoro jest moliwe wyjanienie tych samym danych za pomoc tylko jednego eksplanansu, warto to dla eksplanacyjnej prostoty uczyni. Jak wida, rozsdniej jest przyj (3a) Uzasadnienie dla (4a) osobowy charakter bytu koniecznego Uzasadniam (4a) przez podanie dwóch argumentów na rzecz tej tezy oraz wskazanie na paradoksalne konsekwencje znanych mi odmian (4b). Po pierwsze. Byt konieczny jest racj istnienia bytów przygodnych. Skoro byt ten jest nieuwarunkowany (zob. poprzedni punkt), to nic nie mogło go zmusi do spowodowania istnienia (stworzenia) jakiegokolwiek bytu przygodnego. W takim razie akt stworzenia musiał (musi) by aktem, który nie dział si z koniecznoci. Jedyn analogi, jak znamy w stosunku do działania bez adnej koniecznoci czy uwarunkowania (przez inne byty, warunki pocztkowe czy prawa), jest wolne działanie osób. Byt konieczny działa wic analogicznie do działania osób tym samym jest bytem porównywalnym do (znanych nam z dowiadczenia) bytów osobowych. Po drugie. Byt konieczny jest take (przynajmniej poredni) ostateczn racj istnienia osób. Trudno pomyle, by taka racja nie odznaczała si własnociami przynajmniej równymi własnociom osób lub wikszymi od nich. W takim razie jest rozsdnie przyj, e byt konieczny jest osob lub bytem wikszym ni osoby. 249

25 Znam dwie konkurencyjne (nieosobowe) koncepcje bytu koniecznego (4b) w stosunku do koncepcji (4a) osobowego bytu koniecznego, wolnego stwórcy. Pierwsza z nich to koncepcja naturalistyczna (materialistyczna lub panteistyczna), druga za nomologiczna. Koncepcja naturalistyczna. Według niej bytem koniecznym jest wiat, wzgldnie materia, energia lub jakie inne (by moe nawet duchowe) tworzywo (dyskutuje si, czy nie s one jedynie abstraktami!). W tym ujciu byty przygodne byłyby tylko czstkami lub emanatami ( wypływami ) bytu koniecznego; byty te powstawałyby wic przez parcjalizacj lub emanacj bytu koniecznego. Pogld ten jednak radykalnie odbiega od zdrowego rozsdku: według niego przecie znane nam konkrety nie s bytami samodzielnymi, lecz niesamodzielnymi czciami jakie wielkiej całoci; co wicej, w wietle tego stanowiska odrbno oraz identyczno osobowa byłyby czym pozornym. Omawiana koncepcja ma te problem z wyjanieniem zachodzenia zmian w absolutnej całoci (dlaczego parcjalizuje, rozwija si lub emanuje tak, a nie inaczej?). Zreszt cało ta nie mogłaby by absolutem, gdy zmiana implikuje brak. Koncepcja nomologiczna. Według niej bytem koniecznym jest prawo (dawniej: idea, Logos, zasada dobra; dzi poszukiwane prawo/prawa teorii wszystkiego, a moe prawa fizyki kwantowej), które nie moe by inne i które wyznacza, co istnieje. Samo to prawo (np. istnieje to, co jest dobre ) paradoksalnie istniałoby przez podpadanie pod samo siebie: bezwzgldnie wyznaczałoby siebie do istnienia (np. istniałoby, gdy samo byłoby dobre). Jeli chodzi o byty przygodne, to istniałyby one przez necesyzaj, z koniecznoci na mocy absolutnego prawa (np. istniałyby, gdy byłyby dobre). W takim razie wszystko w naszym wiecie działoby si z koniecznoci. Omawiana koncepcja dodatkowo zakłada, e prawo istnieje niezalenie od tego, czy istnieje to, czego jest prawem, oraz e wbrew zdrowemu rozsdkowi prawo ma moc sprawcz. Mona zapyta, jak to moliwe, e tak dziwny pogld ma jeszcze (niekiedy gorliwych, a nawet 250

26 wpływowych) zwolenników? By moe istniej oni na mocy owego prawa... Wobec powyszego rozsdniej jest przyj koncepcj osobowego bytu koniecznego (4a). Wprawdzie i ona ma swe trudnoci lub koszty, lecz nie a tak wielkie, jak w przypadku koncepcji naturalistycznej i nomologicznej (4b) Próba formalizacji W niniejszym dowodzie zmienne x i y przebiegaj zbiór bytów. 1. Byt przygodny byt, który moe nie istnie [definicja]. x (Px x moe nie istnie) [tautologia definicyjna]. 2. Byt konieczny byt, który nie moe nie istnie [definicja]. x (Kx Px) [tautologia definicyjna]. 3. y jest racj x-a istnienie y-a jest warunkiem koniecznym zaistnienia x-a [definicja]. x y (yrx istnienie y-a jest warunkiem koniecznym zaistnienia x-a) [tautologia definicyjna]. 4. Przynajmniej jeden byt jest bytem przygodnym [załoenie empiryczne]. x Px [teza empiryczna]. 5. Kady byt przygodny ma sw racj [teza metafizyczna: zasada racji w wersji (1a)]. x (Px y yrx) [teza metafizyczna] x Px x y yrx [prawo rozkładania kwantyfikatora ogólnego na szczegółowe: 5] x y yrx [reguła odrywania: 5.1, 4]. 6. Przynajmniej jeden byt jest racj (dla jakiego bytu przygodnego) [konsekwencja logiczna: 4, 5]. y x yrx [prawo przestawiania kwantyfikatorów szczegółowych: 5.2]. 7. Nie kada racja jest bytem przygodnym [teza metafizyczna: (2a)]. y x (yrx Py) [teza metafizyczna]. 8. Przynajmniej jedna racja nie jest bytem przygodnym [konsekwencja logiczna: 7]. 251

27 y x (yrx Py) [kwantyfikatorowy odpowiednik prawa sylogistyki: SaP SoP: 7] x y (yrx Py) [prawo przestawiania kwantyfikatora szczegółowego z ogólnym: 8] y (yrx Py) [reguła opuszczania kwantyfikatora ogólnego lub prawo dictum de omni: 8.1.] y yrx y Py [prawo rozkładania kwantyfikatora szczegółowego wzgldem koniunkcji: 8.2.] y yrx y Ky [reguła ekstensjonalnoci: 8.3., 2.] 9. Przynajmniej jeden byt jest bytem koniecznym [konsekwencja logiczna: 8.]. y Ky [reguła opuszczania koniunkcji: 8.4.]. 10. (Kady) byt konieczny jest dokładnie jeden [teza metafizyczna: (3a)]. y (Ky!y Ky) [teza metafizyczna] y Ky!y Ky [prawo rozkładania kwantyfikatora ogólnego na szczegółowe: 10]. Wniosek: Dokładnie jeden byt jest bytem koniecznym (potocznie: istnieje dokładnie jeden byt konieczny) [konsekwencja logiczna: 10.].!y Ky [reguła odrywania: 10.1., 9.]. W sprawie osobowego charakteru jedynego bytu koniecznego zob. II Zauwamy, e w powyszym dowodzie tylko punkty 1-3 (definicje) oraz 5, 7, 10 pochodz z metafizyki. Reszta (przewaajca wikszo, poza punktem 4 pochodzcym z empirii) naley do logiki. 3. Krótko o argumencie ontologicznym Wyobramy sobie, e byt konieczny (Bóg) nie istnieje. Skoro byt konieczny to byt, który nie moe nie istnie (a wic nie moe powsta, ani zgin), to jeli nie istnieje, to nigdy nie istniał (nie mógł zaistnie), ani nie bdzie istnie (nie moe zaistnie). Powiedzmy po prostu: (1) Jeeli byt konieczny nie istnieje, to nie moe istnie. W takim razie na mocy prawa transpozycji powinnimy uzna: (2) Jeeli byt konieczny moe istnie, to istnieje. 252