Piotr Ruczkowski, Wyższa Szkoła Ekonomii, Prawa i Nauk Medycznych. Ustrój prawny kas Stefczyka w latach *

Transkrypt

1 Potr Ruczkosk, Ustrój prany kas Stefczyka latach , Rocznk Samorządoy 2013, tom 2, ISSN: , ss Potr Ruczkosk, Wyższa Szkoła Ekonom, Praa Nauk Medycznych m. prof. E. Lpńskego Kelcach, Wyższa Szkoła Humanstyczno- Przyrodncza Sandomerzu Ustrój prany kas Stefczyka latach * Legal status of the Stefczyk credt unons n the years tekst przesłany do redakcj 5 serpna 2013 roku, zrecenzoany marca 2014 roku, zaakceptoany do druku 29 marca 2014 roku Streszczene: W przedkładanym artykule poddano analze ybrane zagadnena ustroju pranego kas Stefczyka latach Przyjęty zakres badań ne jest przypadkoy, gdyż to 1920 roku uchalono, jak sę dzsaj ocena, jedną z najlepszych usta o spółdzelnach óczesnej Europe. Określono nej podstay prane torzena dzałalnośc spółdzeln oszczędnoścoo-kredytoych, tym kas Stefczyka. Na lata mędzyojenne przypadł boem szczególny rozój różnych nstytucj drobnego kredytu, tym spółdzeln kredytoych. Organzację zasady dzałana kas Stefczyka, oprócz spomnanej ustay o regulamny, spółdzelnach, nstrukcje oraz reguloały: ustay statuty szczególne. poszczególnych Z punktu kas dzena ustrojoego kasy Stefczyka były spółdzelnam, które udzelały tanch kredytó pożyczek som członkom, gromadzły kłady oszczędnoścoe zaróno soch członkó, jak nnych osób poerzających m oszczędnośc. Środk na dzałalność kredytoą uzyskały głóne z kładó oszczędnoścoych. Przykładem takch nstytucj były kasy Jakubocach Połańcu, których akta ykorzystano przedkładanym artykule. * Artykuł odbega objętoścoo technczne od tekstó zyczajoo przyjmoanych Rocznku jednakże redakcja, po enętrznej konsultacj, pozytynej ocene redaktora tematycznego dóch recenzjach zdecydoała o jego publkacj. 138

2 Potr Ruczkosk Słoa kluczoe: bank spółdzelczy, Francszek Stefczyk, kasy Stefczyka, spółdzelczość, zązk kredytoe Summary: The artcle examnes some ssues n connecton th the legal status of the Stefczyk credt unons n the years The perod of tme under examnaton s not an accdental one snce t as n 1920 hen accordng to the present day estmaton one of the best acts on co-operatves as adopted. That act contaned the legal frameork for establshng and runnng savngs and credt unons, ncludng the Stefczyk unons. Moreover, t as n those nterar years hen dfferent small credt nsttutons ere rapdly developng, ncludng credt cooperatves. Apart from the aforementoned act on credt unons, the organzaton and orkng rules of the Stefczyk unons ere regulated by charters, rules of the unons, gudelnes and other normatve acts. From the legal pont of ve the Stefczyk unons ere co-operatves hch granted cheap credt and loans to ther members and collected savngs deposts of both ther members and other persons ho entrusted them th ther savngs. They obtaned funds for ther credt-grantng operatons largely from savngs deposts. Key ords: co-operatves, co-operatve banks, credt unons, Francszek Stefczyk, Stefczyk credt unons ( ) trzeba abyśmy cegełkam oszczędnośc storzyl ne tylko ał ochronny stosunkó gospodarczych, lecz ybudoal potężną basztę narodoych kaptałó, która byłaby ostoją dobrobytu najszerszych arst ludnośc, uczynła z nas pradzą potęgę gospodarczą sprała by stosunkach mędzynarodoych odnoszono sę do Polaka z szacunkem, jak mu sę ze zględu na kulturę znaczene naszego narodu należy ( Poradnk Spółdzeln 1928, nr 22). 1. Zarys hstor spółdzelczośc kredytoej Polsce W lteraturze przedmotu podkreśla sę, że spółdzelczość kredytoa należy do najstarszych gałęz polskej spółdzelczośc 1. Trudno sę z tą tezą ne zgodzć. Na zemach polskch jej geneza sę sęga boem okresu I Rzeczypospoltej2. Jednakże szczególny rozój spółdzelczośc nastąpł 139

3 Ustrój prany kas Stefczyka... XIX eku był zązany z przejścem od stosunkó feudalnych do kaptalzmu3. Welu autoró jako jeden z poodó postana spółdzelczośc fnansoej podaała koneczność przecdzałana lche penężnej4. Pommo że zjasko koncentracj kaptału mgracja ludnośc ze s do ośrodkó mejskch sprzyjały torzenu spółdzeln mastach, to tego typu nstytucje spotykano róne często na terenach ejskch. To śród ludnośc ejskej spółdzelczość znajdoała żyzny grunt dla sojego rozoju, złaszcza jeśl chodzło o spółdzelne rolncze bankoe. Rozój bankoośc spółdzelczej spółdzelczośc. jest Persze ścśle zązany znstytucjonalzoane z rozojem formy całej spółdzeln kredytoych pojaają sę Europe XIX. Ich prekursoram zarazem tórcam byl, żyjący nemalże tym samym czase, Franz Herman Schulze z Deltzsch ( ) Fredrch Wlhelm Raffesen ( ) 5. Punktem yjśca systemu Schulzego z Deltzsch było stoarzyszene. Jak terdzł, Wele drobnych sł, po połączenu stają sę elką potęgą, czego ne można samemu dokonać, do tego trzeba sę z nnym łączyć, to jest prosta, prastara zasada, na której polega stoarzyszene, jej zastosoanu ludzkość zadzęcza od początku hstor mnósto dzeł penężnych 6. Podkreślano, że jako uczeń zolennk lberalnej szkoły ekonomcznej dzał on możlość pogodzena pracy z kaptałem. Zalecał jednostce zmanę nastaena, z postay roszczenoej obec państa, na szukane możlośc zdobyana środkó dzęk łasnej aktynośc. Nakazyał porzucene mrzonek o obcej pomocy skupene sę na łasnej pracy oszczędnośc. Źródeł sukcesu poszukał soldarnośc, zajemnym pomaganu sobe, samopomocy, rozumanej jednak ne ndydualne, ale jako samopomoc zaodoą społeczną szystkch tych, których łączy spólny nteres, sytuacja jakej sę znaleźl, spólne potrzeby. Wyrazem tego było torzene od 1849 roku szeregu stoarzyszeń ludoych, takch jak: kasy chorych, kasy pogrzeboe, stoarzyszeń dostarczających tanch artykułó żynoścoych materałó potrzebnych do produkcj (Rohstoffgenossenschaft)7. Persza założona przez nego kasa pożyczek oszczędnośc postała Deltzsch 1850 roku8. Skupała początkoo neelką meszkańcó spomnanego masteczka. Przystąpene do kasy było 140 lczbę

4 Potr Ruczkosk Przystąpene do kasy było uzależnone od nesena udzału ysokośc jednego talara. Dzałalność kasy była oparta na zajemnym zaufanu. Noa osoba zamerzająca przystąpć do kasy musała być znana przez co najmnej dóch członkó kasy, którzy za ną śadczyl, a pozostal głosoanu decydoal czy ją przyjąć, czy ne. Pożyczek kasa udzelała tylko som członkom9. Przynależność do stoarzyszena operała sę na daleko dącym zaufanu, ynkającym z posta życoych przyszłego członka kasy. Początkoo stoarzyszena pożyczkoo-oszczędnoścoe przeznaczone były tylko dla ludnośc mejskej, a próby organzoana ch na s natrafły na poażne trudnośc. Spoodoało to, że zanechano torzena specjalnych kas kredytoych na s, ale oterano mejscooścach, gdze mały soje sedzby ładze admnstracyjne sądoe kasy meszane dla ludnośc zaróno mejskej, jak ejskej10. Na s natomast udaało sę torzyć nstytucje fnansoe nnego ch tórcy, manoce spomnanego nemeckego dzałacza gospodarczego Fredrcha Wlhelma oszczędnoścoe Raffesena. oparte na Były zasadach to rolncze kasy spółdzelczych, pożyczkoo- które zdobyły popularność elu krajach ( Polsce na zór tychże nstytucj postały kasy noszące nazę ch tórcy, a manoce tz. kasy Stefczyka). Udzelały one tanego dogodnego kredytu ludnośc ejskej11. Raffesen założył persze stoarzyszene pożyczkoe dla pożytku gospodarzy sąsedzte e s Heddesdorf Nemczech 1854 roku12. Wcześnej, bo grudnu 1849 r. okręgu Flammersfeld, utorzył Stoarzyszene dla sperana nezamożnych rolnkó, które udzelało pożyczek na zakup bydła oraz na zaspokajane nnych potrzeb gospodarskch13. Z czasem zaczęło ch postaać coraz ęcej, osągając 1888 roku lczbę ponad Były to nstytucje lokalne, ogranczone zasadnczo do jednej paraf lub s. Warto podkreślć, że Galcj persza spółka oszczędnośc pożyczek systemu Raffesena postała na początku 1890 r. Czernchoe pod Krakoem15. Zakładający kasę systemu Raffesena ne byl zoboązan do noszena udzałó tak sposób, jak to czynl założycele kas systemu Schulzego. Mogl natomast nosć do kas na procent soje penądze. Kasa przyjmoała zaróno lokaty termnoe, jak beztermnoe, przy czym, jeżel ktoś ulokoał soje penądze na czas neoznaczony, to mógł je odebrać 141

5 Ustrój prany kas Stefczyka... dopero po zaadomenu kasy z trzymesęcznym yprzedzenem. Rozązane to mało zabezpeczyć kasę przed utratą płynnośc ynku nagłego ycofana kładó. W tym celu przedzano także, ż przypadku potrzeby, kasa będze mogła zażądać zrotu całej sumy pożyczk przed termnem jej spłaty. W tym przypadku kasa była oboązana ponformoać pożyczkoborcę z czterotygodnoym uprzedzenem o zamarze cześnejszego zażądana spłaty pożyczk. Zabezpeczenem zgromadzonych kase kładó było poręczene majątkoe szystkch członkó kasy. Soldarne poręczene stanoło konsekencję ogranczena do mnmum kaptału zakładoego stoarzyszena pożyczkoego. Poręczene przez klkadzesąt osób torzyło poażną garancję pozalało na zacągane przez samo stoarzyszene pożyczek celem rozdysponoana ch pomędzy członkó potrzebujących kredytu15. Reasumując, należy sterdzć, że różnce pomędzy systemam Schulzego z Deltzsch Raffesena ne były aż tak duże ynkały, jak słuszne zauażono, ne tyle z odrębnej organzacj, co z odmennych przekonań poltycznych, społecznych relgjnych ch tórcó17. Schulze yznaał stosoał ekonom, poltyce relg zasady lberalne, Raffesen konseratyne. Każdy z nch sojej dzałalnośc publcznej keroał sę zasadam, które odzercedlały ch przekonana. Schulze był ekonomstą realzoał program czysto ekonomczny celu polepszena bytu najbednejszych arst społeczeństa, szystkm dostępnym środkam. Natomast Raffesene góroał flantrop, którego program ne zamykał sę tylko dążenu do popray materalnego statusu społeczeństa, ale dążył za pomocą stoarzyszeń ekonomcznych do szerzena społeczeńste uczuć relgjnych chrześcjańskej młośc blźnego18. Francszek Stefczyk psał o nm z elkm szacunkem, podkreślając, że ne celoał on an ysokm ykształcenem an znacznejszym majątkem, ale był człoekem elkego serca a nezykłego rozumu. Pełen szlachetnych uczuć chęc, odznaczał sę zarazem trzeźoścą sądu o ludzach rzeczach praktycznoścą środkó, doberanych dla osągnęca zamerzonego celu 19. Odnosząc sę do jego cech charakteru, Stefczyk elokrotne psał o artoścach, które stanoły podstaę torzonych przez Raffesena nstytucj. Stoarzyszena pożyczkoe Stefczyk traktoał ne tylko jako 142

6 Potr Ruczkosk nstytucje fnansoe, lecz także jako organzacje o zadanach utyltarnych. Podkreślał Ktoby jednak stoarzyszene pożyczkoe uażał tylko za nstytucyę fnansoą, nedocenałby należyce an jego zadana, an jego podsta dzałana. Stoarzyszene ponno być śadome także sych moralnych zadań pamętać o nch cągle śród spełnana sych zadań ekonomcznych; tenczas dopero fnansoa dzałalność stoarzyszena stane sę skuteczną, ugruntują sę podstay trałego zdroego rozoju 20. Ostateczne na zemach polskch pod zaboram ukształtoały sę da typy nstytucj o konstrukcję zalczkoe, oszczędnoścoo-kredytoych, ustrojoą a także stoarzyszena kasy pożyczkoe bank a manoce ludoe, przemysłocó oparte toarzysta toarzysta zajemnego kredytu oraz oparte o konstrukcję spółdzeln kasy Raffesena, tym kasy Stefczyka21. Po odzyskanu nepodległośc spółdzelczość, tym fnansoa, rozpoczęła dzałalność tylko częścoo noych arunkach pranych, poneaż elu przypadkach oboązyały jeszcze przepsy ydane przez ładze państ zaborczych. Należy podkreślć, jednym z podstaoych celó spółdzelczośc tym okrese była alka o samozachoane narodoe 22. Ne ulega ątplośc, że przełomoym ydarzenem dla rozoju spółdzelczośc fnansoej było uchalene, jak sę dzsaj ocena, najlepszej na óczesne czasy ustay o spółdzelnach23. W lteraturze podkreśla sę jednak, że uchalene spomnanej ustay ne pomogło procese jednoczena ruchu spółdzelczego, który następoał dość opeszale. Dopero 1934 r. doszło do utorzena jednego zązku pod nazą: Zązek Spółdzeln Rolnczych Zarobkoo-Gospodarczych RP24. Neątple lata należą do yjątkoych rozoju różnych nstytucj lokalnego kredytu, tym spółdzeln kredytoych. Wśród elementó, które, zdanem elu autoró, przyczynły sę do sukcesó tych nstytucj należy ymenć: 1) bezpośredn kontakt z potencjalnym kładcą lub pożyczkoborcą, 2) transparentność struktury organzacyjnej oraz operacj kasy, 3) nske koszty dzałalnośc, 4) znaczna lczba placóek, 5) zasoby materalne osoboe oraz 6) zaufane, jakm były obdarzone przez społeczność lokalną

7 Ustrój prany kas Stefczyka... Dane statystyczne dotyczące lczby spółdzeln prezentują sę pokrótce następująco: edług stanu na dzeń 1 styczna 1924 r. lczba spółdzeln ynosła 14563, z czego spółdzeln kredytoych czynnych było 5665, co stanoło 38,9% szystkch spółdzeln26. Z kole na konec 1938 roku funkcjonoało 5597 spółdzeln kredytoych (zrzeszonych zązkach rezyjnych)27. W ynku dotklych strat ojny zaróno okupacj spółdzelczość majątku, jak fnansoa doznała dośadczonym ykalfkoanym personelu. Z kole zmany ustrojoe, które nastąpły po zakończenu ojny, ymusły przeobrażene ruchu spółdzelczego pod kątem dostosoana organzacyjnego funkcjonalnego do socjalstycznej gospodark centralne planoanej scentralzoanego systemu bankoego. W latach nastąpła reaktyacja bankó spółdzelczych określanych spólną nazą spółdzeln oszczędnoścoo-pożyczkoych. W rzeczystośc dzałały one pod różnym nazam, tj. kasy Stefczyka, bank ludoe, bank spółdzelcze28. W 1949 roku czynnych było 962 spółdzeln oszczędnoścoo-pożyczkoych, zrzeszających członkó, śród których aż 83% stanol rolncy29. Wejśce życe dekretu o reforme bankoej z 1948 r. spoodoało przekształcena organzacyjne spółdzelczośc fnansoej. W mejsce dotychczasoych spółdzeln oszczędnoścoo-pożyczkoych postały trzy noe formy bankó, a manoce: 1) gmnne kasy spółdzelcze (ejske spółdzelne oszczędnoścoo-pożyczkoe), 2) mejske spółdzelne kredytoe oraz 3) praconcze kasy spółdzelcze. Stopnoe ogranczane samorządnośc spółdzelczej następoało zasadnczo do 1956 roku. Upranena rezyjno-nadzorcze przekazano Mnstro Fnansó, ogranczono podmotoo akcję kredytoą do bezrolnych oraz rolnkó posadających małe średne gospodarsta rolne, umożlono uzyskane kredytó przez rolnkó ne będących członkam spółdzeln, podporządkoano dzałalność kas gmnnych Zązko Samopomocy Chłopskej, ogranczono seć tychże kas oraz admnstracyjne scalano, lkdując część z nch30. Spółdzelne kredytoe zostały ponadto pozbaone możlośc gromadzena oszczędnośc e łasnym menu. Mogły taką dzałalność proadzć jedyne na rzecz Poszechnej Kasy 144

8 Potr Ruczkosk Oszczędnośc31. Możlość gromadzena oszczędnośc e łasnym menu przyrócono gmnnym kasom spółdzelczym na mocy zarządzena Mnstra Fnansó z 23 paźdzernka 1956 roku32. Porót do de samorządnośc obszarze spółdzelczośc kredytoej nastąpł 1956 roku, ynku proadzena noego statutu dla spółdzeln kredytoych1, na podstae którego ustalono jednoltą nazę dla spółdzeln kredytoych, tj. kasy spółdzelcze. W Polsce rozoju spółdzelczośc ne przerał naet okres socjalzmu. Można naet pokusć sę o sterdzene, że tym czase spółdzelne ceszyły sę przynajmnej ofcjalne deklaroaną przychylnoścą ładz. We spółczesnej Polsce spółdzelcze kasy oszczędnoścoo-kredytoe dzałają noej forme od 1992 roku. Aktualne ch status regulują: ustaa z dna 5 lstopada 2009 r. o spółdzelczych kasach oszczędnoścookredytoych34 (do dna 27 paźdzernka 2012 roku dzałały podstae ustay z dna 14 grudna 1995 r. o spółdzelczych kasach oszczędnoścookredytoych35), ustaa Prao spółdzelcze3, ustay szczegółoe oraz statuty poszczególnych kas nne akty prane o charakterze enętrznym. Spółdzelna jest nstytucją pryatnopraną, która łączy sobe elementy ryalzacj gospodarczej ze spółdzałanem jej członkó. Celem spółdzeln jest ne tylko popraa bytu jej członkó, lecz także realzacja celó gospodarczych, społecznych kulturoych ogólnejszym ymarze. Dzałalność spółdzeln mała ma remnscencje dla rozoju gospodarczego społecznego jej bezpośrednego otoczena. W tym kontekśce arto zauażyć, że stosone do treśc art. 1 2 ustay Prao spółdzelcze spółdzelna może proadzć dzałalność społeczną ośatoo-kulturalną na rzecz soch członkó ch środoska. Wspomnana ustaa defnuje spółdzelnę jako dobroolne zrzeszene neogranczonej lczby osób, o zmennym składze osoboym zmennym funduszu udzałoym, które nterese soch członkó proadz spólną dzałalność gospodarczą. Spółdzelna, jako forma pryatnoprana ne jest nstytucją jednoltą. Spółdzelne można podzelć na take, które proadzą dzałalność głóne na rzecz soch członkó, np. spółdzelne meszkanoe, bank spółdzelcze, spółdzelcze kasy oszczędnoścoo-kredytoe (SKOK) oraz spółdzelne ytarzające różne produkcyjne, spółdzelne naldó td. 145 dobra, np. rolncze spółdzelne

9 Ustrój prany kas Stefczyka... Z punktu dzena ustrojoego SKOK jest spółdzelną, a ęc dobroolnym zrzeszenem neogranczonej lczby osób, o zmennym składze osoboym zmennym funduszu udzałoym, które nterese soch członkó proadz spólną dzałalność gospodarczą. Ustaodaca zdefnoał cel dzałalnośc kasy jako gromadzene środkó penężnych yłączne soch członkó, udzelane m pożyczek kredytó, przeproadzane na ch zlecene rozlczeń fnansoych oraz pośrednczene przy zaeranu umó ubezpeczena na zasadach określonych ustae z dna 22 maja 2003 r. o pośredncte ubezpeczenoym37. SKOK zostały poołane zatem do gromadzena oszczędnośc udzelana pomocy fnansoej som członkom. W przeceńste do bankó nnych nstytucj oszczędnoścoo-kredytoych SKOK mogą gromadzć środk penężne tylko soch członkó oraz udzelać m pożyczek kredytó. To ogranczene podmotoe jest cechą charakterystyczną SKOK. Reasumując, parabankoym, można sterdzć, posadającym że odrębną SKOK są nstytucjam podmotoość praną, pryatnopranym nstytucjam, których celem jest udzelane pomocy fnansoej som członkom ze zgromadzonych przez nch kasach środkó penężnych. SKOK, podobne jak nne rodzaje zrzeszeń, jest osobą praną typu korporacyjnego. Tak zdefnoany cel SKOK skazuje, że dzałalność kasy ma charakter nezarobkoy, czego poterdzenem jest treść art. 26 ust. 1, zgodne z którym nadyżka blansoa ne podlega podzało mędzy członkó kasy, zasoboego lub lecz zostaje uzupełnene przeznaczona udzałó na zększene uprzedno funduszu przeznaczonych na pokryce straty blansoej. Warto róneż zrócć uagę, że nazą spółdzelcza kasa oszczędnoścoo-kredytoa może posługać sę yłączne nstytucja utorzona na podstae ustay o SKOK. Członkam kasy mogą być osoby fzyczne połączone ęzą o charakterze zaodoym lub organzacyjnym, a szczególnośc: 1) praconcy zatrudnen jednym lub klku zakładach pracy oraz 2) osoby należące do tej samej organzacj społecznej lub zaodoej, przy czym spomnane osoby, których ęź o charakterze zaodoym lub 146

10 Potr Ruczkosk organzacyjnym ustała, mogą zachoać członkosto kase, jeżel statut tak stano. O spółdzelczym charakterze kas oszczędnośc poterdza m.n. oboązek płaty kładu członkoskego. Członkam kasy mogą być także dzałające śród członkó, o których moa yżej organzacje pozarządoe ustay z dna 24 ketna 2003 r. o dzałalnośc pożytku publcznego o olontarace38, jednostk organzacyjne koścołó zązkó yznanoych posadające osoboość praną, spółdzelne, zązk zaodoe oraz spólnoty meszkanoe. Jak spomnano yżej, członek kasy jest oboązany płacć kład członkosk celu korzystana przez spółdzelnę. Wkład członkosk jest oprocentoany, jeżel statut tak stano. Zasady ustalana ysokośc oprocentoana kładu członkoskego jego zmany określa statut. Wkład członkosk ne może być ypłacony przed ustanem członkosta. Ne dotyczy to jednak kot przeyższających oboązkoą ysokość kładu członkoskego. Ponadto każdy członek kasy oboązany jest posadać co najmnej jeden zadeklaroany płacony udzał. Mnmalną ysokość udzału członkoskego określa statut kasy. Utorzene SKOK ymaga uzyskana zezolena Komsj Nadzoru Fnansoego. Z noskem o ydane zezolena ystępują założycele kasy. Komsja Nadzoru Fnansoego ydaje decyzję przedmoce zezolena na utorzene kasy termne trzech mesęcy od daty otrzymana nosku lub jego uzupełnena. W zezolenu na utorzene kasy Komsja Nadzoru Fnansoego określa nazę sedzbę kasy oraz zaterdza jej statut. Jak już była moa, podstaoym celem dzałalnośc kas jest udzelane som członkom pożyczek kredytó oraz gromadzene oszczędnośc. Proadzene akcj pożyczkoo-kredytoej oszczędnoścoej jest reguloane przede szystkm przez przepsy ustay o SKOK, praa bankoego39, ustay o kredyce konsumenckm40, a także statutu kasy. 2. Ustrój prany kas Stefczyka latach Podstay prane dzałalnośc kas W okrese zaboró ustrój prany różnych organzacj fnansoych, tym spółdzelczych nstytucj oszczędnoścoo-kredytoych, reguloany był przepsam ydaanym przez organy państ zaborczych. Były to przede 147

11 Ustrój prany kas Stefczyka... szystkm ustay austracke z 9 ketna 1873 r., nemecka z 1 maja 1889 r., rosyjska ustaa kredytoa z 1897 r. (przed 1897 r. z poodu braku ogólnych podsta pranych poszczególne spółdzelne kredytoe dzałały oparcu o zaterdzane przez ładze statuty) oraz ydaane na ch podstae statuty normalne (zorcoe). Po odzyskanu przez Polskę nepodległośc zrodzła sę potrzeba przygotoana uchalena noych podsta pranych regulujących ch organzację funkcjonoane41, co uczynono ustaą z 29 paźdzernka 1920 r. o spółdzelnach42, a cześnej dekretem Naczelnka zaterdzana Państa statutó z zrzeszeń 8 lutego 1919 r. handloo-przemysłoych przedmoce o kaptale zmennym43. Tym drugm aktem normatynym usankcjonoano olą państa oboązyane enętrznych aktó pranych (statutó) pochodzących z okresu przednepodległoścoego. Warto zaznaczyć, że już 1919 roku Mnstersto Pracy Opek Społecznej przygotoało projekt ustay spółdzelczej44. W dnu 29 marca 1933 roku ydano ustaę sprae ysokośc odsetek od kładó nnych lokat penężnych komunalnych kasach oszczędnośc spółdzelnach45. Na podstae delegacj nej zaartej Mnster Skarbu drodze rozporządzeń ustalał najyższe dopuszczalne grance odsetek od kładó nnych lokat penężnych. Na podstae spomnanej yżej ustay Mnster Skarbu ydał dnu 30 lstopada 1933 r. rozporządzene o najyższych grancach odsetek od kładó nnych lokat penężnych (maksymalne 6,5% stosunku rocznym, przy czym tych grancach ysokość oprocentoana kładó mogła być różncoana zależnośc od typó kładó lokat penężnych) 46 oraz dnu 23 marca 1934 r. rozporządzene o sposobe ykonyana kontrol ysokośc odsetek płaconych przez spółdzelne od kładó nnych lokat penężnych47. Kontrolę tę spraoał Przeodnczący Rady Spółdzelczej, przy czym przypadku spółdzeln należących do zązku rezyjnego mógł ją poerzyć łaścemu zązko. Mając na uadze alkę z lchą penężną, ogranczono oprocentoane, jake mogły poberać nstytucje kredytoe, tym kasy spółdzelcze, z tytułu pożyczek nnych czynnośc bankoych. 148

12 Potr Ruczkosk W przypadku kas oszczędnośc zęto pod uagę nny jeszcze czynnk, a manoce społeczny charakter tej nstytucj, której celem mała być przede szystkm dzałalność na rzecz soch członkó, a ne maksymalzacja zysku. Do kas oszczędnośc odnosło sę rozporządzene Prezydenta Rzeczypospoltej z dna 29 czerca 1924 r. o lche penężnej 48 oraz przepsy rozporządzeń ydanych na Spraedlośc jego z podstae, dna 11 tj. lutego rozporządzene 1930 r. o Mnstró lche Skarbu penężnej 49, rozporządzene Mnstró Skarbu Spraedlośc z dna 15 lpca 1930 r. o lche penężnej50, rozporządzene Mnstra Skarbu z dna 20 paźdzernka 1932 r. sprae określena trybe 1 rozporządzena Prezydenta Rzeczypospoltej z dna 29 czerca 1924 r. o lche penężnej najyższych dozolonych korzyśc majątkoych penężnych stosunkach kredytoych51 oraz rozporządzene Mnstró Skarbu Spraedlośc z dna 7 lstopada 1932 r. sprae określena trybe 2 rozporządzena Prezydenta Rzeczypospoltej z dna 29 czerca 1924 r. o lche penężnej najyższych dopuszczalnych korzyśc majątkoych przedsęborst, trudnących sę czynnoścam bankoym. 52 Wspomnane yżej akty normatyne, dotyczące oprocentoana kładó pożyczek, bez ątpena stanoły jeden z elementó ngerencj państa dzałalność kas oszczędnośc. Innym słoy, były przejaem etatyzmu dzałalnośc oszczędnoścoej kredytoej óczesnych nstytucj fnansoych (zjasko etatyzmu kredytoego było charakterystyczne dla gospodark Polsk mędzyojennej). Wspomnane yżej akty normatyne, dotyczące oprocentoana kładó pożyczek, bez ątpena stanoły jeden z elementó ngerencj państa dzałalność kas oszczędnośc. Innym słoy, były przejaem etatyzmu dzałalnośc oszczędnoścoej kredytoej óczesnych nstytucj fnansoych (zjasko etatyzmu kredytoego było charakterystyczne dla gospodark Polsk mędzyojennej). Przyjęce takch rozązań przez ustaodacę było uzasadnone z jednej strony konecznoścą ogranczena lchy, z drugej zaś korzyścam, jake były przyznaane nstytucjom drobnego kredytu (zolnene z opłaty stemploej, podatku z tytułu kaptału rent td.), które penym zakrese rekompensoały utratę zysku skutek dopuszczalnego oprocentoana kredytó. 149 ustaoego ogranczena

13 Ustrój prany kas Stefczyka... Neątple najażnejszą ustaą z punktu dzena organzacj funkcjonoana kas spółdzelczych była spomnana yżej ustaa o spółdzelnach. Została ona podzelona na dzały rozdzały, których ureguloano zasady ogólne dzałana spółdzeln, zakładane spółdzeln oraz jej oddzałó (fl), jej frmę (nazę), status prany członkó, ładze spółdzeln, zasady rachunkoośc, rezję zązk rezyjne, zasady zmany statutu, oraz zaarto postanoena dotyczące rozązana spółdzeln oraz dzałalnośc państoej rady spółdzelczej, jako penej formy nadbudoy organzacyjnej. Przepsy te były uzupełnane statutam, regulamnam, nstrukcjam nnym aktam, często publkoanym charakterze neążących zorcó normatynych53. Na przykład regulamny zorcoe dla kas Stefczyka ydaał Zązek Rezyjny Polskch Spółdzeln Rolnczych Warszae. W tym mejscu należy podkreślć, że statuty poszczególnych kas mogły odbegać od postanoeń ustay o spółdzelnach tylko zakrese przez ną określonym. Ustaoo określono mnmalną treść statutu. Statut kasy (spółdzeln) musał określać: 1) nazę sedzbę kasy, 2) cel kasy, przedmot przedsęborsta (zakres przedmotoy dzałalnośc) oraz czas, na jak ją utorzono, 3) rodzaj zakres odpoedzalnośc jej członkó, 4) ysokość udzału, płat na udzał czas ch dokonyana, 5) zasady dotyczące przyjmoana, ustępoana ykluczana członkó, 6) lczbę członkó zarządu rady nadzorczej sposób ch poołyana, 7) sposób zołyana alnych zgromadzeń, obradoana podejmoana uchał, 8) zasady dotyczące umarzana artośc blansoych, 9) zasady podzału zyskó pokryana strat oraz 10) psmo, którym mały być zameszczane ogłoszena kasy. W stoce ęc statut był tym enętrznym aktem normatynym, którym udacznał sę ndydualzm kasy. Statut był uznaany za umoę zaartą przez członkó kasy mędzy sobą54. Po analze statutó kas nasua sę jedna konstatacja, że statuty poszczególnych kas ne różnły sę od sebe; ne odbegały od sojego normatynego zorca. Ich założycele ne ykazyal tym samym nadmernej nnoacyjnośc. Uzasadna to dokonane dalszej częśc pracy określonej egzemplfkacj. 150

14 Potr Ruczkosk Na konec arto jeszcze spomneć o zakrese stosoana praa bankoego do dzałalnośc kas Stefczyka. Perszym aktem ustaodaczym dotyczącym bankoośc obejmującym obszar całego państa była ustaa z 23 marca 1920 roku o nadzorze nad przedsęborstam bankoym kantoram ymany55. Spra bankoych dotyczyło róneż zarządzene ydane na podstae tej ustay przez Mnstra Skarbu 1921 roku dotyczące jednoltego schematu sporządzana ogłaszana blansó bankoych. Przepsy spomnanej ustay dotyczyły jednak tylko domó bankoych kantoró ymany, które zostały uznane za przedsęborsta podlegające koncesjonoanu poddane kontrol ładzy skarboej. Natomast ne objęły zakresem sojej regulacj bankó akcyjnych oraz kas oszczędnośc. Noy etap polskego ustaodasta bankoego rozpoczął sę 1924 roku. W tymże roku ogłoszony został statut Banku Polskego, przeproadzono reformę alutoą, a co najażnejsze, ogłoszono jednoltą ustaę bankoą. Persza polska ustaa bankoa została ogłoszona forme rozporządzena Prezydenta Rzeczypospoltej z 27 grudna 1924 roku O arunkach ykonyana czynnośc bankoych nadzorze nad tym czynnoścam 56. Noemu prau podlegały zasadze szystke bank Polsce oraz polske oddzały bankó zagrancznych. Za bank, rozumenu przepsó spomnanego rozporządzena, uznano przedsęborsta handloe trudnące sę czynnoścam bankerskm jako głónym przedmotem przedsęborsta, tym spółdzelne kredytoe37. Ne szystke jednak bank przedsęborsta trudnące sę czynnoścam bankoym podporządkoano noemu prau, ne odnosło sę ono boem do następujących nstytucj kredytoych: bankó państoych, kas oszczędnośc o łasnych statutach, do Toarzysta Kredytoego Zemskego Warszae. Wszystke yżej ymenone nstytucje, poddano jedyne ogólnemu nadzoro Mnstra Skarbu ( 88 rozporządzena), a nektóre z nch jeszcze szczególnej kontrol komsarza rządoego. Kasy Stefczyka jedyne ogranczonym zakrese poddane zostały prau bankoemu58. Warto jednak spomneć na dość stotne postanoene praa bankoego, zgodne z którym zoboązana spółdzelne ne mogły przeyższać sumy kaptałó łasnych oraz ynkających z dodatkoej odpoedzalnośc członkó. W lteraturze yrażono pogląd, ż ogranczene 151

15 Ustrój prany kas Stefczyka... to ne będze neogranczoną, mało znaczena poneaż ch dla spółdzeln zoboązana z tylko odpoedzalnoścą yjątkoo mogły przekraczać majątek spółdzeln oraz majątek osobsty szystkch jej członkó59. Kolejna ustaa Prao bankoe, ogłoszone forme rozporządzena z mocą ustay Prezydenta Rzeczypospoltej z dna 17 marca 1928 roku60, ne proadzła sposób zasadnczy zman do stnejących stosunkó pranych. Jeszcze na etape prac legslacyjnych było krytykoane jako szkodle dla ruchu spółdzelczego61. Przepsam spomnanego rozporządzena dokonano podzału przedsęborst bankoych na: bank, domy bankoe, kantory ymany, zakłady zastancze spółdzelne kredytoe. Za przedsęborsta bankoe uznano przedsęborsta handloe rozumenu praa handloego, trudnące sę czynnoścam bankoym jako głónym przedmotem przedsęborsta. Jak dać, do przedsęborst bankoych zalczono spółdzelne kredytoe62. Natomast za bank uznano przedsęborsta bankoe, stnejące forme bądź spółk akcyjnej, bądź spółk komandytoo-akcyjnej oraz przedsęborsta bankoe, założone na mocy przepsó o zązkach mędzykomunalnych (celoych), z yjątkem komunalnych kas oszczędnośc, objętych rozporządzenem Prezydenta Rzeczypospoltej z dna 13 ketna 1927 roku gmnnych kas ejskch pożyczkoo- oszczędnoścoych, reguloanych przepsam rozporządzena Prezydenta Rzeczypospoltej z dna 30 grudna 1924 roku (art. 2). Poprzedno oboązujące rozporządzene ne znało pojęca banku rozumenu art. 2, lecz tam, gdze noe rozporządzene móło o banku ogóle, albo o banku kredytu krótkotermnoego, użyało pojęca bank akcyjny. Przepsy rozporządzena z 17 marca 1928 r. proadzały jako jedyne kryterum oceny czy dane przedsęborsto bankoe jest bankem formę jego pranej organzacj63. Wyłączene spółdzeln kredytoych odberało tym przedsęborstom bankoym charakter banku, ale ne usuało ch co do zasady spod dzałana praa bankoego. Ponadto, noe prao bankoe ne proadzało zman, jeśl chodz o zakres czynnośc spółdzeln kredytoych, uzupełnając jedyne zakres tych czynnośc o redyskonto eksl. 152

16 Potr Ruczkosk 2.2. Zasady torzena kas Kasy Stefczyka ustrojoo były spółdzelnam, a zatem zasady ch torzena reguloała przede szystkm ustaa o spółdzelnach. Zgodne z treścą art. 5 tej ustay do założena spółdzeln potrzebne było zarejestroane statutu. Zgłoszene statutu do rejestru proadzonego przez sąd rejestroy łaścy ze zględu na sedzbę kasy należało do zarządu. Statut musał być podpsany przez szystkch perszych członkó kasy. Do zgłoszena należało dołączyć da odpsy statutu oraz dokumenty poterdzające poołane zarządu oraz rady nadzorczej. Samo zgłoszene było podpsyane przez szystkch członkó zarządu kasy. Sąd dokonyał zarejestroana statutu po sterdzenu jego zgodnośc z przepsam praa. Jeżel sterdzł brak, mógł żądać ch uzupełnena lub zmany statutu yznaczonym termne. W raze bezskutecznego upłyu termnu, ydaał rozstrzygnęce odmone. Na zebranu założycelskm decydoano o: 1) ustalenu sedzby oraz terenu dzałalnośc kasy, 2) lczbe członkó rady nadzorczej oraz dokonyano jej yboru, 3) ysokośc udzału, 4) przyjęcu podpsanu statutu, 5) ysokośc psoego, 6) określano grancę zoboązań spółdzeln oraz maksymalna ysokość kredytu Zaterdzano także regulamny zrotu kładó o przystaenu do oraz członko kasy. dzałana organó kasy, przyjmoana udzelana zrzeszena, udzelanego pożyczek, a manoce a także np. do decydoano Centralnej Rady Spółdzeln Rolnczych, a następne do Zązku Spółdzeln Rolnczych 64 Zarobkoo Gospodarczych Rzeczypospoltej Polskej Naza, sedzba, zakres terytoralny dzałana oraz czas trana kas Stefczyka Nazę, sedzbę, zakres terytoralny dzałana kasy oraz czas jej trana określał statut. Zgodne z ustaą o spółdzelnach frma (tj. naza) spółdzeln była torzona od przedmotu przedsęborsta, przy czym ne mogła zaerać nazsk członkó. Wspomnana ustaa ymagała umeszczena naze spółdzeln takch dodatkó, jak: Spółdzelna, lub przymotnka spółdzelczy oraz oznaczene sedzby odpoedzalnośc (odpoedzalność udzałam, odpoedzalność 153 rodzaju

17 Ustrój prany kas Stefczyka... ogranczona, odpoedzalność neogranczona). W praktyce oprócz stałych określeń, takch jak: Kasa Stefczyka, Spółdzelna z neogranczoną odpoedzalnoścą frme kasy pojaała sę jej naza szczególna, np. Oszczędność 66. Do ejśca życe noego praa bankoego z 1928 r. kasy Stefczyka mogły zameszczać sojej frme nazę Bank 67, mmo że praktyce budzło to ele ątplośc, skutkujących częstą odmoą rejestracj spółdzeln kredytoej. Kasy Stefczyka należały do lokalnych nstytucj drobnego kredytu, których zakres dzałalnośc był ogranczony do jednej s, klku s lub obejmoał zaróno obszar s, jak masta. Kasy mogły torzyć oddzały (fle). W lteraturze podkreślano, że neelk z góry określony obszar dzałana kasy należał do szczególnych cech tych nstytucj 68. Jeśl chodz o czas trana spółdzeln, to mógł być on ogranczony bądź neogranczony. W praktyce statutoej kas Stefczyka czas trana spółdzeln ustalano zykle jako neogranczony Cel przedmot dzałana kas Stefczyka Przepsy ustay o spółdzelnach z 1920 r. zdefnoały cele spółdzeln jako podnesene zarobku lub gospodarsta członkó przez proadzene spólnego przedsęborsta, a także podnesene pozomu kulturalnego sych członkó. Podobne statutach poszczególnych kas śród celó spółdzeln ymenano ne tylko cele gospodarcze, ale także podnesene pozomu moralnego kulturalnego członkó. Do zalczano zakresu przedmotoego dzałalnośc spółdzeln kredytoej przyjmoane oprocentoanych kładek oszczędnoścoych, udzelane członkom pożyczek na cele rolncze, przemysłoe, handloe, a także czynnośc chodzące zakres obrotó penężnych. Wypada zaznaczyć, że do zakresu przedmotoego dzałalnośc kasy należało róneż krzeene de spółdzelczośc, poperane dzałalnośc nnych spółdzeln oraz spółpraca dzałalnośc kulturalno-ośatoej. O zasadach proadzena akcj oszczędnoścoej kredytoej będze moa nżej. 154

18 Potr Ruczkosk 2.5. Członkosto kase, praa oboązk członkó Przepsy dotyczące zasad nabyca członkosta kase oraz praa oboązk członkó kasy znajdoały sę ustae o spółdzelnach oraz statuce kasy. Zgodne z ustaą członkem spółdzeln mogła być każda osoba fzyczna lub prana, o le statut ne stanoł naczej. W praktyce statutoej przyjmoano na ogół, że członkem kasy mogły być pełnoletne osoby fzyczne zameszkałe na obszarze dzałana kasy oraz osoby prane (np. kółka rolncze, spółdzelne domu ludoego tp.). W statutach poszczególnych kas zaarte były dodatkoe ymog, jak np. przynależność do relg rzymsko-katolckej70. O przyjęcu poczet członkó decydoał zarząd. Przystępujący członek kasy był oboązany do podpsana deklaracj, której zoboązyał sę do przestrzegana statutu kasy, uszczena psoego oraz przynajmnej jednego udzału71. Zarząd mógł odmóć przyjęca go do spółdzeln. Od decyzj odmonej służyło odołane do rady nadzorczej. Warto proadzene spsu spomneć, członkó że kasy do pod oboązkó sankcją zarządu ynkającą należało z ustay o spółdzelnach. Utrata członkosta kase następoała ynku 1) dobroolnego ystąpena, 2) zmany mejsca zameszkana, 3) ykluczena ze spółdzeln oraz 4) śmerc. Dobroolne ystąpene z kasy było zasadnczo możle tylko po dokonanu uprzednego ypoedzena oraz z końcem roku obrotoego (kalendarzoego). Zarząd sterdzał ystąpene członka oraz dokonyał stosonej adnotacj spse członkó. W każdym przypadku jako datę ystąpena psyano konec roku obrotoego (kalendarzoego). Rzecz sę mała podobne, gdy utrata członkosta następoała ynku zmany mejsca zameszkana oraz śmerc. W obu przypadkach zarząd sterdzał utratę członkosta, która formalne następoała z końcem roku, którym nastąpła zmana mejsca zameszkana albo śmerć członka. Postanoena statutu dokładne określały, kedy dopuszczalne było ykluczene członka ze spółdzeln, a manoce, kedy: 1) członek utracł prao rozporządzana sym majątkem, 2) przystąpł do nnej spółdzeln opartej na neogranczonej odpoedzalnośc, 3) został pozany do sądu o zrot otrzymanej z kasy pożyczk lub /oraz/ oprocentoana, 4) był karany za zbrodnę lub przestępsto popełnone z chcośc, 5) dopuścł sę czynu 155

19 Ustrój prany kas Stefczyka... neuczcego lub ułaczającego honoro, 6) ne dotrzymyał zoboązań ynkających z statutu, nstrukcj uchał organó spółdzeln lub dzałał na jej szkodę, 7) zajmoał sę lchą, przy czym ocena tym zakrese należała do zarządu spółdzeln. O ykluczenu członka decydoał zarząd. Wykluczony mógł cągu 14 dn od dna, którym doedzał sę o ykluczenu, odołać sę do rady nadzorczej. Wykluczene następoało z datą ostatnego dna roku, którym ykluczene nastąpło, przy czym od chl ysłana zaadomena o ykluczenu, członek ne mał an praa udzału alnym zebranu, an praa chodzena skład nnego organu spółdzeln. Jeśl poód ykluczena ustał, ykluczony mógł być ponone przyjęty do spółdzeln, jednakże ne cześnej nż po upłye 2 lat od daty ykreślena ze spsu członkó. Praa oboązk członkó były szczegółoo określone przede szystkm statuce kasy. Do pra członkó zalczano: 1) prao udzału alnych zebranach spółdzeln głosoana na nch (osoby prane brały udzał zebranach głosoały przez pełnomocnkó), 2) czynne berne prao yborcze do organó spółdzeln, 3) możlość ubegana sę o pożyczkę spółdzeln oraz korzystane nnych czynnośc urządzeń spółdzeln. Z kole do oboązkó członka spółdzeln na ogół zalczano: 1) ponoszene odpoedzalnośc za zoboązana spółdzeln udzałam oraz całym osobstym majątkem (spółdzelne z odpoedzalnoścą neogranczoną), 2) oboązek uszczena psoego oraz przynajmnej jednego udzału koce określonej statuce kasy, 3) przestrzegane postanoeń statutu, nstrukcj oraz uchał organó spółdzeln, a także poperane zadań spółdzelne każdym zakrese jej dzałana. W tym mejscu arto dodać, że osoby, które przestaały być członkam spółdzeln z poodu ystąpena, zmany mejsca zameszkana, ykluczena lub śmerc, bądź ch spadkobercy, mel jedyne prao żądać, aby ypłacono m udzały z eentualną dydendą do końca tego roku obrotoego (kalendarzoego), którym przestal być członkam spółdzeln. Udzały te mały być ypłacone cągu mesąca od zaterdzena zamknęca rachunkó za tenże rok, jeśl przed tym termnem ne nastąpło rozązane spółdzeln. 156

20 Potr Ruczkosk 2.6. Odpoedzalność członkó kasy za zoboązana Do szczególne nteresujących nstytucj danego praa spółdzelczego należy odpoedzalność za zoboązana spółdzeln. Ze zględu na zakres ponoszonej odpoedzalnośc można dokonać podzału na odpoedzalność koneczną, czyl odpoedzalność zadeklaroanym udzałam oraz dodatkoą (rozszerzoną). Ta ostatna mogła być neogranczona (całym majątkem) lub ogranczona. Wysokość odpoedzalnośc ogranczonej określał statut stosunku do udzału. W praktyce statutoej poszczególnych kas przyjmoano odpoedzalność neogranczoną, co płyało na postrzegane kasy jako nstytucj bezpecznej, budzącej zaufane72. Warto przypomneć, że to ten czynnk na ogół decydoał o sukcese nstytucj oszczędnoścoo-kredytoej. Ponadto neogranczona odpoedzalność za zoboązana kasy była slnym bodźcem do dbałośc o nteresy kasy73. W tym mejscu trzeba podkreślć, że członek spółdzeln odpoadał także za zoboązana zacągnęte przed jego przyjęcem go do spółdzeln. Przecne zastrzeżene ne yołyało skutkó pranych. Odpoedzalność za zoboązana kasy, nezależne od jej formy, mała charakter soldarny Organy kasy Kasa Stefczyka, jak każda organzacja posadająca osoboość praną, dzałała poprzez soje organy. Do organó kasy należały: a) zarząd b) rada nadzorcza c) alne zgromadzene (zebrane) członkó W praktyce statutoej przyjmoano, członkoe zarządu oraz rady nadzorczej z yjątkem kasjera, stale urzędującego członka zarządu oraz rady nadzorczej pełnl soje funkcje bezpłatne. Mogl jedyne żądać zrotu ydatkó ponesonych zązku z pełnenem soch funkcj. O tym, jake ydatk mały być członkom zarządu oraz rady nadzorczej zrócone, rozstrzygała rada nadzorcza drodze uchały, która podlegała zaterdzenu przez alne zebrane członkó spółdzeln 75. Należy róneż zrócć uagę, że członkoe zarządu rady nadzorczej ne mogl pozostaać mędzy sobą zązku małżeńskm. Ne mogl być róneż spokrenen an sponoacen bądź ln prostej, bądź ln bocznej do druge stopna. 157

21 Ustrój prany kas Stefczyka... Ne można było być rónocześne członkem zarządu rady nadzorczej, przy czym rada nadzorcza mogła czasoo poerzyć sojemu członko zastępoane członka zarządu. Ponadto członkoe zarządu oraz rady nadzorczej ne mogl być członkam tych organó nnej spółdzeln, mającej ten sam przedmot przedsęborsta sedzbę tej samej mejscoośc. Warto róneż dodać, że członek rady nadzorczej ne mógł być rónocześne urzędnkem kasy. Członkoe zarządu rady nadzorczej nn czynó zanedbań, przez które spółdzelna ponosła szkodę, odpoadal za ne osobśce soldarne. Ponadto za naruszene przepsó statutu podlegal karom przedzanym przez artykuły ustay o spółdzelnach Zarząd Postanoena ustay o spółdzelnach dotyczące zarządu były dość lakonczne, poneaż ększość kest zaązanych z organzacją tego organu zakresem jego dzałana pozostaono regulacj statutoej oraz regulamnoej77. Skład zarządu jego kompetencje określał przede szystkm statut kasy. Zgodne z ustaą spółdzelnach przyjmujących kłady, zarząd nen sę składać z przynajmnej dóch osób. Nektóre statuty przedyały określene lczby członkó zarządu przez alne zebrane członkó78. Przeażne skład zarządu chodzl: 1) przeodnczący, nektórych statutach zany też przełożonym, 2) jego zastępca, 3) kasjer, 4) sekretarz oraz członkoe. Przeodnczący albo jego zastępca mogl pełnć funkcję rachmstrza (rachmstrz mógł być róneż poołyany spoza członkó zarządu). Na przykład zarządze Kasy Stefczyka Jakubocach zasadal: 1) przełożony, 2) jego zastępca, 3) kasjer, 4) sekretarz oraz pozostal członkoe lczbe określonej przez alne zebrane członkó kasy79. Członkoe zarządu byl z reguły yberan na cztery lata, przy czym co da lata ustępoała połoa członkó. Można dodać, ż ustępujący członkoe mogl być ybran ponone. Statut kasy mógł przedyać poołyane zastępcó członkó zarządu. Fakultatyne, gdy zarząd lczył co najmnej de osoby, natomast oblgatoryjne, óczas gdy zarząd był jednoosoboy. Każdą zmanę członkó zarządu należało nezłoczne zgłosć do sądu rejestroego. 158

22 Potr Ruczkosk Członkoe zarządu musel posadać pełną zdolność do dzałań pranych być członkam spółdzeln. Jeżel członkem danej spółdzeln była nna spółdzelna, to członkoe tej drugej mogl róneż chodzć skład zarządu. Jak spomnano, Kase Jakubocach przełożonego zarządu zastępoał jego zastępca ybrany przez alne zebrane. Natomast dla pozostałych członkó zarządu, przypadku dłużej trających przeszkód pełnenu funkcj, zastępcó yznaczała rada nadzorcza spośród członkó spółdzeln. Zarząd rozpatryał spray podejmoał rozstrzygnęca na posedzenach. Tryb zołyana posedzeń reguloał statut kasy. Posedzena zarządu dzelono na zyczajne lub nadzyczajne. Zyczajne z reguły odbyały sę raz mesącu, dnach z góry określonych, bez potrzeby ysyłana osobnych zaproszeń. Z kole nadzyczajne zołyał przełożony (przeodnczący) zarządu lub jego zastępca, a przypadku ch śmerc lub ystąpena ze spółdzeln, najstarszy ekem członek spółdzeln. Posedzena nadzyczajne mogły być zołyane zasze, lekroć stnała taka potrzeba, a także na nosek rady nadzorczej lub co najmnej dóch członkó zarządu80. Ośadczena ol zarządu kasy przyjmoały formę uchał. Sposób oraz tryb ch podejmoana reguloał statut kasy. Uchały zapadały zykłą ększoścą głosó, przy czym na posedzenu musała być obecna co najmnej połoa członkó zarządu. W przypadku rónośc głosó, decydoał głos przełożonego (przeodnczącego zarządu). Warto zaznaczyć, ż ażność nektórych uchał była uzależnona od ch zaterdzena nabyana, przez zbyana radę lub nadzorczą, obcążena szczególnośc neruchomośc, dotyczących zacągana przez spółdzelnę pożyczek grancach określonych przez alne zgromadzene (zebrane) członkó oraz sposobu lokoana pozostających dyspozycj kasy funduszy81. Zarząd był organem, do którego zadań należało proadzene beżących spra kasy oraz przedstaene jej radze reprezentoane nadzorczej na zenątrz, porządku obrad przygotoane zyczajnych nadzyczajnych alnych zgromadzeń (zebrań) członkó kasy oraz 159

23 Ustrój prany kas Stefczyka... noskó spraach: 1) podzału nadyżk lub pokryca strat, 2) budżetu na rok przyszły, 3) ysokośc udzału członkoskego najyższej sumy zoboązań zacąganych przez kasę, 4) najyższej sumy pożyczk dla jednego członka kasy, 5) kandydató do zarządu mejsce ustępujących, 6) e szystkch nnych spraach zązanych z dzałalnoścą kasy. Jak dzmy, katalog ten był otarty. Ponadto zarząd był łaścy zakrese udzelana pożyczek grancach określonych przez radę nadzorczą kasy. Szczególną rolę zarządze pełnł jego przeodnczący. Do nego należało mędzy nnym reprezentoane zarządu na zenątrz, dbane o majątek kasy, plnoane termnó spłat pożyczek oraz czuane nad ch yegzekoanem, nadzór nad należytym proadzenem rachunkoośc kasy oraz przedstaane radze nadzorczej noskó uchał zarządu do zaterdzena. Róne ażne funkcje pełnł rachmstrz. Wśród jego kompetencj arto ymenć: 1) proadzene ksąg kasy, ypełnane ksążeczek kładkoych oraz deklaracj przy zapsyanu sę członkó, 2) sporządzane blansó oraz z proadzenem rachunkoośc 3) szystke nne czynnoścam zadana buroym. zązane Rachmstrz ponosł osobstą odpoedzalność za proadzene rachunkoośc kasy oraz sporządzane blanse spraozdana. Nadzór nad jego czynnoścam należał do zarządu kasy Rada nadzorcza Do oblgatoryjnych organó kasy należała rada nadzorcza, złożona z co najmnej trzech osób. Jej organzację zasady funkcjonoana reguloała ustaa o spółdzelnach, statut kasy oraz regulamn czynnośc 82. W praktyce statutoej określene ostatecznej lczby członkó rady nadzorczej pozostaano alnemu zgromadzenu (zebranu) członkó, z zastrzeżenem, że lczba członkó rady musała być podzelna przez da 83. W składze rady nadzorczej yodrębnano funkcje przeodnczącego, jego zastępcy oraz sekretarza. Członkoe rady nadzorczej musel meć pełną zdolność do o spółdzelnach dzałań pranych przedyała, że oraz być ybór członkam odołane kasy. Ustaa członkó rady nadzorczej należał do alnego zgromadzena, przy czym ch odołane mogło nastąpć tylko ększoścą ¾ głosó osób obecnych na zgromadzenu. 160

24 Potr Ruczkosk Kadencja rady trała cztery lata, przy czym co da lata ustępoała z rady nadzorczej połoa członkó84. Cekaym rozązanem była procedura uzupełnana składu rady. Otóż raze śmerc, dobroolnego ystąpena lub dłużej trających przeszkód ykonyanu czynnośc przez członka, rada uzupełnana sój skład e łasnym zakrese do chl najblższego alnego zgromadzena (zebrana) członkó. Posedzena rady nadzorczej, podobne jak przypadku zarządu, można było podzelć na zyczajne lub nadzyczajne. W praktyce statutoej przyjmoano, że posedzena zyczajne mają sę odbyać co najmnej raz na kartał, natomast nadzyczajne raz roku oraz na żądane przeodnczących, co najmnej jednej trzecej członkó rady oraz zarządu kasy85. Uchały rady nadzorczej zapadały ększoścą głosó, przy czym przypadku rónośc głosó decydujący był głos przeodnczącego. Dla ażnośc uchał na posedzenu rady musała być obecna co najmnej połoa jej statutoego składu. Do zadań rady nadzorczej należało czuane nad starannoścą proadzena spra kasy przez zarząd, szczególnośc badane rocznych zamknęć rachunkó kasy oraz przedstaane ynkó badana alnemu zgromadzenu członkó. Realzując te zadana, rada nadzorcza mogła każdym czase przeglądać ksęg nne dokumenty kasy spółdzelczej. Do ażnych upraneń rady nadzorczej trzeba zalczyć możlość zaeszana czynnoścach zaerane członkó umó z zarządu. członkam Do zarządu jej kompetencj kasy. W tym należało także mejscu arto zaakcentoać, że rada nadzorcza mogła poerzyć semu członko czasoe zastępsto członka zarządu oraz zażądać zołana posedzena zarządu alnego zgromadzena (zebrana) członkó każdym przypadku, lekroć ymagało tego dobro kasy. Szczegółoe kompetencje rady nadzorczej określał statut. Szczególne funkcje radze pełnł jej przeodnczący. Ponosł on odpoedzalność za pradłoe termnoe ykonyane należących do nej zadań czynnośc. W szczególnośc mał prao dokonyana, obecnośc członkó zarządu, nezapoedzanej rezj gotók

25 Ustrój prany kas Stefczyka Walne zgromadzene (zebrane) członkó Do najyższych ładz kasy należało alne zgromadzene (zebrane) członkó. Zgodne z postanoenam ustay o spółdzelnach członek kasy mógł brać udzał zgromadzenu tylko osobśce. Osoby, które ne mogły samodzelne przystępoać do spółdzeln, brały udzał zgromadzenu przez przedstacel ustaoych, osoby prane przez ustanoonych tym celu pełnomocnkó, przy czym pełnomocnk ne mógł zastępoać ęcej nż jednego członka. Poza tym, alnym zgromadzenu (zebranu) mał prao uczestnczyć z głosem doradczym przedstacel zązku rezyjnego, do którego spółdzelna należała. Członkoe spółdzeln ne mogl brać udzału głosoanu nad uchałam, których przedmotem było zolnene ch z zoboązań lub odpoedzalnośc za yrządzoną spółdzeln szkodę, dotyczących ch ynagrodzena lub odołana ch z urzędu. Każdy członek mał jeden głos bez zględu na lczbę posadanych udzałó. Walne zgromadzena (zebrana) członkó mogły meć charakter zyczajny lub nadzyczajny. Zgodne z ustaą o spółdzelnach zyczajne musało być zołane przynajmnej raz roku termne określonym przez statut, przy czym najpóźnej termne 6 mesęcy po upłye roku obrachunkoego (kalendarzoego). W statutach kas przedyano zołyane takch zgromadzeń (zebrań) najpóźnej do końca ketna każdego roku, jeśl alne zgromadzene (zebrane) odrębną uchałą ne określło nnego termnu zołyana zyczajnych zgromadzeń (zebrań)87. Zyczajne alne zgromadzene (zebrane) członkó kasy zołyał organ określony statuce. W przypadku braku odpoednch postanoeń statuce kasy zołyane zyczajnych alnych zgromadzeń (zebrań) członkó kasy należało do zarządu kasy take na ogół rozązane przyjmoano statutach poszczególnych kas. Z kole nadzyczajne alne zgromadzene (zebrane) członkó kasy mogło być zołyane na nosek zarządu, nnego organu określonego statuce (z reguły przeodnczącego rady nadzorczej), zązku rezyjnego, do którego należała kasa, co najmnej jednej dzesątej częśc członkó kasy, którzy podpsal nosek tej sprae, zerający cel oraz uzasadnene zołana zgromadzena trybe nadzyczajnym. 162

26 Potr Ruczkosk Zołane alnego zgromadzena (zebrana) członkó następoało drodze obeszczeń oraz nny sposób zyczajoo przyjęty eentualne poprzez rozsyłane cyrkularzy szystkm członkom. Zgodne z ustaą zaadomene ponno było nastąpć co najmnej na tydzeń przed termnem zgromadzena. W praktyce statutoej przyjmoano z reguły termn czternastodnoy, przy czym dłuższy (np. 20 dn), jeśl porządku obrad umeszczono zmanę statutu lub rozązane spółdzeln. Nadzyczajne alne zgromadzene (zebrane) członkó kasy musało być zołane przez zarząd tak sposób, aby mogło sę ono odbyć najpóźnej sześć tygodn od dna jego żądana. Sposób obradoana oraz arunk podejmoana uchał określał statut. Uchały zapadały zykłą ększoścą głosó, o le statut ne stanoł naczej. W raze (przeodnczącym rónośc alnego głosó, decydoał zgromadzena był głos na przeodnczącego ogół przeodnczący zarządu zględne jego zastępca). Wyższe ymagana dotyczyły z reguły zman statutu oraz lkdacj kasy. Zdolność uchałodaczą posadało alne zgromadzene (zebrane) bez zględu na lczbę osób borących nm udzał, chyba że statut stanoł naczej. Odrębne postanoena statutu, podobne jak przypadku sposobu podejmoana uchał, dotyczyły jego zmany oraz rozązana kasy88. Uchały mogły zapadać tylko spraach objętych porządkem dzennym. Każdą uchałę można było zaskarżyć z poodu jej nezgodnośc z praem lub statutem. Skargę należało neść przecko kase termne 6 tygodn od daty alnego zgromadzena (zebrana) do sądu okręgoego, łaścego ze zględu na sedzbę kasy. Do nesena skarg upranony był każdy członek, który na alnym zgromadzenu (zebranu) zgłosł sprzec do protokołu, a członek neobecny na alnym zgromadzenu (zebranu) tylko tedy, gdy został o nm nepradłoo poadomony, gdy alne zgromadzenu (zebranu) zostało zołane bre przepsom ustay lub statutu albo gdy uchała zapadła przedmoce ne objętym porządkem obrad. Prao ytoczena skarg przysługało róneż zarządo oraz radze nadzorczej, a także poszczególnym członkom tych organó, przy czym tym ostatnm przypadku, gdy skutek ykonana uchały moglby ponosć odpoedzalność karną lub odpoedzalność obec kasy. Ze skargą mógł róneż ystąpć zązek rezyjny. 163