Suecia ZBIGNIEW HERBERT. Mika Larsson: på resa. w podróży. ljust och mörkt blod jasna krew, ciemna krew...

Transkrypt

1 Suecia Polonia tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny Mika Larsson: Polen blir mitt arbetsredskap och min arbetsplats Polska będzie moim narzędziem i warsztatem pracy ljust och mörkt blod jasna krew, ciemna krew... ZBIGNIEW HERBERT på resa w podróży pris: 26,50 SEK

2 Niespodziewany koniec lata Oväntat slut på sommaren Ten numer poświęcony jest podróżom miedzykulturowym w przestrzeni a także w czasie jak zresztą każdy poprzedni to pismo zajmuje się głównie takimi rzeczami jeśli ktoś jeszcze tego nie zauważył le ten numer w szczególności anusz rzewucki w błyskotliwym eseju przedstawia wy bitnego i dobrze znanego w zwecji poetę bigniew erberta jako podróżnika czy może lepiej turystę ale w najszlachetniejszym znaczeniu tego słowa tąd do starożytności olska i zwecja obie mają pewien kompleks nie znalazły się nigdy choćby na chwilę w granicach zymu biór esejów erberta o dzisiejszej turystyce do staro żytności który zresztą niebawem ukaże się w zwecji nosi charakterystyczny kokieteryjny tytuł arbarzyńca w ogrodzie yślę że i zwed i olak mogą się w tym tytule odnaleźć hociaż nasi dalecy przodkowie mieli ożywione kontakty z zymem zwedzi oci występowali nawet w zymie w podwójnej roli najpierw jako najeźdźcy i rabusie później jako obrońcy Na przechadzkę po tych czasach kiedy uropę przemierzali oci zaprasza nas prof ładysław uczko w swoim sensa cyjnym wywiadzie odstawowe pytanie jakie mu zadajemy brzmi zy wikingowie stworzyli państwo polskie iką arsson dwukrotną attaché kulturalną w mba sadzie zwecji w arszawie wracamy do teraźniejszości której zresztą mimo wycieczek w starożytność nigdy naprawdę nie opuszczamy zapowiadanym już poprzednio wywiadzie nie zabrakło wątku osobistego w latach sześćdziesiątych ika arsson spotkała w aryżu pewnego olaka d tej chwili olska towarzyszy jej nieprzerwanie Ale lato się skończyło ie mówię o tym astronomicznym bo jeszcze trwa ato polityczne się skończyło samym środku lata w sierpniu powiało z aukazu za sprawą osji śmiertelnym chłodem ato zapoczątkowane niezapomnianą jesienią ludów w roku kiedy to kolejne kraje wyrywały się spod kurateli ZSRR a wkrótce i ZSRR przestał istnieć dobiegło jak wszystko kresu dając początek no właśnie czemu apytaliśmy o to osoby biegłe w politycznej meteorologii i zdamy sprawozdanie z tych rozmów w kolejnym numerze SP uż jesiennym Det här numret handlar om resor i tid och rum mellan olika kulturer vilket för övrigt varje nummer handlar om det är vad vår tidskrift huvudsakligen ägnar sig åt ifall någon ännu inte har märkt det synnerhet detta nummer anusz rzewucki presenterar i en lysande essä den eminenta och i verige välkända poeten bigniew erbert som resenär eller kanske ännu bättre som turist men i ordets förnämaste innebörd ärifrån till antiken åde olen och verige lider av ett kom plex inget av länderna har någonsin inte ens för en kort tid legat innanför oms gränser erberts essäsamling om dagens turism till antiken som för övrigt snart kommer ut på svenska har den utmärkande raljanta titeln arbaren i trädgården ag tror både svenskar och polacker kan känna igen sig i det rots att våra avlägsna släktingar hade livliga kontakter med om venskarna goterna uppträdde till och med i två olika roller först som inkräktare och plundrare senare som försvarare I en uppseendeväckande intervju tar professor ładysław uczko oss med till dessa tider en huvudsakliga frågan vi ställer honom lyder r det vikingarna som bildade den polska staten ed ika arsson som två gånger utnämnts till kulturat taché på svenska ambassaden i arszawa återvänder vi till nuet som vi för övrigt egentligen aldrig har lämnat trots alla utflykter i antiken intervjun med henne som vi redan flaggat för tidigare saknas inte privata inslag under sextiotalet träffade ika arsson en polack i aris edan dess har olen hela tiden funnits i hennes liv Sommaren är slut ag talar inte om den astronomiska sommaren för den pågår fortfarande et är den politiska sommaren som är slut yssland såg till att det blåste dödligt kallt i aukasien i augusti ommaren som inleddes un der olkviljans år när land efter land bröt sig loss från ovjetunionens förmyndarskap och även ovjetunionen sedan upphörde att existera lider som allt mot sitt slut och har läm nat plats för ja vad egentligen en frågan har vi ställt till personer som är insatta i politisk meteorologi och dessa samtal redogör vi för i nästa nummer höstnumret av SP

3 För en svensk är kultur en hobby som andra hobbies, man samlar frimärken, man rider på hästar, åker skridskor eller man ägnar tid åt kulturen. I historiskt perspektiv är konsten och kulturen för polacker däremot en oumbärlig del av livet självt. De är integrerade med livet självt. Se sid. 18 Dla Szweda kultura to jest hobby, jak każde inne. Zbiera się znaczki, albo jeździ konno czy na łyżwach, albo interesuje się kulturą. Natomiast dla Polaków kultura i sztuka są niezbywalnymi składnikami życia. Są nieodłączne od życia. Czytaj na str.18 Teckn/Rys.: Joanna Ocias Suecia Polonia Innehåll / Spis treści 4 Var det vikingarna som bildade den polska staten? samtal med prof. Władysław Duczko Czy wikingowie stworzyli państwo polskie? rozmowa z prof. Władysławem Duczką Jesuitbiblioteket från Braniewo Gustav II Adolfs krigsbyte Ewa Teodorowicz-Helman Biblioteka jezuicka z Braniewa łup wojenny Gustawa II Adolfa Ewa Teodorowicz-Helman ljust och mörkt blod om Zbigniew Herbert Janusz Drzewucki jasna krew, ciemna krew... o Zbigniewie Herbercie Janusz Drzewucki Tro inte att du är Janusz Drzewucki Nie myśl, że jesteś Janusz Drzewucki Polen som arbetsredskap och arbetsplats samtal med Mika Larsson Polska jako narzędzie i warsztat pracy wywiad z Miką Larsson I svenska spår i Polen Wojciech Łygaś Szwedzkim szlakiem po Polsce Wojciech Łygaś Sverige utbildar läkare på andras bekostnad Zbigniew Bidakowski Szwecja kształci lekarzy na cudzy koszt Zbigniew Bidakowski Inbjudan till studier i Polen Zaproszenie na studia w Polsce Östersjö Agnes Franzén Bałtyk Agnes Franzén Vardag & kulturevenemang Życie codzienne i artystyczne 38 Nanas krönika Nana Håkansson Nanafelieton Nana Håkansson Omslaget/Okładka: Zbigniew Herbert, foto: Erazm Ciołek Prenumeration / Prenumerata Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu.

4 Intervju/wywiad Czy wikingowie stworzyli państwo polskie? Rozmowa z prof. Władysławem Duczką Var det vikingarna som bildade den polska staten? Samtal med professor Władysław Duczko Zbigniew Bidakowski: Czy to wikingowie stworzyli państwo polskie? Władysław Duczko: Nie sądzę. Nic nie wskazuje, aby zaistniała tu sytuacja podobna do tej nad Dnieprem. Tam inicjatywę do powstania słowiańskiego Księstwa Kijowskiego podjęli Szwedzi. Organizację wczesnopaństwową, z której powstała Polska, stworzyła dynastia, którą później nazwano dynastią Piastów. Źródła wcześniej nie mówią o istnieniu ani Polan, ani państwa polańskiego, jest tylko nazwa w oficjalnym dokumencie Mieszka I znajdującym się w Watykanie, gdzie władztwo Mieszka jest określone jako państwo gnieźnieńskie. Państwo prywatne, bo było tworem prywatnej inicjatywy: zostało stworzone przez Piastów i było ich własnością. Nie było pojęcia państwa, do jakiego jesteśmy przyzwyczajeni, o narodzie nawet mowy nie ma. Dlatego nam, wychowanym na pojęciach narodowych nie jest łatwo zrozumieć charakter państwa wczesnych Piastów. Czy pierwsi Piastowie byli patriotami polskimi? Nie, bo pojęcie polskości nie istniało. ZB: Kiedyś odbyła się w Szwecji konferencja, na której pokazano mapę podróży wikingów. Ich trasy biegły na zachodzie Europy do Hiszpanii i Afryki, na wschodzie Dnieprem do Morza Czarnego i przez środek, czyli przez Polskę, też. Polacy oświadczyli jednak kategorycznie, że w Polsce nie było żadnych wikingów. Szwedzi zorientowali się, że dotknęli jakiegoś czułego punktu i przygotowali szybko nową mapę: w miejscu ziem polskich była biała plama. A jak pan powiedział, to wikingowie założyli Ruś, jako państwo... WD: Może nie konkretnie wikingowie, czyli rozbójnicy, ale dynastia książęca ze Skandynawii. Nawet samo słowo Ruś nie jest słowiańskie a szwedzko-fi ńskie. Co do strachu przed wikingami, to sam byłem uczestnikiem konferencji, na której Łotysze też zdecydowanie twierdzili, że u nich nie było żadnych wikingów. Odpowiedziałem im, że nie mają być z czego dumni, bo to by świadczyło o tym, że u nich nie było nic ciekawego. ZB: Chce pan przez to powiedzieć, że obecność wikingów jest dowodem na atrakcyjność miejsca do którego przybywali? WD: Skandynawowie atakowali lub zasiedlali miejsca, które były Zbigniew Bidakowski: Var det vikingarna som bildade den polska staten? Władysław Duczko: Det tror jag inte. Ingenting pekar på att det skulle ha uppstått en liknande situation här som den vid Dnepr. Där var det svenskarna som tog initiativet till Kievrikets uppkomst. Polen uppstod ur en på ett tidigt stadium utvecklad statsorganisation, vilken hade bildats av den dynasti som kom att heta Piastdynastin. Tidigare källor nämner ingenting om varken polanernas eller den polanska statens existens, men det finns ett namn i Mieszko I:s officiella dokument som förvaras i Vatikanen; området han regerade över beskrivs som Gnieznostaten. Det var en privat stat, eftersom den uppstått på privat initiativ; den grundades av Piastdynastin och var deras egendom. Begreppet stat som vi är vana vid fanns inte, och nation är det inte ens tal om. Därför är det för oss som är uppvuxna med nationalitetsbegreppet inte lätt att förstå hur de tidiga piastidernas stat var beskaffad. Var de första piastiderna polska patrioter? Nej, eftersom begreppet polskhet inte fanns. ZB: I Sverige var det en gång en konferens på vilken man visade en karta över vikingarnas resor. Västerut i Europa löpte deras resvägar till Spanien och Afrika och österut längs med Dnepr till Svarta havet och även genom mitten, det vill säga Polen. Polackerna uttryckte dock bestämt att det inte förekom några vikingar i Polen. Svenskarna insåg att de hade kommit åt en öm punkt och gjorde snabbt iordning en ny karta där polsk mark täcktes av en vit äck. Och som du sade, var det vikingarna som grundade Rus, som stat... WD: Kanske inte närmare bestämt vikingarna, alltså plundrare, utan en fursteätt från Skandinavien. Till och med själva ordet Rus är inte slaviskt utan svenskt-finskt. Apropå skräcken för vikingarna, deltog jag själv i en konferens på vilken letterna också bestämt hävdade att det inte förekommit några vikingar hos dem. Jag svarade att det inte är något att vara stolt över, för det skulle vittna om att det hos dem inte fanns något spännande. ZB: Vill du med det säga att vikingarnas närvaro är ett bevis på att den plats de anlände till var attraktiv? WD: Skandinaverna attackerade eller bebodde platser som var 4

5 rika eller där det fanns förutsättningar att leva gott. Det skulle inte falla dem in att åka till en helt oattraktiv plats. ZB: Men till Polen kom de? WD: De förekom ofta i Pommern, där det huvudsakligen var danskar som höll till, men även en del svenskar och folk från Gotland. Där slog de sig ner bland lokala slaviska samhällen och samverkade med eliten i stammarna. Ibland verkade de som köpmän och ibland, så som i staden Wolin, både som köpmän och avlönade krigare. ZB: Men vilka kopplingar hade vikingarna, eller som du föredrar, skandinaverna med Mieszko I:s stat? Till exempel, vilka var det som tjänstgjorde i hertigens följe? WD: Det finns endast en skriftlig källa som nämner Mieszko I:s militära styrka och det är en skrivelse författad av Ibrahim- Ibn-Iakub, judisk diplomat och köpman från det muslimska Spanien, som besökte centrala Europa. Själv nådde han förmodligen inte Polen, men hade hört mycket om landet. Han menade att just Mieszkos stat var ett av de mest vidsträckta länderna i den här delen av Europa samt att Mieszko hade en väpnad styrka på 3000 man och att hundra sådana krigare var tio gånger så mycket värda som andra. Ibrahim var väldigt imponerad av dessa krigare och han skriver detaljerat om hur Foto: Ignacy Skwarcan bogate, albo dawały możliwość dobrego życia. Do głowy by im nie przyszło iść tam, gdzie nie było nic atrakcyjnego. ZB: A do Polski przybywali? WD: Byli dobrze widoczni na Pomorzu, gdzie siedzieli głównie Duńczycy, ale i trochę Szwedów i ludzi z Gotlandii. Sadowili się wśród miejscowych społeczności słowiańskich, współdziałając z elitami plemiennymi. Czasami funkcjonowali jako kupcy, czasami, jak w mieście Wolin, byli i kupcami, i najemnymi wojownikami. ZB: Ale jakie były związki wikingów, albo, jak pan woli, Skandynawów, z państwem Mieszka I? Na przykład, kto służył w drużynie księcia? WD: Jest tylko jedno źródło pisane, które wspomina siłę militarną Mieszka I, jest to raport Ibrahima ibn Jakuba, żydowskiego dyplo maty i kupca z muzułmańskiej Hiszpanii, który odwiedzał środkową Europę. Chyba nie dotarł do w Polski, ale słyszał dużo o tym kraju. Twierdził, że jednym z najrozleglejszych krajów tej części Europy jest właśnie państwo Mieszka, mającego 3000 zbrojnych, których setka była warta dziesięć razy więcej niż inni. Ibrahimowi bardzo imponowali ci wojownicy i ze szczegółami pisze, jak bardzo Mieszko dbał o nich. A dbać musiał, bo na ich liczebności i umiejętnościach spoczywała jego władza. 5

6 Kiedy cesarz Otto III wrócił do domu, po zjeździe gnieźnieńskim w roku 1000, bardzo był szczęśliwy, że Bolesław ofiarował mu ramię świętego Wojciecha, ale najbardziej uradowany był tym, że Chrobry podarował mu 300 pancernych wojów. Jednak ani Ibrahim, ani inne źródła nie mówią, że drużyny Mieszka i jego syna składały się ze Skandynawów. Ci władcy mogli wedle potrzeby najmować zbrojne grupy z Północy, i na pewno to robili. Są cmentarzyska w Wielkopolsce, zawierające typowe uzbrojenie skandynawskie, są czasami pochówki kobiet skandynawskich, nie jest ich jednak specjalnie dużo. Były to najwyraźniej małe grupy, sprowadzone w jakiś specjalnych okolicznościach. Ale drużyny i Mieszka, i Bolesława tworzyli miejscowi wojownicy, obcy, tacy jak Skandynawowie stanowili tylko ograniczone, odrębne siły. ZB: Jest wyraźny kontrast między Szwecją a Polską, jeżeli chodzi o okoliczności powstania organizacji państwowej. WD: Kontrast jest bardzo widoczny. Przede wszystkim w tym, że Szwecja miała zachowaną ciągłość rozwoju, bez dramatycznej przerwy w połowie pierwszego tysiąclecia naszej ery, tak jak to miało miejsce na terenach obecnej Polski. Dominujące tu ludy germanskie emigrują, nie w całości, ale w znaczącej liczbie, i wtedy następuje totalna zmiana kulturowa tych ziem, które stają się słowiańskie. Dopiero w VIII wieku pojawia się tu bogatsza kultura materialna i bardziej skomplikowana struktura społeczna. W Szwecji, to znaczy tam gdzie jest dolina jeziora Mälar, dochodziło czasami do gwałtownych zmian, ale nie takich, które zrywały całkowicie z przeszłością. U Szwedów system książęcy, zbliżony do tego jaki istniał u Mieszka I, funkcjonował już na początku pierwszego tysiąclecia, co zostało dokładnie opisane przez rzymskiego historyka Tacyta w 90 latach naszej ery. Już wtedy organizacja polityczna z jednym, absolutnym wladcą miała swoją nazwę, Sveoni, która zachowała się aż do dzisiaj. Skoro zostali wcześnie zauważeni i mieli nazwę, to znaczy, że musieli coś sobą reprezentować. Bo jak ma się nazwę to się istnieje. Dyplomacja cesarstwa bizantyjskiego w ogóle nie rozmawiała z ludźmi, którzy nie wiedzieli, jaką mają nazwę. Ludzie bez nazwy, albo z nazwą oznaczającą mało atrakcyjny lud, podłączali się do ludów o wysokim prestiżu. Tak było na przyklad z Gotami, których sława była tak wielka, ze wiele grup, nie tylko germańskich, podłączało się do nich, bo uważało, że bardziej opłaca się im być Gotami. ZB: Kiedy ludy, którymi władał Mieszko, otrzymały nazwę, czyli wyłoniły się z niebytu? WD: Jedną z największych zagadek młodego państwa polskiego było to, że pojawia się ono jakby z niczego, już gotowe, silne. Ma silną dynastię, siłę militarną i wielką energię.do końca X wieku określano państwo Piastów terminem generalnym, Sclavinia, czyli Słowiańszczyzna. Mieszko był księciem Słowian, ale już jego następcy, od Bolesława Chrobrego, władają ludźmi zwanymi po łacinie Polani, a ich państwo ma własną nazwę Polonia. Od tej pory państwo istniało bardziej konkretnie w świadomości Europy. ZB: Jakie jednak były podstawy ekonomiczne państwa Mieszka? Czasami twierdzi się, że był to handel niewolnikami? foto: Anna Bidakowska mycket Mieszko brydde sig om dem. Och bry sig om dem var han tvungen till, eftersom hans makt vilade på hur många och hur skickliga de var. När kejsare Otto III återvände hem från Gnieznomötet år , var han väldigt lycklig över att Boleslav I, Mieszkos son, skänkt honom den helige Vojtêchs arm, men mest glad var han över de 300 rustade krigare han hade fått. Emellertid säger varken Ibrahim eller andra källor att Mieszkos och hans sons följen utgjordes av skandinaver. Dessa härskare kunde vid behov leja väpnade grupper norrifrån, vilket de säkert gjorde. I Storpolen finns forntida begravningsplatser där man har hittat typiskt skandinaviska stridsutrustningar; ibland har man även funnit gamla gravar efter skandinaviska kvinnor, men de är inte särskilt många. Av allt att döma rörde det sig om små grupper, vilka kallades dit vid särskilda omständigheter. Men såväl Mieszkos som Boleslavs följen bildades av lokala krigare och de främmande krigarna, exempelvis skandinaver, utgjorde bara begränsade separata styrkor. ZB: Det nns en tydlig kontrast mellan Sverige och Polen vad gäller omständigheterna kring hur statsorganisationen uppstod. WD: Kontrasten är mycket märkbar. Framför allt eftersom Sverige vid mitten av första årtusendet bibehöll en kontinuitet i sin utveckling och det utan dramatiska avbrott så som var fallet på nuvarande Polens territorier. De germanska folken som dominerar här emigrerar, inte alla, men ett ansenligt antal och med det följer en total kulturförändring av landområdet, vilket blir slaviskt. Först på 700-talet framträder här en rikare materiell kultur och en mer komplex samhällsstruktur. I Sverige, det vill säga i Mälardalen uppkom det ibland häftiga förändringar, men de var inte av sådant slag att de helt och hållet bröt med det förf lutna. Svenskarnas furstesystem, vilket liknade systemet hos Mieszko I, fungerade redan i början av 6

7 första årtusendet och detta skildrades i detalj av den romerske historikern Tacitus under 90-talet e.v.t. Redan då hade den politiska organisationen med en absolut härskare sitt namn, svioner, vilket bevarats än till i dag. Eftersom de uppmärksammades tidigt och hade ett namn, betyder det att de nödvändigtvis representerade något. För har man ett namn finns man. Det Bysantinska rikets diplomater talade överhuvudtaget inte med folk som inte kände till sitt namn. Namnlösa folk, eller folk med namn som inte sade så mycket, anslöt sig till folk med hög status. Så var det till exempel med goterna, vars berömmelse var så stor att många grupper, inte bara germanska, anslöt sig till dem, eftersom de ansåg att det lönar sig mer att vara got. ZB: När ck folken som Mieszko härskade över ett namn, det vill säga, när tog de sig ur sin icke-existens? WD: En av de största gåtorna med den unga polska staten är att den dyker upp som från ingenstans, redan färdig och stark. Den har en stark dynasti och militär styrka samt mycket energi. Till slutet av 900-talet betecknades piastidernas stat med en generell term, Sclavinia. Mieszko var slavernas hertig, men redan hans efterträdare, från och med Boleslav den dristige, härskar över ett folk som på latin heter polaner, och deras stat har ett eget namn, Polonia. Från och med den tiden existerade staten mer konkret i Europas medvetande. ZB: Vilka var emellertid de ekonomiska grunderna för Mieszkos stat? Ibland påstår man att det var slavhandeln? WD: Människohandel bedrevs i stor omfattning. Vi vet att det söderut i Europa fanns en hel handelsväg avsedd för slavhandel och enligt det som Ibrahim skrev, var Prag ett av handels största centra. Ibrahim kom dit för att göra affärer åt kalifen. Det arabiska kalifatet i Spanien blomstrade vid den här tiden, inte bara ekonomiskt, utan också kulturellt och dess militära styrka var mer än betydelsefull, inte ens vikingarna klarade av den. När de försökte attackera slutade de sina liv hängda i palmerna. Svenskar som gjorde affärer i östra Europa anslöt sig till slavhandeln. De visste att man kunde handla med lyxiga pälsar, likaså med vax; det var eftertraktade varor. Så var också de frankiska svärden, trots att frankerna förbjudit handeln med dem, men araberna älskade dessa svärd. Bäst var det dock att handla med människor, här var vinsterna störst. Många europeiska härskare sysslade gärna med sådan handel, till exempel den tjeckiske hertigen Boleslav II, vilket helige Vojtêch förebrådde honom för, men bara därför att även kristna var föremål för hans handel. ZB: Alltså var det tjecker, svenskar, judar och araber som sysslade med slavhandel, och piastiderna idylliskt blida levde av jordbruk? WD: Piastiderna sysslade säkert också med slavhandel, eftersom den var en naturlig del av varuutbytet på den tiden. Vi har dock inte entydiga bevis på att Mieszkos föregångare var slavhandlare. Den, här, ständigt nämnde Ibrahim-Ibn-Iakub säger i sin redogörelse att Mieszko tar ut skatter. Det är viktig information om detta innefattar också den egna befolkningen och inte bara köpmännen, från vilka man alltid krävde skatt. För att beskatta befolkningen måste den ha en tillräckligt hög levnadsstandard för att producera ett överskott och utöver det måste det också WD: Handel ludźmi był prowadzony na wielką skalę. Wiemy, że istniał na południu Europy cały szlak handlu niewolnikami i według tego, co napisał Ibrahim, Praga była jednym z największych centrów tego handlu. Ibrahim przyjechał tu załatwiać różne interesy dla kalifa. Arabski kalifat hiszpański w owym czasie kwitł, nie tylko ekonomicznie, ale i kulturalnie a jego siła militarna była bardziej niż znacząca: nawet wikingowie nie dawali sobie z nim rady. Kiedy próbowali atakować, kończyli powieszeni na palmach. Do handlu niewolnikami dołączyli się Szwedzi działający w Europie Wschodniej. Wiedzieli, że można handlować luksusowymi futrami, nawet woskiem to były cenione towary, można handlować mieczami frankijskimi, mimo że było to zabronione przez Franków, ale Arabowie kochali miecze frankijskie, jednak najlepiej było handlować ludźmi: tu zyski były największe. Wielu władców europejskich takim handlem się chętnie parało, na przykład książę czeski Bolesław II; święty Wojciech mu to wyrzucał, ale dlatego tylko, że handlował także chrześcijanami. ZB: A więc to Czesi, Szwedzi, Żydzi i Arabowie handlowali niewolnikami, a Piastowie sielankowo łagodni żyli z rolnictwa? WD: Handlowali na pewno i Piastowie, bo to była naturalna część wymiany towarowej w tym czasie. Nie mamy jednak jednoznacznych dowodów na to, że poprzednicy Mieszka byli handlarzami niewolników. Wspominany tu stale Ibrahim ibn Jakub mówi w swojej relacji, że Mieszko pobiera podatki. Jest to ważna informacja, jeżeli dotyczy ona nie tylko kupców, bo od tych pobierało się zawsze, ale własnej ludności. Żeby ją opodatkować musi ona stać na wystarczająco wysokim poziomie, żeby wytwarzać nadwyżki, a poza tym musi istnieć efektywna administracja tym wszystkim zarządzająca. Ibrahim zresztą stwierdza, że kraina Mieszka obfituje w żywność mięso, miód, no i produkty rolne. Ale sielanka to na pewno nie była. Ludność trzymano krótko i metodami bardzo brutalnymi. Wiemy, jak działał Bolesław Chrobry. Współczesny mu kronikarz pisze o tym, nawet z uznaniem: Lud jego bowiem musi być utrzymywany bydlęcym obyczajem i karcony na sposób upartego osła, a bez ciężkiej kary nie może być rządzony ku pożytkowi księcia. Mamy tutaj jasny obraz, na jakich zasadach było zbudowane państwo pierwszych Piastów. Co zresztą doprowadziło w latach 30-tych XI wieku do wybuchu rewolty gnębionej ludności, do powrotu pogaństwa i zniszczenia państwa. ZB: Rzeczywiście, nie wygląda to na sielankę. Ale powróćmy do Mieszka. Jeżeli Gniezno było stolicą to co było w Krakowie? WD: Kraków, tak jak i cała Małopolska i Śląsk, był w rękach Czechów, a konkretniej dynastii książęcej Przemyślidów, tej, z której pochodziła pierwsza żona Mieszka, Dobrawa. Pod koniec lat 70-tych X wieku, Mieszko ruszył na południe zajmując sandomierskie i lubelskie, w wczesnych latach osiemdziesiątych miał już Kraków, a w parę lat później przyszła kolej na Śląsk, gdzie budował grody w Opolu, Wrocławiu i Głogowie, w których siedziała jego administracja i wojowie. Bolesław Chrobry, Czech po matce, rezydował na pewno w Krakowie. Jego ojciec, Mieszko, ożenił się po raz wtóry i miał kolejne dzieci, którym chciał oddać władzę nad swoim państwem. Chrobry dostał tylko Małopolskę jako swoją dzielnicę. Ale jak 7

8 finnas en effektiv administration som förvaltar allt detta. För övrigt konstaterar Ibrahim att Mieszkos land är rikt på livsmedel kött, honung och jordbruksprodukter. Men en idyll var det med säkerhet inte. Folket hölls kort och med hjälp av mycket brutala metoder. Vi vet hur Boleslav den dristige agerade. En med honom samtida krönikör skriver om det, till och med uppskattande: Ty folket hans måste hållas som boskap och tuktas likt en envis åsna, och utan stränga straff kan det icke styras så att det gagnar hertigen. Vi får här en klar bild av vilka principer de första piastidernas stat byggdes på. Vilket för övrigt på 1030-talet ledde till en revolt bland det förtryckta folket, hedendomens återkomst och statens förstörelse. Illustr: John Coles, Gamla Uppsala museum tylko ojciec umarł, w 992 roku, Bolesław wygnał macochę i przejął władzę nad całym państwem. Chrobry okazał się wyjątkowo utalentowanym władcą i jako polityk, i jako wojownik. Był również ekspertem w sztuce wymiany żon. Władcy wczesnośredniowieczni musieli mieć tę sztukę opanowaną do perfekcji: bez odpowiednio dobranej żony nie mogły powstawać bliskie związki z innymi władcami. A bez takich strategicznych związków było bardzo trudno dawać sobie radę w świecie, gdzie rządziła siła. Mieszko I ćwiczył się w tej sztuce biorąc najpierw Dobrawę z Czech a po niej Odę z Niemiec. W obu przypadkach chodziło o ważne sprawy polityczne. W tym drugim przypadku Niemcy poszli Mieszkowi tak daleko na rękę, że wyciągnęli córkę wielce wpływowego arystokraty z klasztoru, w którym przebywała! Bolesław Chrobry wymieniał żony aż cztery razy. Najważniejszym rezultatem niektórych z tych małżeństw było wejście obu władców do rodzin najwyższych elit niemieckich, co miało wielkie znaczenie dla podniesienia ich statusu i znacznego poszerzenia możliwości działania. I co przydało się we wspomnianych latach 30-tych XI wieku. Po rewolcie i upadku organizacji państwowej Kazimierz Odnowiciel mógł efektywnie zabrać się za odnowę, bo był przez małżeństwo związany z cesarstwem niemieckim, które mu pomogło w jego dziele. ZB: Czyli teraz wiemy, że państwo polskie stworzyli nie wikingowie, tylko zdolni Piastowie stosujący brutalną siłę i umiejętnie wymieniający żony.w tych grach małżeńskich brała także udział córka Mieszka i Dobrawy, Świętosława, rozpoczynając w Skandynawii okres tzw. władców słowiańskich. WD:Jej małżenstwa miały znaczny wpływ na życie polityczne krajów skandynawskich. Zaczęło się od Szwecji, za której króla, Eryka Zwycięskiego Mieszko wydał córkę w roku 983, wtedy kiedy Obodryci, i inne zachodniosłowiańskie plemiona powstały przeciw Niemcom, a Szwedzi prowadzili wojny z Duńczykami. ZB: Det ser verkligen inte ut att vara en idyll. Men låt oss återvända till Mieszko. Om Gniezno var huvudstad vad var då Kraków? WD: Kraków, liksom hela Lillpolen och Schlesien, var i tjeckernas händer, närmare bestämt i fursteätten przemyslidernas händer. Det var den ätten som Mieszko I:s hustru Dubrawka kom ifrån. I slutet av 970-talet begav sig Mieszko söderut och erövrade Sandomierski- och Lubelskiregionerna; redan på det tidiga 80- talet hade han tagit Kraków, och några år senare kom turen till Schlesien, där han byggde befästa städer i Opole, Wrocław och Glogów och i dem satte han sin administration och krigare. Boleslav den dristige, vars mor var tjeckiska, residerade med all sannolikhet i Kraków. Hans far, Mieszko, gifte sig för andra gången och fick fler barn, till vilka han ville ge makten över sin stat. Den dristige fick bara Lillpolen som sin region. Men så fort fadern hade dött, år 992, körde Boleslav ut sin styvmor och tog makten över hela staten. Den dristige visade sig vara exceptionellt begåvad som härskare, politiker och krigare. Han var även expert i konsten att byta hustrur. De tidigmedeltida härskarna var tvungna att behärska den konsten till perfektion: utan en lämplig och väl vald hustru kunde de inte knyta nära band med andra härskare. Och utan sådana strategiska förbindelser var det väldigt svårt att klara sig i en värld där styrkan regerade. Mieszko I övade sig i konsten genom att först välja Dubrawka från Tjeckien och efter henne Oda från Tyskland. I båda fallen handlade det om viktiga politiska angelägenheter. I det andra fallet gick tyskarna Mieszko så långt till mötes att dottern till en mycket inflytelserik aristokrat blev utdragen ur klostret! Boleslav den dristige bytte hustrur ända upp till fyra gånger. Några av de här äktenskapens viktigaste resultat var att båda härskarna tog sig in i familjer som hörde till den högsta tyska eliten, vilket hade stor betydelse för att höja deras status och avsevärt utvidga deras handlingsmöjligheter. Detta kom väl till pass under det nämnda 1030-talet. Efter revolten och statsorganisationens fall kunde Kasimir I 2 effektivt ta sig an uppbyggnaden av landet, eftersom han genom äktenskap var förbunden med det Tyska kejsardömet som hjälpte honom i hans verk. ZB: Då vet vi nu alltså att det inte var vikingarna som bildade den polska staten, utan begåvade piastider som använde sig av brutal styrka och skickliga hustrubyten. I de här äktenskapliga spelen deltog även Mieszkos och Dubrawkas dotter, 8

9 Swietoslawa, genom att inleda den så kallade slaviska härskarperioden i Skandinavien. WD: Hennes äktenskap hade en avsevärd inverkan på det politiska livet i de skandinaviska länderna. Det började med Sverige när Mieszko gifte bort sin dotter med den svenske kungen Erik Segersäll 983, under samma tid som obotriterna och andra västslaviska folkstammar gjorde uppror mot tyskarna och svenskarna förde krig med danskarna. Mieszko ville ta tillfället i akt och dra egna fördelar av situationen och för att få lite hjälp bestämde han sig för att ingå en allians med den svenske kungen genom att ge honom sin dotter. Hon skickades till Uppsala där hon födde ett barn åt Erik, Olof, sedermera Olof Skötkonung. Isländska sagor gjorde sedan om Mieszkos dotter till den lokala Sigrid Storråda, som hade ett starkt temperament. Det verkar som att åtminstone det där med temperamentet är sanning, eftersom Mieszkos dotter hade någon att ärva det ifrån: dels piastiderna, men i synnerhet sin mor, det vill säga efter alla dessa tjeckiska przemyslider, som var närmast vederstyggliga och hetlevrade typer. Swietoslawa stod inte ut länge i Uppsala, hon lämnade Erik och gifte sig med hans fiende Sven Tveskägg, Danmarks kung, som just hade gjort sig av med sin pappa, den berömde vikingen Harald Blåtand. Efter att ha blivit svårt skadad i strider med sonen hade Harald tagit sig till Wolin där han dog. Med Sven fick Swietoslawa fyra barn. Ett av dem var Knut den store, framtida härskare över England, Danmark, Norge och delar av Sverige samt en av de viktigaste personligheterna under 1000-talets första decennier. Och hans mor måste förvisso ha haft ett synnerligen kraftfullt temperament, eftersom hon efter att ha fött alla barnen blev bortskickad av sin man Sven. Hon återvände till Polen, till sin bror Boleslav. När Knut erövrat makten i England år 1014, är det första han gör att åka till Sclavinia och hämta tillbaka sin mor. Det är ett förbluffande drag. Polen var inte så pass mäktigt att detta handlade om strikt politiska angelägenheter: det måste ha handlat om en sons känslomässiga band med sin mor. En sådan ömhet från en sons sida ter sig lite märkligt vad gäller Knut, som var en grym människa. För att pacificera den engelska aristokratin samlade han ihop dess representanter och klippte av öronen och näsorna på dem. Mieszkos svenska och danska barnbarn och senare barnbarnsbarn har satt sitt avtryck på Nordens historia och genom det även på det ärran Rus. Fortsättning följer i nästa nummer. Tack för samtalet. Noter 1. Ö.a År 1000 vallfärdade kejsar Otto III till Gniezno bland annat för att besöka den helige Vojtěchs grav, som han hade känt personligen, samt för ett möte med Boleslav den dristige. Det fi nns teorier om att det var då Boleslav kröntes, men källorna är mångtydiga. Efter mötet blev Gniezno ärkebiskopssäte. Det här första Gnieznomötet någonsin, innebar att Polen togs emot i de europeiska staternas och rikenas krets. År 2000 då tusenårsdagen av helige Vojtěchs död inföll ordnades det andra mötet i Gniezno. Sedan dess har mötena blivit en tradition som samlar religiösa företrädare och politiker med flera i Gniezno för att diskutera politik, enande, gemenskap, andlighet och dylika frågor som är aktuella i dagens Europa. 2. Ö.a Kasimir I hade tillnamnet Odnowiciel dvs. Restaurator. Mieszko w tym ogniu chciał piec własną pieczeń, a że do tego potrzebował trochę pomocy, zdecydował się wejść w alians z Erykiem szwedzkim przez oddanie mu córki. Wysłana do Uppsali urodziła tam Erykowi jedno dziecko Olofa, późniejszego króla. Sagi islandzkie przerobiły potem Mieszkównę na lokalną szwedzką Sigrid Storradę, która miała ostry temperament. Wy daje się, że z tym temperamentem to prawda, bo Mieszkówna miała po kim dziedziczyć, i po Piastach, ale zwłaszcza po matce, czyli po tych wszystkich czeskich Przemyślidach, którzy byli raczej piekielnymi typami. Świętosława długo nie wytrzymała w Uppsali, zostawila Eryka i wyszła za jego wroga Swena Widłobrodego, króla Danii, który właśnie pozbył się tatusia, slawnego wikinga Haralda Sinozębego, który ciężko raniony w walkach z synem, dotarł do Wolina i tam zmarł. Ze Swenem Mieszkówna miała czworo dzieci. Jednym z nich był przyszły władca Anglii, Danii, Norwegii i części Szwedów Knut Wielki jedna z najważniejszych osobistości pierwszych dziesięcioleci XI w. A jego matka musiała rzeczywiście mieć temperament zbyt silny, ponieważ po urodzeniu wszystkich dzieci, jej mąż, Swen, oddalił ją. Wróciła do Polski, do swojego brata Bolesława. Kiedy Knut zdobywa władzę w Anglii, w 1014 r., pierwsze co robi, to jedzie do Sclavinii i zabiera matkę spowrotem. To jest zadziwiające posunięcie. Polska nie była na tyle potężna, żeby chodziło tu o sprawy ściśle polityczne, tu musiało chodzić o związek emocjonalny syna z matką. Taka czułość synowska wygląda trochę dziwnie u Knuta który był okrutnikiem. Żeby spacyfi kować angielską arystokrację zebrał jej przedstawicieli i obciął im uszy i nosy. Szwedzcy i duńscy wnukowie, a potem prawnukowie Mieszka odcisnęli swoje piętno na historii Północy, a przez nią nawet na dalekiej Rusi. Druga część wywiadu w następnym numerze. Dziękuję za rozmowę. Władysław Duczko (1946), studia archeologiczne w Warszawie i Uppsali; docent na uniwersytecie uppsalskim i profesor Akademii Humanistycznej w Pułtusku. Za książkę Ruś wikingów otrzymal w roku 2007 nagrodę Przeglądu Wschodniego i Nagrode KLIO. Władysław Duczko (1946), arkeologistudier vid Warszawas- och Lunds Universitet; docent vid Uppsala universitet och professor vid Humanistiska Akademien i Pultusk. För boken Vikingarnas Rus erhöll han 2007 priset Przegląd Wschodni och priset KLIO. Przegląd Wschodni är en kvartalsskrift som delar ut detta prestigefyllda pris för de bästa vetenskapliga publikationerna om Östeuropa som kultur-politisk region, dess historia från medeltid till nutid med fokus på relationer östeuropeiska länder emellan. Klio har delats ut sedan 1996 och är en utmärkelse som tilldelas polska författare och förläggare som ägnar sig åt historisk litteratur och för deras insatser att sprida historia och historisk litteratur i Polen. 9

10 jasna krew, ciemna krew... Sztuka podróżowania według Zbigniewa Herberta ljust och mörkt blod Konsten att resa enligt Zbigniew Herbert Janusz Drzewucki Wtwórczości literackiej bigniewa erberta poetyckiej dramaturgicznej czy eseistycznej toczy się nieustanny dialog między sacrum a profanum mitem a rzeczywistością tradycją a współczesnością między konwencją a wyo braź nią kulturą a naturą między abstrakcją a konkretem myślą a czynem wiarą a nieufnością optymizmem a scepty cyzmem ego dialogu nie da się podsumować żadną jedno znaczną konkluzją zwłaszcza że składamy się z tego i tego bo jak mówi podczas swojej ostatniej lekcji okrates bohater dramatu askinia fi lozofów est w nas krew jasna i ciemna Herbert jest nie tylko mistrzem paradoksu, ale również ironii, za pomocą której człowiek broni się przed światem, historią i polityką. Poeta dobitnie wykazuje, że człowiek w życiu staje przed setkami wyborów i jego sytuacja jest tragiczna, bowiem rzadko kiedy wybiera między prawdą a kłamstwem, między białym a czarnym, gdy wszystko wokół jest jasne i oczywiste. Bohater tej twórczości Pan Cogito najczęściej znajduje się w sytuacji bez wyjścia, jest prefiguracją współczesnego człowieka, z całym jego bagażem klęsk i zwycięstw, z jego małością i wielkością. Jest kimś, kto cierpi. ego twórczość wydaje się być skrojona na miarę każdego z nas swoich podróżnych esejach okazuje się nie tylko znawcą kultury antycznej włoskiej i francuskiej holenderskiej czy flamandzkiej ale także turystą który musi zjeść i wypić a oprócz tego szuka przygód ystarczy pod tym kątem przeczytać arbarzyńcę w og rodzie 1962 o kulturze łoch i rancji artwą naturę z wędzidłem 1993 o kulturze olandii abirynt nad morzem 2000 o kulturze recji I hela bigniew erberts författarskap poesi drama och essäistik pågår en ständig dialog mellan sacrum och profanum mellan myt och verklighet tradition och modernitet mellan konvention och fantasi kultur och natur mellan det abstrakta och det konkreta tanke och handling tro och misstro optimism och skepticism et är inte lätt att sammanfatta denna dialog allra helst som vi har lite av allt i oss om okrates hjälten i erberts drama ilosofernas grotta sade under sin sista lektion nom oss finns både ljust och mörkt blod erbert är inte bara paradoxernas mästare utan även en mästare på ironi med vilken människan värjer sig mot världen historien och politiken an visar med all önskvärd tydlighet att människan ställs inför hundratals val i livet och hennes si tuation är tragisk för det är sällan allt är glasklart när hon väljer mellan sanning och lögn mellan svart och vitt uvudpersonen i hans dikter herr ogito hamnar ofta i situationer utan utväg han är en förelöpare till den moderna människan med hela sitt bagage av nederlag och segrar med sin litenhet och storhet an är någon som lider erberts författarskap förefaller vara skräddarsydd för var och en av oss sina reseessäer visar han sig vara inte bara en kännare av antikens kultur den italienska och franska den holländska och flamländska kulturen an är även en turist som måste dricka och äta sig mätt och dessutom är ute efter äventyr det avseendet räcker det att läsa arbaren i trädgården kommer på llerströms förlag år 2010 om italiensk och fransk kultur artwą naturę z wędzidłem 1993 sv tilleben med betsel om nederländsk kultur och abirynt nad morzem 2000 sv abyrinten vid havet om grekisk kultur 10

11 Slump och plan erberts litteratur som på ett självklart sätt kan härledas ur hans livserfarenheter är konsten att resa lika viktig som konsten att vara trogen försaka och förlåta och utgör en del av det ly riska subjektet i många av hans dikter en när erbert reser råder det inga tvivel om att han står slumpen närmare än den uppgjorda planen an styr inte sina steg till samma platser som alla andra utan dit där en typisk turist hamnar av misstag an skriver är man besöker ett land är det är klokt att inte börja med huvudstaden eller de platser som är utmärkta med tre stjärnor i resehandboken utan med någon gudsförgäten liten håla som historien glömt i hittar inga beskrivningar av tjus ningen med aag eller msterdam utan av det medelmåttiga rent av anskrämliga i den lilla orten eere i provinsen eeland i ederländerna dock lika bländande som italienska ovigo nder sina resor söker erbert framför allt sanningen om det dagliga livet glad om han nästan bara träffar vanliga männis kor på sina rutter huvudstadens prakt och centrumets snobbiga klimat är honom främmande om resenär är erbert något egenartad å sina resor genom rovence mbrien och oscana eller längs esers och oires dalgångar använde han sig av en resehandbok över uropa som var utgiven år 1909 av kademiska turistklubben i wów å resa runt i ederländerna hade han en reseguide från 1911 i kappsäcken an vet alltid vart han är på väg en det be tyder inte att han reser med kartan i hand enligt på förhand fastställda tidsramar n äkta resenär räds inte det okända och oväntade tvärtom och därför bör man de första timmarna i en ny stad gå omkring enligt principen rakt fram sedan tredje till vänster rakt fram igen och tredje till höger et finns många olika system och alla är lika bra som han skriver i arbaren i trädgården en vi vet inte längre hur man gör när man reser dag reser man från till utan de välvilliga gudarna ventyret och lumpen som om man bara ville jämföra en reproduktion med originalet som han sorgset konstaterade i marginalen på ontaignes oyage en talie Varför man lever är bigniew erbert reser är det inte bara för att besöka olika platser utan lika mycket en pilgrimsfärd och ett strövtåg lika mycket provsmakning av viner och olika maträtter på vägkrogar och värdshus i periferin där han är den enda främlingen den enda utbölingen tt fråga varför man reser är detsamma som att fråga varför man lever erberts resor så som de beskrivs av honom själv är resor i tid och rum resor till mästerverk och till människor expeditioner i det förflutna och vandringar i samtiden är han reser är han lite av en turist och lite av en luffare men inte mindre konstkännare och konstälskare för det han är också en amatör om man tar i beaktande att etymologin för ordet visar att det har sitt ursprung i det första av latinska verb amo amare nder erberts resor finns inga viktiga och oviktiga saker allt är lika betydelsefullt ascauxgrottan basilikan i aestum san ningen om älvor och troll legenden om albigenserna tempelrid darnas hemlighet men även den godmodige restaurangägaren leendena från de förbipasserande fl ickorna på gatan olivernas Przypadek i plan ztuka podróżowania w doświadczeniu literackim erberta stanowiącym w oczywisty sposób pochodną jego doświadczeń życiowych jest tak samo ważna jak sztuka wierności wy rzeczenia i wybaczania win będąca udziałem podmiotu lirycznego wielu jego wierszy ie ulega jednak wątpliwości że podróżując i zwiedzając erbertowi bliższy jest przypadek niż reguła bardziej liczy się on ze zdarzeniem aniżeli planem woje kroki kieruje nie tam gdzie wszyscy lecz tam gdzie typowy turysta trafia przez pomyłkę est rzeczą rozsądną pisze erbert rozpoczynać zwiedzanie kraju nie od stolic czy miejsc oznaczonych w przewodniku trzema gwiazdkami ale właśnie od zapadłej prowincji poniechanej osieroconej przez historię ie znajdziemy tu opisu uroków agi bądź msterdamu ale przeciętności jeśli nie brzydoty zapomnianej mieściny eere w południowo zachodniej elandii tak samo jednak olśniewającej jak włoskie ovigo swoich podróżach erbert szuka przede wszystkim prawdy codziennego życia rad by na swoim szlaku spotykać niemal wyłącznie zwyczajnych ludzi obcy jest mu stołeczny blichtr i snobistyczny klimat centrum Jako podróżnik Herbert jest kimś szczególnym, podróżując pod niebem Prowansji, Umbrii, Toskanii, doliną Wezery czy Loary, posługiwał się Przewodnikiem po Europie, wydanym przez Akademicki Klub Turystyczny we Lwowie w roku 1909, jeżdżąc po Holandii trzymał w podróżnej sakwie rodzinny bedeker z roku Zawsze wie, dokąd jedzie. Nie znaczy to jednak, że podróżuje z mapą w ręku, według z góry powziętych terminów. Prawdziwy podróżnik nie boi się tego, co nieznane i niespodziewane, wręcz przeciwnie, dlatego jak napisał w Barbarzyńcy w ogrodzie pierwsze godziny w nowym mieście należy poświęcić na łażenie według zasady prosto, potem trzecia na lewo, znów prosto i trzecia w prawo. Systemów jest wiele i wszystkie dobre. Tymczasem my nie umiemy już podróżować: Podróżuje się dzisiaj «od do» bez dobrych bóstw Przygody i Przypadku i jakby po to tylko, by porównać znaną reprodukcję z oryginałem stwierdził ze smutkiem na marginesie lektury Voyage en Italie Montaigne a. Po co się żyje Podróżowanie Zbigniewa Herberta to nie tylko zwiedzanie, to także pielgrzymka i włóczęga, to kosztowanie win i potraw w przydrożnych karczmach i gospodach na peryferiach, w których jest się jedynym obcym, jedynym nie stąd. Pytanie, po co się podróżuje, znaczy tyle samo, co pytanie, po co się żyje. Podróże Herberta tak jak zostały przezeń opisane są podróżami w czasie i prze strzeni, podróżami do arcydzieł i do ludzi, wyprawami w prze szłość i wędrówkami po współczesności. Podróżując, jest trochę i turystą, i włóczykijem, ale przez to ani trochę mniej koneserem i miłośnikiem sztuk pięknych; a także amatorem, biorąc pod uwagę, że określenie to ma swój źródłosłów łaciński od najpierwszego spośród czasowników amo, amare. W wędrówkach Zbigniewa Herberta nie ma spraw ważnych i nieważnych, ważne jest bowiem wszystko: jaskinie w Lascaux, bazylika w Paestum, prawda o gwelfach i gibelinach, legenda albigensów, tajemnica templariuszy, a przecież również życzliwość właściciela trattori, uśmiech dziewczyny mijanej na 11

12 Foto: Erazm Ciołek ulicy, kolor oliwek i zapach chleba. Wszystko ma związek ze wszystkim, zdaje się mówić Herbert: Jedyna restauracja, z której widać kate drę, jest odpowiednio droga jak wszystko, co się znajduje w są siedztwie zabytków, gdyż płaci się podwójnie za cień arcydzieł na makaronie. Tych związków nie należy więc lekceważyć i bia da wyniosłym estetom, kolekcjonerom wysublimowanych objawień, gardzących tego typu zaskakującymi i odkrywczymi asocjacjami. Poświęcone najwybitniejszym dziełom sztuki, szkice Herberta są równocześnie pochwałą zwyczajnego życia. Wygłaszając apologię wielkich artystów znanych z imienia jak Fidiasz, Duccio czy Giotto lub anonimowych, jak twórcy doryckich świątyń i katedr gotyckich, pisarz chyli czoła przed każdym napotkanym w czasie swoich wędrówek człowiekiem. Nasze radości i zachwyty, zawody i rozgoryczenia były, są i pozostaną subiektywne. A przecież wielkość najwspanialszych dzieł sztuki, architektury, muzyki, färger och brödets doft erbert verkar vilja säga att allt hänger ihop en enda restaurang som katedralen syns ifrån är lika dyr som allt annat i närheten av minnesmärken eftersom man får betala dubbelt för att skuggan från ett mästerverk ska falla över ens pasta essa samband bör inte nonchaleras och ve de högdragna esteter samlare av raffi nerade uppenbarelser som föraktar den typen av överraskande och avslöjande asso ciationer erberts ägnar sina skisser åt de mest betydande konst verk men de är samtidigt en hyllning till det vardagliga livet örfattaren bugar sig i vördnad inför varje människa han stött på under sina resor och hyllar stora konstnärer som är kända till namnet som idias uccio eller iotto eller de anonyma som skaparna av doriska helgedomar och gotiska katedraler år glädje och begeistring vår besvikelse och bitterhet är och har alltid varit subjektiv och kommer att så förbli ch storheten i 12

13 de mest praktfulla verk vare sig det gäller konst arkitektur musik eller poesi verkar till vår lycka vara ett värde som kom mer att överleva vår hänförelse och vår besvikelse Resenärens värld esenären är om inte en inkräktare så en främling en nykom ling och världen sedd med resenärens ögon är en lika verklig som overklig värld ven om den är aldrig så gästvänlig och tillgänglig är den ändå autonom och suverän självständig och oge nomtränglig an kan finna många bevis på en sådan syn på världen i erberts essäer et bästa exem plet är skissen inne från alais i arbaren» Poświęcone najwybitniejszym dziełom sztu ki, szkice Herberta są równocześnie pochwałą zwyczajnego życia. i trädgården där författaren berättar hur han efter att ha sett allt han kunde och borde se i den lilla staden enlis utanför aris stoppade anteckningsboken i fickan drev runt på gatorna och låtsades höra till lokalbefolkningen an strövar runt står och glor tar upp en liten sten ler mot de förbipasserande tittar på några som spelar tärning ställer meningslösa frågor till de förbipasserande bara för att ha några frågor att ställa llt är således bara förställning att försöka ta kontakt är ju i själva verket bara på låtsas ett bedrägligt sken en lek med konventio ner et finns inte en chans att verkligen höra till den världen et är alltså ingen slump att tilleben med betsel som är en bok om holländskt måleri i ännu större grad är en bok om bigniew erbert själv om hans syn på denna världens konst och olika spörsmål den är ett slags föreläsning om hans estetik som mottagare och hans konstnärliga världsåskådning ist men inte minst är den en hyllning till en viss livsstil som bygger på dygder som anspråkslöshet fl it lugn respekt för andra tolerans och en känsla för normer och måttfullhet är han skriver om de holländska mästarna gömmer han sig bakom deras verk han följer i deras spår letar efter materiella bevis på att de existerat an är intresserad av vilka de var hur de levde och vad de levde av vad för slags människor de var till vardags vilka föreställ ningar de hade om världen vilka passioner och lidelser som förlöste deras livsenergi och deras skapande örfattaren väljer den nederländska landsbygden ett auten tiskt inland som negligerats av alla turisthandböcker och gör om inte andra klassens så med all säkerhet mindre kända konst närer till föremål för sina betraktelser eras i alla avseenden så utmärkta verk har hamnat i skuggan av embrandt van ijn rans als och an ermeer van elft erberts konstnärer är landskapsmålare som an van oyen av författaren högre vär derad än acob van uisdael och eindert obbema driaen rouwer driaen van stade och an teen vänner av de dialekter som talades på de nederländska krogarna djurmålare som oos de omper och elbert uyp blomstermålare som mbrosius osschaert borgerskapets lovsångare som erard erborch och sist men inte minst skaparna av odödliga poezji wydaje się być i na nasze szczęście jest wartością, która przetrwa nasze olśnienia i rozczarowania. Świat podróżnika Świat widziany oczami podróżnika, a więc jakkolwiek by było jeśli nie intruza, to na pewno obcego, przybysza, jest na równi światem realnym i nierealnym. Ten świat nawet najbardziej gościnny i otwarty dla podróżnego jest jednak autonomiczny i suwerenny, niepodległy i nieprzenikalny. Dowodów takiego widzenia świata w esejach Herberta znajdziemy aż nadto. Najlepszym tego przykładem jest pomieszczony w Barbarzyńcy w ogrodzie szkic Wspomnienie z Valais, w którym pisarz opowiada, jak to po obejrzeniu wszystkiego co mógł i powinien obejrzeć w podparyskiej miejscowości Senlis, chowa notatnik do kieszeni i snuje się ulicami miasteczka, udając kogoś miejscowego. A więc spaceruje bez pośpiechu, gapi się, podnosi kamyki, uśmiecha się do przechodniów, przygląda się grającym w kości, zadaje przechodniom pytania bez znaczenia, aby tylko zapytać. Wszystko jest więc udawaniem bo przecież próba nawiązania kontaktu jest w gruncie rzeczy na niby grą pozorów, zabawą konwencji. Nie ma żadnej szansy, aby znaleźć się w tym świecie naprawdę. Nieprzypadkowo zatem Martwa natura z wędzidłem, będąc książką o malarstwie holenderskim, jest jeszcze bardziej książką o samym Zbigniewie Herbercie, o jego widzeniu sztuki i spraw tego świata; jest swego rodzaju wykładem jego estetyki odbioru i artystycznego światopoglądu, jest wreszcie pło mienną pochwałą określonego stylu życia, zasadzającego się na cnotach takich, jak: skromność, pracowitość, spokój, szacunek dla innych, tolerancja, poczucie» Herberts ägnar sina skisser åt de mest betydande konstverk, men de är samtidigt en hyllning till det vardagliga livet. normy i miary. Pisząc o holenderskich mistrzach, Herbert skrywa się za ich dziełami, podąża ich śladem i tropem, szuka materialnych dowodów ich istnienia. Interesuje go, kim oni byli, jak żyli i z czego żyli, jakimi ludźmi byli na co dzień, jakie mieli wyobrażenia o świecie, jakie pasje, jakie namiętności wyzwalały ich energię do życia i twórczości. Wybrawszy najpierw holenderską prowincję, autentyczny interior, lekceważony przez wszelkie przewodniki turystyczne, pisarz przedmiotem swojej kontemplacji ustanawia twórczość może nie malarzy drugorzędnych, ale na pewno mniej znanych. Ich skądinąd znakomite dzieła przyćmiła sława Rembrandta van Rijn, Fransa Halsa, Jana Vermeera van Delft. Malarzami Herberta są więc pejzażyści Jan van Goyen, którego poeta przedkłada nad Jacoba van Ruysdaela, oraz Mendert Hobbema; wielbiciele gwaru niderlandzkich knajp Adriaen Brouwer, Adriaen van Ostade i Jan Steen; malarze zwierząt Joos de Momper i Albert Cuyp; malarz kwiatów Ambrosius Bosschaert; piewca mieszczaństwa Gerard Terborch, wreszcie twórcy nieśmiertelnych martwych natur, spośród których prawdziwym arcymalarzem pod piórem Herberta staje się niejaki Jan Simonsz 13

14 van de Beeck, czyli Torrentius, autor ocalałego jednego zaledwie dzieła, Martwej natury z wędzidłem, odkrytego niemal trzy stulecia po śmierci artysty, a które możemy dzisiaj podziwiać w ams terdamskim Rijksmuseum, jeśli je oczywiście odnajdziemy ukryte pomiędzy dziełami mistrzów. Malarze Holandii jak ich widzimy oczami Zbigniewa Herberta wystawiają rzeczywistości najwspanialsze świadectwo, świade wo niezłomnego istnienia świata, który chociaż przemija, to jednak istnieć będzie wiecznie. W tym miejscu Herbert dotyka wielkiej tajemnicy. Odtąd jego esej, bardziej niż kiedykolwiek, będzie dialogiem racji historycznej z osobistym domysłem, rozmową, jaką prowadzą wiedza z wyobraźnią, intelekt z instynktem, rozum z intuicją. Prędzej czy później pisarz staje wobec niewiadomej, której nikomu nie udało się odgadnąć, wobec odwiecznej zagadki, której także jemu, poecie, nie udało się rozwikłać. Akropol w wieńcu cebulowych zapachów Bez wątpienia, najważniejszymi podróżami w życiu autora Króla mrówek były podróże do Grecji. Znamienne, że do Aten przybył on nie samolotem, lecz na pokładzie statku zawijającego do portu w Pireusie. W tej samej chwili podróżnika spotkało rozczarowanie, bowiem Aten stąd wcale nie widać. Cóż, miasto oddalone o kilka kilometrów od brzegu morza zasłaniają potężne zabudowania portowe. A przecież do Aten przyjechał po to, żeby wreszcie obejrzeć Akropol, żeby pobyć w jego cieniu, skonfrontować mit z rzeczywistością. Nie ma na świecie budowli, która tak trwale okupowała moją wyobraźnię wyznał. Oczywiście bał się zawodu, że Akropol okaże się czymś innym, że nie wzbudzi jego zachwytu. Z Pireusu do Aten jechał autobusem, usiadł przezornie po prawej stronie: Rząd domów, magazynów, niechlujnych składów i sklepów przykrytych białym pyłem. I nagle nad wąską uliczką, zupełnie niespodziewanie, wysoko w górze on!, Akropol w pełnej krasie. Perfekcyjny opis Akropolu, Partenonu, Propylejów, jaki daje Herbert, okazuje się czymś w rodzaju apologii greckiej kultury. Akropol był cudem rzeczywistym czytamy: Nie wodził zmysłów na pokuszenie, nie obiecywał, że będzie czymś więcej, niż jest. Spełniał się cały, był równy samemu sobie. Powtarzałem sobie tedy niezdarną formułę: on jest i ja jestem, a ogromna przestrzeń czasu, dzieląca daty naszych urodzin, kurczyła się, nikła. Byliśmy współcześni. Akropol nie przytłoczył swoją wspaniałością poety, bowiem okazał się nie abstrakcją, lecz realnością. Opowiedziawszy zawiłe i pogmatwane dzieje Akropolu, opisuje poeta swoją ostatnią noc w Atenach; pisarz z nie skrywaną radością zauważa, że wokół Partenonu, Propylejów, Pinakoteki, Erechtejonu monumentalnych i gigantycznych pomników śródziemnomorskiej cywilizacji toczy się najnormalniejsza z normalnych codzienna krzątanina: Białe domy jarzyły się wapnem w ciemnościach. W powietrzu unosiła się woń baraniny, oliwy i czosnku. Akropol w wieńcu cebulowych zapachów. Świat jest jeden, mimo swojej wielości i różnorodności, mówi nam poeta, jest to jednocześnie świat ducha i materii, świat stilleben bland vilka erbert särskilt lyfter fram en målare som en riktig mästare ohannes orrentius vars tilleben med betsel som återfanns nästan trehundra år efter hans död är det enda av konstnärens verk som räddats till eftervärlden och som vi idag kan beundra på ijksmuseum i msterdam om man hittar tavlan bland alla verk av stora mästare» Fakt, że wobec arcydzieł czułem się zawsze niepewnie, uważałem za rzecz naturalną. Jest dobrym prawem arcydzieł, że burzą naszą zarozumiałą pewność i że kwestionują naszą ważność e holländska målarna sedda med bigniew erberts ögon bekräf tar den orubbliga exis tensen av en värld som även om den är till ända ändå kommer att finnas för evigt är snuddar erbert vid en stor hem lighet ädanefter blir hans essäer mer än nå gonsin det historiska be rättigandets dialog med det personliga antagandet ett samtal som kunskapen för med fantasin intellektet med instinkten förståndet med intuitionen örr eller senare ställs författaren inför en okänd gåta som ingen lyckats gissa sig till inför en uråldrig gåta som inte heller han poeten lyckas lösa Akropolis i en krans av löklukt tan tvivel var resorna till rekland de viktigaste som förfat taren till yrornas kung gjorde et är kännetecknande att han inte kom till ten med flyg utan ombord på ett skepp som anlöpte hamnen i ireus äl framme blev resenären besviken eftersom ten inte alls syntes ja ten ligger några kilometer inåt land och skyms av hög hamnbebyggelse ch till ten hade han rest för att en gång för alla få se kropolis vistas i dess skugga ställa myt mot verklighet et finns ingen byggnad i värl den som har sysselsatt min fantasi lika länge medgav han aturligtvis var han rädd att bli besviken att kropolis skulle visa sig vara något annat att han inte skulle bli hänförd an tog bussen från ireus till ten och slog sig förutseende ner på vänstra sidan n rad av hus magasin slitna upplag och buti ker som var täckta av vitt damm ch plötsligt högt ovanför en smal gränd kropolis hela sin prakt erberts fulländade beskrivning av kropolis arthenon och ropyléerna liknar ett lovtal till den grekiska kulturen kropolis var ett verkligt mirakel och inledde inte sinnena i frestelse lovade inte mer än det kunde hålla kropolis gick helt och hållet i uppfyllelse och kunde mäta sig med sig själv ag upprepade tafatt för mig själv kropolis finns och jag finns och det enorma tidsspann som skiljde våra födelsedatum åt krympte och försvann i var samtida kropolis tyngde inte ner poeten med sin storslagenhet efter som klippan visade sig vara en realitet inte någon abstraktion fter att ha berättat om kropolis invecklade historia beskriver poeten sin sista natt i ten han noterar med illa dold tillfredsstäl lelse att det allra normalaste vardagliga liv pågår i kvarteren runt arthenon ropyléerna och rechteion medelhavscivilisatio nens monumentala och gigantiska minnesmärken e vita 14

15 husen glödde av kalk i mörkret luften låg en doft av fårkött olivolja och vitlök kropolis i en krans av löklukt ärlden är densamma trots sin storhet och mångfald säger oss poeten et är på samma gång andens och materiens värld de stora konstnärernas och de anonyma fotgängarnas värld det vi erfar med synen och hörseln är inte ädlare än det vi erfar tack vare smak och lukt både vårt intellekt och vår mage har sitt existens berättigande anske först efter att vi smakat grillat fårkött och andats in lukten av stekt lök på en billig krog vid helgedomens fot blir vår kunskap om antiken riktigt värdefull och mer full lödig evis som styrker den tesen finns det säkert lika många som det finns bevis som bestrider den låt oss därför enas om att det är just så och inte på något annat vis kropolis sett ut erberts perspektiv är alltså ett verkligt mirakel som inträffar varje stund miraklet att det abstrakta omvandlas till något konkret och det konkreta till något ab strakt ad mer kropolis är ett mirakel som vi kan erfara som vi kan bevittna rågan återstår om vi till fullo förstår att sätta värde på det privilegiet abirynt nad morzem ser vi rekland med erberts ögon i ser inte ett land som förbytts i ett gigantiskt museum» Det faktum att jag alltid kände mig osäker inför ett mästerverk ansåg jag vara helt naturligt. Det är med rätta som mästerverk ruskar om vår högmodiga säkerhet och ifrågasätter vår betydelse över antik kultur utan ett land där det pågår ett normalt liv i ham nen i ierus på skeppet eseus däck på det lilla torget i eraklion eller i stadsdelen laka i ten i närheten av kropolis oeten be traktar inte antikens arvtagare utan vanliga genomsnittliga män niskor et är således ingen slump att myt blandas med verklighet historien med nu tid intellekt med fantasi tanke med känsla i bigniew erberts författarskap Världsmästerskap i livet är man läser bigniew erberts essäer är det framför allt två saker man lägger märke till författarens bildning och hans fan tasi xempelvis i texten om etruskerna romarnas föregångare som författaren kallar dem vilkas historia är som historien om en utdöd djurart visar han inte bara prov på djupgående kun skap i ämnet de slutsatser han drar vittnar dessutom om djärv fantasi fria associationer och modiga tankar ärför kunde han också skriva på livets område var etruskerna mästare e utmärktes av en intagande barnslig sorglöshet de älskade förströelser och de hade en fallenhet för utstuderad elegans och lyx vilket definitivt vinner vår sympati kanske inte så mycket för den etruskiska civilisationen som för etruskerna i egenskap av människor som levde arbetade skapade och dog mpati är i allra högsta grad kännetecknande för erbert för hans dikter konst och essäer och han försöker känna med sina huvudperso ner med arsyas rometheus och inotaurus med etrusker kretensare och amosbor wielkich artystów i anonimowych przechodniów, którymi nikt sobie głowy nie zawraca; to, co przeżywamy dzięki zmysłom wzroku i słuchu, nie jest szlachetniejsze od tego, co zawdzięczamy zmysłom smaku i powonienia, swoje racje mają zarówno nasz intelekt, jak i żołądek. Być może dopiero posmakowawszy smażonej baraniny, wciągając zapach duszonej cebuli w taniej karczmie u podnóża świątyni Ateny, nasza wiedza o antyku stanie się cenniejsza i przez to pełniejsza. Dowo dów tę tezę potwierdzających jest zapewne tak dużo, jak dowodów jej zaprzeczających, zgódźmy się zatem, że jest tak właśnie, a nie inaczej. Akropol w perspektywie Herberta jest wobec tego spełniającym się w każdej chwili cudem rzeczywistym, cudem przemiany abstrakcji w konkret i konkretu w abstrakcję. Co więcej, jest cudem, którego możemy doświadczyć, jakiego możemy być świadkami. Pytanie teraz, czy umiemy docenić ten przywilej? W Labiryncie nad morzem oglądamy Grecję oczami Herberta. Nie widzimy państwa zamienionego w gigantyczne muzeum antycznej kultury, lecz kraj, w którym toczy się normalne życie: w porcie w Pireusie, na pokładzie statku Tezeusz, na placyku w Heraklionie, czy w dzielnicy Plaka w Atenach, blisko Akropolu. Poeta przygląda się nie spadkobiercom anty ku, lecz zwykłym, przeciętnym ludziom. Nie jest zatem przypadkiem, że w twórczości Zbigniewa Herberta mit przenika się z rzeczywistością, historia ze współczesnością, intelekt z wyobraźnią, myśl z uczuciem. Mistrzostwo świata w życiu Czytając eseje Zbigniewa Herberta zwracamy uwagę przede wszystkim na dwie rzeczy: na erudycję ich autora i na jego wyobraźnię. Dla przykładu w tekście o Etruskach poprzednikach Rzymian, jak ich nazywa pisarz których dzieje są jakby historią wymarłego gatunku zwierząt musiał wykazać się nie lada orientacją w literaturze przedmiotu, ale już wnioski, Warszawa, inauguracja Roku Zbigniewa Herberta Foto.Archiwum Kancelarii Prezydenta RP 15

16 jakie wysnuwa, dowodzą jego śmiałej wyobraźni, swobody skojarzeń i odwagi myślenia. Dzięki temu mógł napisać, że: w dziedzinie życia Etruskowie byli mistrzami. Cechowała ich ujmująca dziecięca lekkomyślność, kult zabawy, skłonność do wyrafinowanej elegancji i luksusu, co ostatecznie zjednuje naszą sympatię nie tyle do etruskiej cywilizacji, ile do Etrusków jako ludzi, którzy żyli, pracowali i tworzyli, i umierali. Rzeczywiście, empatia jest nad wyraz charakterystyczna dla Herberta, dla jego wierszy, sztuk i esejów, w których stara się współodczuwać razem z bohaterami swoich utworów: z Marsjaszem, Prometeuszem i Minotaurem, z Etruskami, Kreteńczykami i Samijczykami. Z taką samą solennością, z jaką referuje spotkanie Evansa ze Schliemannem, koncepcje Leonarda Roberta Palmera na temat chronologii greckiej epoki brązu, hipotezy i tezy Geerto Aeilko Snijdera oraz Hansa Georga Wunderlicha dotyczące malarstwa minojskiego i tajemnic pałacu w Knossos, opowiada Herbert o twarzach przypadkowych przechodniów, o banalnych zdarzeniach na ulicy i na turystycznych szlakach, o zaletach i urokach kuchni greckiej. Opis kolacji, składającej się z talerza smażonych rybek, owczego sera, pikantnej papryki, pizzy o nazwie mussaka, słodkiego białego chleba z ziarnkami siemienia na skórce, wreszcie butelki zaprawionego żywicą białego wina z Samos i kieliszka anyżowej wódki, to już nie opis, lecz cała opowieść, pochwała życia. Prymus Od erudycyjnej warstwy poznawczej tych szkiców, ciekawsze i ważniejsze wydaje się to, co eseista mówi najczęściej mimo chodem i na marginesie o sobie, o polskim pisarzu konfrontującym własną wiedzę i wrażliwość z onieśmielającą i zapierającą dech starożytną kulturą. Jego postawę da się zrazu określić postawą wzorowego ucznia. Wyznaje on przecież: Zawsze chciałem kochać, uwielbiać, padać na kolana i bić czołem przed wielkością, mimo że nas przerasta i poraża, bo jaka byłaby to wielkość, gdyby nie przerastała i porażała. Ale przecież Zbigniew Herbert to jeden z największych ironistów współczesnej literatury i zapewne nie o naiwny zachwyt dla dzieł sztuki którym przecież ów zachwyt należy się absolutnie i bezwzględnie o każdej porze dnia i nocy upomina się tutaj. Rzecz w tym, co dzieje się z człowiekiem stającym oko w oko z arcydziełem. W innym szkicu podąża tym właśnie tropem: Fakt, że wobec arcydzieł czułem się zawsze niepewnie, uważałem za rzecz naturalną. Jest dobrym prawem arcydzieł, że burzą naszą zarozumiałą pewność i że kwestionują naszą ważność i biorąc pod uwagę to jeszcze, że dzieła są trwalsze od ich twórców, dochodzi do takiego oto mniej więcej wniosku: nie mamy prawa sądzić wielkich artystów, tak naprawdę to oni, ich dzieła będą nas sądzić. Tym samym pisarz przyjmuje postawę obrońcy tradycji; dodajmy tradycji żywej, życiodajnej, w której nieustannie przegląda się współczesność, czyli my. erbert berättar lika andäktigt om ansiktet på människor han möter om banala händelser på gatan och turiststråken och om det grekiska kökets förtjänster som han återger rthur vans möte med einrich chliemann eonard obert almers kon cept till kronologi över den grekiska bronsåldern och eerto eilko nijders och ans eorge underlichts hypoteser och teser beträffande det minoiska måleriet och palatsets i nossos hemligheter n beskrivning av en middag bestående av en tall rik stekt fisk fårost paprika moussaka vitt bröd med frön på skorpan och sist men inte minst en flaska vitt vin från amos smaksatt med kåda och ett litet glas anislikör det är inte längre en beskrivning utan en hel roman en hyllning till livet Mönsterelev ntressantare och viktigare än det lärda innehållet i dessa skisser är det som erbert säger oftast i förbifarten om sig själv en polsk författare som konfronterar sin egen kunskap och mot taglighet med den antika kulturen som får honom att tappa fattningen och tar andan av honom ans inställning kan till en början jämföras med en mönsterelevs an medger ag har alltid velat älska avguda och falla på knä inför storheten trots att den är oss övermäktig och förfärar oss för vad skulle det vara för storhet om den inte var oss övermäktig och förfärade oss en bigniew erbert är en av den samtida litteraturens största ironiker och här handlar det säkerligen inte om någon naiv hänförelse inför konstverk vilka absolut och ovillkorligen förtjänar en dylik hänförelse dygnets alla timmar et handlar om vad som händer med en människa som står öga mot öga med ett mästerverk an tar upp den tråden i en annan skiss et faktum att jag alltid kände mig osäker inför ett mästerverk an såg jag vara helt naturligt et är med rätta som mästerverk rus kar om vår högmodiga säkerhet och ifrågasätter vår betydelse m man dessutom tar i beaktande att verken består längre än deras skapare kommer man mer eller mindre fram till följande slutsats vi har ingen rätt att döma stora konstnärer egentligen är det de deras verk som kommer att döma oss ärmed gör sig erbert till traditionens försvarare låt oss tillägga en levande livgivande tradition i vilken man oavlåtligen ser samtiden det vill säga oss själva 16

17 Janusz Drzewucki Tro inte att du är Nie myśl, że jesteś Nie myśl, że jesteś panem zapałki, którą trzymasz w palcach. Owszem, możesz ją zapalić w każdej chwili, ale gdy tylko krwisty wybuchnie płomyk już nie powstrzymasz jej niechybnego konania. Ona, ta zapałka, gwałtownie się teraz przeglądając w lustrze wszechświata, osłupiała pod wpływem swej przelotnej urody, nieprzejednana, milcząca i gniewna, poznaje tajemnicę wszelkiego początku i końca. ro inte att du är herre över tändstickan som du håller i dina fingrar isst du kan tända den när som helst men så fort den blodröda lilla lågan blossar upp kan du inte längre hejda dess ofrånkomliga förgängelse en denna tändsticka som nu häftigt betraktar sin bild i universums spegel har förstummats under påverkan av sitt flyktiga utseende oförsonlig tigande och vredgad lär den känna hemligheten i alltings början och slut Janusz Drzewucki (född 1958), poet, litteraturkritiker, journalist, utgivare. Han har studerat polsk lologi på Jagiellonska universitetet i Kraków. Den första diktsamlingen, Ulica Reformacka [Reformackagatan], utnämndes till årets bästa poesidebut Sedan 1990 är han bosatt och verksam i Warszawa. Från 1993 till 2005 arbetade han som journalist på en av Polens största tidningar, Rzeczpospolita, där han fortfarande publicerar artiklar under vinjetten Poesihyllan. Sedan 1996 är han poesiredaktör på den äldsta polska litterära månadstidskriften Twórczość och chefredaktör på förlaget Czytelnik sedan Janusz Drzewucki har skrivit fem diktsamlingar och många böcker om litteratur. Hans dikter nns översatta till engelska, tyska, svenska, tjeckiska, ungerska och rumänska. Han har belönats med många litterära priser. Janusz Drzewucki (ur. 1958) poeta, krytyk literacki, dziennikarz, wydawca. Absolwent lologii polskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Jego pierwszy zbiór wierszy Ulica Reformacka uznany został najlepszym poetyckim książkowym debiutem roku Od 1990 mieszka i pracuje w Warszawie. W latach był dziennikarzem jednej z największych gazet w Polsce Rzeczpospolita, na łamach której do dzisiaj publikuje raz w miesiącu artykuł z cyklu Półka z poezją. Od 1996 jest redaktorem działu poezji najstarszego polskiego miesięcznika literackiego Twórczość. Od 2005 jest redaktorem naczelnym wydawnictwa Czytelnik. Jest autorem pięciu zbiorów wierszy i wielu książek krytyczno-literackich. Jego wiersze były tłumaczone na języki: angielski, niemiecki, szwedzki, czeski, węgierski i rumuński. Laureat wielu nagród literackich. 17

18 Intervju/wywiad Polska jako narzędzie i warsztat pracy Polen som arbetsredskap och arbetsplats ett samtal med Mika Larsson wywiad z Miką Larsson Illustr.: Joanna Ocias Zbigniew Bidakowski: Niedawno zakończyła Pani swoją misję jako attaché kulturalny przy Ambasadzie Szwecji w Warszawie, ale następca Pani nie został wyznaczony. Czy Szwecja nie jest już zainteresowana wymianą kulturalną z Polską? Mika Larsson: yślę że nie chodzi o to czy zwecja jest zainteresowana wymianą kulturalną z olską tylko o różnice w stosunku do kultury w obu krajach la zweda kultura to jest hobby jak każde inne biera się znaczki albo jeździ konno czy na łyżwach albo interesuje się kulturą atomiast dla olaków kultura i sztuka są niezbywalnymi składnikami życia ą nieodłączne od życia łumaczę zwedom że wynika to z polskiej nieszczęśliwej historii iedy olski nie było na mapie olska wypowiadała Zbigniew Bidakowski: Du har nyligen slutat som kulturråd vid Sveriges Ambassad i Warszawa och ingen efterträdare har utsetts. Är Sverige inte längre intresserat av kulturutbyte med Polen? Mika Larsson: ag tror att det har mindre att göra med veriges intresse för kulturutbyte med olen än de två ländernas förhål lande till kulturen ör en svensk är kultur en hobby som andra hobbies man samlar frimärken man rider på hästar åker skridskor eller man ägnar tid åt kulturen historiskt perspektiv är konsten och kul turen för polacker däremot en oumbärlig del av livet självt e är integrerade med livet självt ag brukar säga till svenskarna att det har att göra med olens olyckliga historia är olen inte existerade på kartan då tala 18

19 des olen i konsten olen överlevde i konsten bekräftades genom konsten och konstnärer e var vid sidan om kyrkan det som höll nationen vid liv verige har generation efter genera tion levt i fred medan i olen generation efter generation varit ockuperad i krig eller deporterad eller under olika diktaturer onsten impregnerades under sekler av ofrihet i blodet hos po lackerna blev en oumbärlig del av identiteten och därmed av livet självt onsten har därför en annan tyngd en annan roll än för en svensk u ser vi när marknadsekonomin regerat i nästan 20 år förändringar i olen i ser bl a hur förhållandet till konsten förändras en jag tror inte att svenskarna i relationer med polacker förstår konstens betydelse ch svenskarna förstår inte heller vilken roll kulturen kan ha för oss själva för verige ZB: Varför avskaffade man kulturrådstjänsten. Kulturutbyte fungerar i två riktningar. Kulturråd i Warszawa ska dock inte hämta polsk kultur till Sverige utan tvärtom. Tycker Sverige att Polen och polacker inte är intresserade av svensk kultur, att det är olönsamt att försöka introducera svensk kultur i Polen. ML: verige är unikt i världen på så vis att vi rekryterar våra kulturråd externt nte från UD utan ute från kulturlivet ch vi har ett begränsat antal kulturråd vi har sju tjänster ch de tjänsterna flyttar verige runt världen jänsten förflyttades till olen efter förändringarna 1989 en svenska regeringen resonerade kanske så olen är ett stort grannland i dramatisk förändring vi förstår inte vad som händer men olen är nu en demokratisk stat och vi bör knyta kontakter mellan våra svenska konstnärer och kulturarbetare och det fria olens kulturarbetare och konstnärer å fick jag tjänsten i olen för första gången ag tillträdde sensommaren 1992 är jag slutade efter nästan 5 år ville utrikesdepartementet lägga ner tjänsten och flytta den nån annanstans en dåva rande ambassadören arl ilhelm öhler arrangerade ett möte om frågan med veriges dåvarande utrikesminister ena jelm allén när hon var på ministerbesök i olen i satt en dryg timme och när ministern kom hem tog hon upp frågan och jag fick en efterträdare nders odegård var först utsedd men hop pade av i sista minuten han ville fortsätta att översätta och då utsågs ari nne altz från venska nstitutet fter ari nne ville UD ånyo lägga ner tjänsten en då hade verige en mycket stark ambassadör i olen ats taffansson som verkligen kan olen och som med sin auktoritet lyckades försvara kulturråds tjänsten i fick ett tredje varv och med ambassadörens stöd blev jag för andra gången kulturråd i olen en tredje gången gillt hösten 2008 efter 16 år lades tjäns ten ner en här gången fanns ingen tillräckligt stark vilja som kunde försvara dess fortsättning och personligen anser jag att det beror på otillräcklig förståelse och otillräckligt intresse för olen dag har vi kulturråd i oskva aris erlin ondon ashington och okyo sen även ilnius entraleuropas andra fäste utöver arszawa också det dras in sommaren 2008 veriges regering anser att olen nu kommit så långt i sin demokratiska utveckling att kulturarbetarna inte behöver gå via regeringen i sina kontakter utan kan ta direktkontakt med varandra ZB: Vilken roll spelar egentligen kulturrådet på en svensk ambassad? się w sztuce przeżyła w sztuce potwierdzała się przez sztukę i przez artystów ztuka była obok kościoła tym co utrzymało naród przy życiu zwecji pokolenie za pokoleniem żyło w pokoju podczas gdy w olsce pokolenie za pokoleniem przeżywało okupacje wojny deportacje lub żyło pod różnymi dyktaturami ztuka wrosła w olaków przez wieki niewoli stała się niezbywalną częścią narodowej tożsamości i przez to samego życia ztuka dla olaka ma więc inny ciężar odgrywa inną rolę niż dla zweda eraz po prawie dwudziestu latach gospodarki rynkowej widzimy zachodzące w olsce zmiany idzimy między innymi jak zmienia się stosunek do sztuki ie wydaje mi się jednak by zwedzi rozumieli znaczenie sztuki dla olaków zwedzi nie rozumieją również jaką rolę kultura mogłaby odgrywać dla nas dla zwecji ZB: Dlaczego zlikwidowano stanowisko attaché kulturalnego? Zadaniem attaché w Warszawie nie jest jednak importowanie kultury polskiej do Szwecji lecz przeciwnie. Czy Szwecja uważa, że Polska i Polacy nie są zainteresowani kulturą szwedzką, że jest nieopłacalne wprowadzać kulturę szwedzką do Polski? ML: zwecja jest może jedynym krajem na świecie który kandydatów na posadę attaché kukturalnego poszukuje nie w resorcie spraw zagranicznych lecz w środowisku twórców kultury liczba attachatów jest ograniczona jest ich siedem e etaty wędrują po świecie tat attaché kulturalnego został przeniesiony do olski po przemianach roku ząd szwedzki rozumował zapewne tak olska jest naszym dużym sąsiadem na etapie dramatycznych przemian nie rozumiemy wszystkiego co się tam dzieje ale olska jest teraz demokratycznym krajem i powinniśmy zorganizować kontakty między naszymi szwedzkimi twórcami i działaczami kultury i twórcami wolnej olski tedy otrzymałam tę posadę w olsce po raz pierwszy bjęłam ją późnym latem roku iedy kończyłam moją misję po prawie pięciu latach ministerstwo spraw zagranicznych chciało zlikwidować stanowisko attaché w arszawie i przenieść je gdzie indziej ednak ówczesny ambasador arl ilhelm öhler zorganizował spotkanie w tej sprawie z ówczesną minister spraw zagranicznych eną jelm allén gdy była ona z oficjalną wizytą w olsce iedzieliśmy ponad godzinę i gdy pani minister wróciła do domu zajęła się sprawą i otrzymałam następcę ajpierw wyznaczono ndersa odegårda jednak zrezygnował on w ostatniej chwili chciał dalej pracować jako tłumacz i wtedy wybrano ari nne altz z nstytutu zwedzkiego o odejściu ari nne ministerstwo znowu chciało zlikwidować stanowisko le wtedy zwecja miała bardzo silnego ambasadora w olsce atsa tafanssona który naprawdę znał olskę i dzięki swojemu autorytetowi udało mu się obronić stanowisko attaché kulturalnego ostaliśmy zatem trzecią kadencję i z pomocą ambasadora zostałam po raz drugi attaché kulturalnym w olsce le do trzech razy sztuka esienią po szesnastu latach etat został zlikwidowany ym razem zabrakło wystarczająco silnej woli dla obrony stanowiska i osobicie uważam że jest to efektem niewystarczającego zrozumienia i niewystarczającego zainteresowania olską zisiaj mamy attachaty kulturalne w oskwie aryżu erlinie ondynie i okio a także w ilnie 19

20 drugim centrum środkowoeuropejskim poza arszawa również i ta placówka zostanie jednak zlikwidowana latem ząd szwedzki uważa że olska zaszła wystarczająco daleko w swoim demokratycznym rozwoju że działacze kultury nie muszą nawiązywać kontaktów za pośredni wem rządów lecz mogą robić to bezpośrednio ZB: Jaką właściwie rolę odgrywa attaché kulturalny w szwedzkiej ambasadzie? ML onieważ zwecja zatrudnia swoich attaché spoza resortu spraw zagranicznych najwięcej pracy wkłada się w sam proces rekrutacji iedy już attaché zostanie wybrany ma bardzo dużą swobodę w formułowaniu swojego programu działania ormalnie zadaniem jest otwieranie kanałów kontaktów i bu dzenie zaciekawienia szwedzką kulturą w kraju pobytu ola attaché zaczyna być jednak coraz bardziej formalizowana i regu lowana i dzisiaj stawia mu się konkretne cele do osiągnięcia iedy pracowałam w olsce w połowie lat tych nie było żadnych reguł mogłam robić dokładnie to co chciałam nie miałam żadnych konkretnych dyrektyw o ale z grubsza zadaniem jest zawsze że attaché ma prezentować w kraju swojego pobytu to co mamy najlepszego w szwedzkiej kulturze iedy wybiera się attaché z różnych obszarów kultury jest naturalne że skupiają się oni na tym co potrafią najlepiej ilnie orsten chenlaer który całe życie zajmował się tańcem zrobił fantastyczną robotę i roztańczył itwę ondynie mieliśmy ohannę arpe niesłychanie utalentowaną kobietę która zaj mowała się wcześniej teatrem i operą co odcisnęło piętno na jej działalności jako attaché erlinie mieliśmy w tym czasie kiedy ja byłam w olsce pisarza risa ioretosa który zajmował się głównie literaturą ziałamy przede wszystkim w dziedzinach które są dla nas pasją w których mamy sieć kontaktów w których jesteśmy kompetentni oje zadanie jako attaché określiłam tak mam stworzyć długotrwałe osobiste relacje między szwedzkimi i polskimi artystami ałożeniem jest że artyści sami będą te kontakty kontynuować bo będą sobą nawzajem zaciekawieni eśli organizujesz tylko różne imprezy znikają one jak bańki mydlane u jest różnica między naszymi krajami olska wierzy w wielkie imprezy ale zwecja nie bo zżerają one tylko masę pieniędzy y wolimy przeznaczać te pieniądze na artystów i kontakty między nimi tego powodu szwedzkie wysiłki są mniej widoczne a polski sposób pracy bardziej ZB: A jednak geogra a attachatów dowodzi, że Szwecja uważa, iż pewne kraje są bardziej interesujące niż inne. Niektóre etaty attaché są ruchome, ale niektóre są stałe, tak jak są stali członkowie Rady Bezpieczeństwa ONZ, tzn. USA, Francja, Wielka Brytania, Rosja i dodatkowo Japonia i Niemcy. ML: ie zupełnie tak nie jest tanowisko w erlinie jest nowe przez jakiś czas nie było żadnego attaché kulturalnego w ondynie przenoszeni oni byli z iszpanii z łoch itd w okio jest dzisiaj pierwszy attaché kulturalny w historii stanowisko powstało parę lat temu tanowiska który były o ile wiem cały czas to etaty w aryżu gdzie zwecja ma zwedzki nstytut ultury odpowiednik nstytutu olskiego w ztokholmie w oskwie i aszyngtonie adna inna stolica nie miała stałego attaché kulturalnego ML: och med att verige rekryterar sina kulturråd externt läggs arbetet ner framför allt i urvalsprocessen är verige har valt ett kulturråd får det stor frihet att själv utforma sitt program ormellt är uppgiften att öppna kontakter och öka medveten heten och nyfi kenheten på den svenska kulturen i det land där man arbetar en kulturrådets roll börjar alltmer att formuleras och regleras och det finns idag ett antal uppställda mål är jag var i olen i mitten av 90 talet fanns inga regler alls utan jag fick göra allt precis som jag ville jag hade inga konkreta direktiv en grovt sett är uppgiften fortfarande att kulturrådet ska visa det som finns inom svensk kultur i sitt värdland är man väljer kulturråd från olika kulturområden blir det naturligt att vi foku» Moje zadanie, jako attaché określiłam tak: mam stworzyć długotrwałe, osobiste relacje między szwedzkimi i polskimi artystami. Założeniem jest, że artyści sami będą te kontakty kontynuować bo będą sobą nawzajem zaciekawieni. Jeśli organizujesz tylko różne imprezy znikają one jak bańki mydlane. Tu jest różnica między naszymi krajami. serar på de världar vi kan bäst ilnius har orsten chenlaer som arbetat hela sitt liv med dans gjort ett fantastiskt arbete och faktiskt dragit igång dansen i itauen ondon har vi haft ohanna arpe en oerhört begåvad kvinna som före sitt tillträde på kultur rådstjänsten hade arbetat mycket med teater och opera vil ket satte spår i hennes verksamhet som kul turråd erlin hade vi under min olentid författaren ris ioretos som ägnade stor uppmärksamhet åt litteraturen an satsar nog framför allt där man har sin passion där man har sitt nätverk där man har sin kompetens tt sätt att formulera mitt uppdrag är att jag som kulturråd skulle skapa långsiktiga personliga relationer mellan polska och svenska konstnärer anken är att konstnärerna själva fortsätter därför att de blir nyfi kna på varandra m du bara genomför olika evenemang så försvinner de som luftbubblor är finns en skillnad mellan våra länder olen tror ganska mycket på det stora evenemanget men det gör inte verige eftersom det egent ligen bara slukar enorma pengar i lägger hellre de pengarna på konstnärerna och utbytet dem emellan en det gör också att det svenska sättet att arbeta syns mindre edan det polska sättet att arbeta syns mer ZB: Men den geogra ska bilden visar att Sverige tycker att vissa länder är mer intressanta än andra. Vissa kulturrådstjänster är rörliga men vissa tjänster är fasta, liksom fasta medlemmar i FNs säkerhetsrådet, dvs USA, Frankrike, England, Ryssland och så Japan och Tyskland. ML: ej det är inte alls så jänsten i erlin är nyinrättad ett tag fanns det inget kulturråd i ondon de flyttades från panien från talien osv ch okyo har idag sitt första kultur råd någonsin det tillkom för några år sen e som såvitt jag 20