Katyń historien om en lögn Katyń historia kłamstwa Jerzy Grotowski i Teatr Filozofii Człowieka Jerzy Grotowski och människofilosofins teater

Transkrypt

1 1 N 1(31) 2010 årgång/rok IX tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny SueciaPolonia Katyń historien om en lögn Katyń historia kłamstwa Jerzy Grotowski i Teatr Filozofii Człowieka Jerzy Grotowski och människofilosofins teater pris: 26,50 SEK

2 Fly with LOT from Göteborg from 999 SEK T/R resa från Landvetter inkl. skatter och serviceavgifter. Gäller vid köp på Begränsat antal platser. Speciella regler gäller. Boka på internet eller kontakta oss på elle din resebyrå.

3 Gesty i interesy Gester och intressen Sprawa katyńska składa się z samej zbrodni wojennej i fatalnie na ogół kończących się prób docierania do prawdy o niej. Omawia to szczegółowo Ludomir Garczyński-Gąssowski. Tu chciałbym tylko podsumować podstawowe fakty. Decyzją Stalina dwadzieścia tysięcy polskich oficerów wziętych do niewoli we wrześniu 1939 r. zostało zamordowani przez NKWD. Zginęli nie tylko w Katyniu, ale w co najmniej trzech różnych miejscach. Zbrodnia dokonała się w wielkiej tajemnicy, gdy ZSRR był jeszcze najlepszym sojusznikiem Hitlera. Po ataku Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 Katyń znalazł się pod okupacją i w 1943 Niemcy odkryli tam masowe groby. Zidentyfikowanie ofiar było łatwe, bo Rosjanie w przekonaniu, że nikt nigdy nie będzie w tej ziemi grzebał nie zadbali w najmniejszym stopniu o zatarcie śladów: zwłoki były w polskich mundurach, w kieszeniach znajdowały się dokumenty tożsamości, fotografie, listy, notatniki itp. Niemcy poinformowały świat o zbrodni. Rosja zaprzeczyła, by miała cokolwiek z mordem wspólnego i obwiniła oczywiście Niemców. Polski rząd emigracyjny w Londynie będący, jako członek koalicji antyhitlerowskiej, sojusznikiem ZSRR, zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża z wnioskiem o wyjaśnienie sprawy. ZSRR obraził się na swojego sojusznika, tj. rząd polski, i zerwał z nim stosunki dyplomatyczne. ZSRR powołał marionetkowy rząd, który stał się zaczątkiem komunistycznej władzy w Polsce. Katyń można więc uznać za zbrodnię założycielską komunizmu w Polsce. Wszystkie rządy na świecie zerwały stosunki z emigracyjnym rządem londyńskim, który, jako symbol ciągłości państwa polskiego, przetrwał jednak aż do 1990 roku. Ostatni przezydent emigracyjny, Ryszard Kaczorowski, przyjechał do wolnej już Polski jako osoba ogólnie szanowana, wręczył Lechowi Wałęsie insygnia przezydenckie sprzed wojny, otrzymał prezydencką emeryturę, ordery. Z prezydentem Lechem Kaczyńskim poleciał do Katynia na obchody siedemdziesięciolecia tragedii i zginął razem ze wszystkimi pasażerami prezydenckiego samolotu w katastrofie pod Smoleńskiem 10 kwietnia 2010 r. W tej sprawie, jak w żadnej innej, historia zadbała o symboliczne sploty akcji, jakimi żywią się wyznawcy spiskowych teorii wszystkiego, co się dzieje. Zaczęli swą pracę już w dniu katastrofy i do dzisiaj wyprodukowali pewnie kilkadziesiąt wariantów spisków. Rosyjski zamach na życie polskiego prezydenta dokonany w porozumieniu z polskim rządem należy do najbardziej odrażających. W rzeczywistości bezprzykładna tragedia paradoksalnie stała się początkiem wyraźnego ocieplenia stosunków Katyńaffären består dels av själva krigsförbrytelsen, dels om de ofta ödesdigra försöken att få fram sanningen. Ludomir Garczyński-Gąssowski går in på det mer utförligt i sin text. Här skulle jag bara vilja summera grundläggande fakta. På order av Stalin mördades de polska officerare som tagits till fånga i september 1939 av NKVD (sovjetiska säkerhetstjänsten). De dog inte bara i Katyń, utan på minst tre olika platser. Brottet utfördes i största hemlighet, medan Sovjet fortfarande var nummer ett bland Hitlers allierade. Efter Tysklands anfall på Sovjet i juni 1941 hamnade Katyń under ockupation och 1943 upptäckte tyskarna massgraven. Det var lätt att identifiera offren, för ryssarna var så säkra på att ingen skulle komma att gräva i jorden och hade inte brytt sig det minsta om att sopa igen spåren efter sig: liken bar polska uniformer, i fickorna fanns identititetshandlingar, fotografier, brev, anteckningar etc. Tyskarna informerade världen om brottet. Ryssland förnekade att man hade något med massmordet att göra och beskyllde naturligtvis tyskarna. Som medlem i den antinazistiska koalitionen och Sovjets allierade vände sig den polska exilregeringen i London till Internationella Röda korset med en framställan om att saken skulle utredas. Sovjetunionen blev förolämpad av sin allierade, det vill säga den polska regeringen, och bröt de diplomatiska förbindelserna. Sovjetunionen tillsatte en marionettregering som blev föregångaren till den kommunistiska maktapparaten i Polen. Katyń kan alltså betraktas som kommunismens konstituerande brott i Polen. Världens alla regeringar bröt förbindelserna med Londonregeringen som bestod ända till 1990, som en symbol för den polska statens kontinuitet. Den sista exilpresidenten, Ryszard Kaczorowski, kom till det då fria Polen som en särskilt aktad person och överlämnade presidentinsignierna från tiden före kriget, och fick presidentpension och medaljer. Han åkte med president Lech Kaczyński till Katyń för att högtidlighålla den sjuttionde årsdagen av massakern och omkom i katastrofen utanför Smolensk i april 2010 tillsammans med alla andra passagerare i presidentplanet. Som aldrig annars har historien månat om symboliska inslag i Katyńaffären. Anhängare av konspirationsteorier inledde sitt arbete redan på katastrofdagen och fram till idag har de producerat säkert ett tiotal varianter på olika komplotter. Till de mer motbjudande hör ett ryskt attentat på den polske presidenten utfört i samförstånd med den polska regeringen. I verkligheten har den exempellösa tragedin paradoxalt nog blivit inledningen till en påtaglig upptining av de frostiga

4 polsko-rosyjskich. Jest to dużo bardziej złożone niż sentymentalna wersja o współczuciu premiera Putina, które stopiło lody między dwoma bratnimi słowiańskimi narodami. Zwykłe ludzkie, szczere współczucie z pewnością było, ale takie emocje rzadko bywają motorem działań politycznych. Rosja zamierzała ocieplić stosunki z Polską już wcześniej, co miało być elementem większej całości, czyli zracjonalizowania stosunków z Unią Europejską w ogóle. Polski film Andrzeja Wajdy Katyń mówiący o zbrodni i pokazujący bez ogródek, kto jest jej sprawcą został pokazany w rosyjskiej telewizji przed katastrofą, co było gestem wobec Polaków planujących uroczyste obchody siedemdziesiątej rocznicy masakry. Film wyświetlono jednak tylko w tematycznym kanale o bardzo małym zasięgu. Tragedia polskiego prezydenckiego samolotu wywołała autentycznie poruszenie Rosjan, którzy spontanicznie przyjeżdżali na miejsce katastrofy, by złożyć kwiaty i zapalić znicze, pisali listy kondolencyjne do polskich instytucji i w każdy możliwy sposób wyrażali Polakom swoje współczucie. Wzrosło przy tym zainteresowanie Polską, jej historią, w tym polsko-rosyjskich stosunków. W tej atmosferze rosyjskie kierownictwo uznało za psychologicznie możliwe pokazanie Katynia w głównym kanale państwowej telewizji. Tym razem film obejrzały miliony rosyjskich widzów. Wielu z nich po raz pierwszy usłyszało o zbrodni. Inni dowiedzieli się, że, wbrew dotychczasowej wersji, była to zbrodnia Stalina. I o to chodziło. Podniosły nastrój po tragedii samolotu potraktowano jaką dobrą okazję do uczynienia kolejnego kroku w kierunku rozliczenia ze stalinizmem, co leży rzecz jasna i w polskim, i europejskim interesie, ale dla Putina było przede wszystkim wewnętrzną rozgrywką z odłamami rosyjskiego establishmentu politycznego i opinii publicznej, które są przeciwne oczernianiu Stalina. Rosyjskie władze przyznały już dawno, że za zbrodnię ponosi odpowiedzialność stalinowski aparat bezpieczeństwa, ale uczyniły to w zasadzie tylko dla Polaków, a nie przed własnymi obywatelami. Teraz film Wajdy został pokazany masowej publiczności w Rosji i to się już nie odstanie. Staliniści wewnątrz politycznego establishmentu Rosji to określenie umowne, oznaczające kompleks energetyczno-gazowy zapatrzony w autorytarny model chiński a nie dążący do zbliżenia z Europą. Trzymają się bardzo mocno, ale trochę zostali osłabieni. Zbigniew Bidakowski polsk-ryska relationerna. Det är något mycket mer komplext än den sentimentala versionen om premiärminister Putins medkänsla som tinat isen mellan de två slaviska brödrafolken. Vanlig mänsklig, uppriktig medkänsla har säkert funnits, men sådana känslor ligger sällan bakom politiskt agerande. Ryssland har velat tina upp relationerna med Polen redan tidigare, vilket skulle bli ett beståndsdel i en större helhet, det vill säga rationaliseringen av förhållandet till Europeiska unionen överhuvud taget. Andrzej Wajdas polska film Katyń som handlar om brottet och utan omsvep visar vilka som låg bakom visades i rysk television före katastrofen, vilket var ett gest till polackerna som planerade den högtidliga ceremonin i samband med den sjuttionde årsdagen av massakern. Filmen visades dock bara i en temakanal med väldigt begränsad räckvidd. Tragedin med det polska presidentplanet orsakade äkta sinnesrörelse hos ryssarna som spontant for till katastrofplatsen för att lägga ner blommor och tända ljus, de skrev kondoleansbrev till polska institutioner och visade polackerna sin medkänsla på alla möjliga sätt och vis. Samtidigt växte intresset för Polen och landets historia, däribland de polsk-ryska förhållandena. I en sådan atmosfär ansåg den ryska ledningen att det var psykologiskt möjligt att visa Katyń i den statliga televisionens huvudkanal. Den här gången sågs filmen av miljoner tittare. För många var det första gången de hörde talas om massakern. Andra fick veta att det var ett brott begånget av Stalin, trots den hittills rådande versionen. Det var vad det handlade om. Den högtidliga stämningen efter flygplansolyckan betraktades som ett bra tillfälle att företa ett nytt steg mot en uppgörelse med stalinismen, vilket naturligtvis ligger i både Polens och Europas intresse, men för Putin var det framför allt en intern kamp med grupper av det ryska politiska etablissemanget och den allmänna opinionen som är emot smutskastning av Stalin. Ryska makthavare har för länge sedan medgivit att det är Stalins säkerhetstjänst som bär ansvar för brottet, men de gjorde det i princip inför polacker och inte inför de egna medborgarna. Nu visades Wajdas film för en masspublik i Ryssland och det kan inte göras ogjort. Stalinister inom det ryska politiska etablissemanget är ett uttryck som betecknar dem som handlar med energi och gas och som snarare sneglar mot den auktoritära kinesiska modellen istället för att sträva efter ett närmande till Europa. De håller ihop väldigt starkt, men har ändå blivit lite svagare. Zbigniew Bidakowski

5 Paryżski har fotograferat helgedomarnas golv. De delar som kan tyckas mest profana. Genom århundraden har dessa ytor bevittnat kavalkader av dop, bröllop och begravningar, hela livets skådeplats koncentrerat i en stark kameralins. Bevittnat upphöjda, glada och tragiska ögonblick, stora och gemena handlingars bikt. Läs sid. 24 Paryżski fotografuje podłogi świątyń. Tę najbardziej wydawałoby się profańską ich część. Ale przecież przez stulecia były one świadkami kawalkady chrztów, ślubów i pogrzebów, całego teatrum naszego życia skupionego w silnej soczewce. Chwil wzniosłych, radosnych i tragicznych. Spowiedzi z czynów wielkich i nikczemnych. Zob.str. 24 Suecia Polonia 1/2010 Innehåll / Spis treści 6 Katyń historia kłamstwa Ludomir Garczyński-Gąssowski Katyń historien om en lögn Ludomir Garczyński-Gąssowski Den svenska diplomatin inför Katyń ( ) Paweł Jaworski Szwedzka dyplomacja wobec sprawy katyńskiej ( ) Paweł Jaworski Jerzy Grotowski och människofilosofins teater Jerzy Grotowski i Teatr Filozofii Człowieka Andrzej Ekwiński Michal Paryżskis kod Piotr Cegielski Kod Michała Paryżskiego Piotr Cegielski Brev från Katyńskogen Paweł M. Nawrocki List z lasu katyńskiego Paweł M. Nawrocki Andrzej Ekwiński Vardag & kulturevenemang bl a om Professor Ewa Teodorowicz-Hellman Życie codzienne i artystyczne m. in o Profesor Ewie Teodorowicz-Hellman Nanas krönika Nana Håkansson Nanafelieton Nana Håkansson Omslagsfoto/Okładka: Stefan Markiewicz med stöd från Prenumeration / Prenumerata Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu.

6 Foto: wikimedia.org Katyń historia kłamstwa Katyń historien om en lögn Ludomir Garczyński-Gąssowski Słowo Katyń symbolizuje zarówno zbrodnię jak i kłamstwo. Zbrodnia, jeśli nawet przyjąć górną liczbę dwudziestu paru tysięcy ofiar mordu, to w XX wieku nic nadzwyczajnego. Kłamstwo, które głosili nasi wrogowie i nasi sojusznicy oraz neutralni przyjaciele to było coś, co lord Louis FitzGibbon uznał za zbrodnię bez precedensu. Ordet Katyń symboliserar både ett brott och en lögn. Brottet är inte särskilt anmärkningsvärt för 1900-talet, även om man utgår från den högsta siffran på över tjugo tusen offer. Men lögnen som våra fiender, våra allierade samt våra neutrala vänner förkunnade var något som Lord Fitzgibbon ansåg vara ett brott utan motstycke. N eutralni Szwedzi mogli odegrać w sprawie katyńskiej bardzo ważną i pozytywną rolę. Nie zrobili tego i trudno im się dziwić. Gdyby zbrodnię katyńską Niemcy odkryli w porę tzn. przed Stalingradem to może Szwedzi zachowaliby się inaczej. Choć nie jest to pewne. Szwedzi od czasu Piotra Wielkiego, konkretnie od klęski pod Połtawą, mają zakodowane w podświadomości swoje miejsce w szeregu. Czując respekt przed Rosją Szwedzi pozwolili jej odebrać sobie w 1809 Finlandię. A w 1812 nie poszli z Napoleonem na Rosję. Gdyby przeważyli szalę i Napoleon nie przegrał w Rosji to świat wyglądałby dzisiej zupełnie inaczej. Gdyby, gdyby... Gdyby Stanisław Leszczyński sojusznik i przyjaciel Karola XII przyprowadził swoje wojska pod Połtawę, tak jak to zrobił hetman Mazepa z wojskami ukraińskimi, to sławna bitwa, degradująca Szwecję z pozycji mocarstwa, skończyłaby się może inaczej. Król Stanisław Leszczyński nie mógł jednak bez zgody sejmu użyć wojsk polskich. Niektórzy historycy D et neutrala Sverige hade kunnat spela en mycket viktig och positiv roll i Katyńaffären. Men det gjorde man inte och det är svårt att bli förvånad. Om tyskarna hade upptäckt massgravarna i Katyń i tid, dvs. före Stalingrad, hade kanske svenskarna agerat annorlunda. Men det är inte säkert. Sedan tsar Peter I:s tid, rent konkret sedan slaget vid Poltava, är svenskarna plats i ledet kodat i deras undermedvetna. Av respekt lät svenskarna Ryssland lägga beslag på Finland Och 1812 följde de inte Napoleon till Ryssland. Om de hade fått vågskålen att väga över och Napoleon inte förlorat i Ryssland skulle världen ha sett helt annorlunda ut idag. Om, om inte Om Stanisław Leszczyński Karl XII:s vän och allierade hade kommit till Poltava med sin armé, som hetmanen Mazepa gjorde med sina ukrainska trupper, skulle det berömda slaget, som degraderade Sverige från sin position som stormakt, kanske ha slutat annorlunda. Kung Stanisław Leszczyński kunde dock inte sätta in de polska trupperna utan sejmens

7 medgivande. En del svenska historiker klandrar polackerna för det. Polacker och fransmän klandrar svenskarna för Napoleonkriget. Och världen ser ut som den gör. Den 13 april 1943 anses vara början på Katyńaffären. Den dagen informerade tyskarna världen om upptäckten av massgravar i skogsområdet Katyń. Sextio år senare ansåg engelsmän och amerikaner att de äntligen kunde avslöja sitt arkivmaterial beträffande Katyńmassakern. Amerikanerna överlämnade till Polen flera tusen sidor av dokument från utredningen som USA:s kongress gjorde på femtiotalet om Katyńmassakern. Som vi vet var detta under kalla krigets höjdpunkt. Efter Koreakompromissen framfördes inte resultaten till FN som man först planerat, och dokumenten hamnade i ett arkiv. De brittiska dokumenten British reactions to the Katyn Massacre som överlämnades till Polen är betydligt intressantare. Brittiska Foreign Office medgav att de av politiska skäl undvek att anklaga ryssarna för massavrättningarna i Katyń, trots att de mycket väl visste att det var NKVD som utfört dådet. Den officiella versionen, att det inte fanns tillräckliga bevis för att anklaga Moskva, vidmakthöll engelsmännen långt efter Sovjetunionens sönderfall. År 2003 förklarade Polska kongressen i Sverige att svenskarna också borde öppna sina arkiv rörande Katyń. Dåvarande statsminister Göran Persson instämde och beordrade före detta ambassadören Harald Hamrin att överlämna dokumenten till polackerna. Det fanns inte mycket. Troligen har inte allt bevarats. Det intressantaste var ett några sidor långt omnämnande av Katyńaffären såsom svenskarna såg och ser på den. Svenskarna tror fortfarande på siffran mördade i Katyńskogen under perioden april juni Egentligen var det runt polska officerare som mördades. Eftersom tyskarna visste att general Sikorski premiärminister för polska exilregeringen i London letade efter försvunna officerare, så uppgav de , eftersom de förväntade sig att finna åtminstone så många kroppar. Dr. Burdenko, ledare för den s.k. Burdenko-kommissionen, föredrog tillsammans med författaren Aleksej Tolstoj, att acceptera den högre siffran för att lösa affären med de försvunna polska officerarna i dess helhet. Enligt sovjetiska dokument som president Boris Jeltsin överlämnade till Lech Wałęsa ska Lavrentij Berija chef för NKVD ha föreslagit Stalin massavrättning av drygt polska officerare, gränsmilitärer och poliser. Hur många mördades egentligen? Det vet man inte. Familjerna sökte efter ca anhöriga. Lika många kroppar har man hittills funnit. I sin redogörelse understryker ambassadör Hamrin att i Katyńaffären var Sverige ingen aktiv aktör. Det är sant, men Sverige, som neutralt land, hade en stor roll att spela i internationella Röda korset. I krigstid har företrädare för stridande länder endast passivt medlemskap i Röda korset. Det är de neutrala länderna som styr internationella Röda korsets beslut. Under andra världskriget var det Sverige och Schweiz som fattade beslut i internationella Röda korset. De övriga neutrala länderna, Spanien, Portugal och Irland, avstod från samarbete, och Turkiet, som ickekristet land, hörde över huvud taget inte till Röda korset och behövde inte ta ställning. Neutrala länder i Latinamerika lade sig inte szwedzcy mają o to do Polaków pretensje. Polacy i Francuzi do Szwedów o wojny napoleońskie. A świat wygląda jak wygląda. 13 kwietnia 1943 roku uważa się za początek sprawy katyńskiej. Tego dnia Niemcy poinformowały świat o odkryciu grobów w katyńskim lasku. 60 lat później Anglicy i Amerykanie uznali, że mogą wreszcie ujawnić swoje zasoby archiwalne odnośnie zbrodni katyńskiej. Amerykanie przekazali Polsce kilka tysięcy stron dokumentów ze śledztwa, jakie w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku prowadził w sprawie zbrodni katyńskiej Kongres USA. Jak wiemy, było to w szczytowym okresie zimnej wojny. Po kompromisie koreańskim wyników nie przekazano jednak do ONZ, jak to wpierw planowano, i dokumenty poszły do archiwum. Przekazane Polsce dokumenty brytyjskie z British reactions to the Katyn Massacre są znacznie ciekawsze. Brytyjski Foreign Office przyznał, że ze względów politycznych unikał oskarżenia Rosjan o zbrodnię w Katyniu, mimo iż dobrze wiedział, że zbrodnię tę popełniło NKWD. Oficjalną wersję, że nie ma wystarczających dowodów, by oskarżyć Moskwę, utrzymywali Anglicy jeszcze długo po rozpadzie ZSRR. W 2003 roku Kongres Polaków w Szwecji uznał, że Szwedzi też powinni otworzyć swoje archiwa odnośnie Katynia. Ówczesny premier Szwecji Göran Persson zgodził się z tym poglądem i polecił b. ambasadorowi Heraldowi Hamrinowi przekazanie Polakom posiadanych dokumentów. Nie było tego dużo. Prawdopodobnie nie wszystko się zachowało. Najciekawsze było parostronicowe omówienie sprawy katyńskiej, tak jak ją widzieli i widzą Szwedzi. Szwedzi nadal wierzą w liczbę zabitych w lesie katyńskim w okresie kwiecień czerwiec Tak naprawdę w Katyniu zamordowano ok polskich oficerów. Ponieważ Niemcy wiedzieli, że generał Sikorski premier polskiego rządu na uchodźstwie poszukuje w Rosji 12 do 14 tysięcy zaginionych oficerów, więc podali 10000, bo spodziewali się przynajmniej tyle ciał odnaleźć. Rosyjska Nadzwyczajna Komisja GPU (NKWD) pod przewodem dr. Burdeńki i Aleksego hr. Tołstoja też wolała przyjąć tę większą liczbę, żeby sprawę zaginionych polskich oficerów załatwić całościowo. Według dokumentów sowieckich, które prezydent Borys Jelcyn przekazał Lechowi Wałęsie, Ławrientyj Beria szef NKWD proponował Stalinowi zgładzenie ponad 20 tysięcy polskich oficerów, pograniczników i policjantów. Ilu naprawdę zamordowano? Nie wiadomo. Rodziny poszukiwały ok. 15 tysięcy. I tyle, jak dotychczas, odnaleziono ciał. W swoim sprawozdaniu ambasador Hamrin podkreśla, że w sprawie katyńskiej Szwecja nie odegrała aktywnej roli ( Sverige ingen aktiv aktor ). Jest to prawda, chociaż Szwecja, jako kraj neutralny, miała do odegrania wielką rolę w Międzynarodowym Czerwonym Krzyżu. W czasie działań wojennych przedstawiciele krajów wojujących mają w MCK członkostwo bierne. Decyzjami MCK rządzą kraje neutralne. W drugiej wojnie światowej w MCK decydowały Szwajcaria i Szwecja. Pozostałe kraje neutralne: Hiszpania, Portugalia i Irlandia uchylały się od współpracy a Turcja, jako kraj niechrześciański, w ogóle do MCK nie należała i nie musiała zająć stanowiska. Neutralne kraje

8 Ameryki Łacińskiej do spraw europejskich też, jeśli mogły, to się nie wtrącały. O tym, że MCK sprawą katyńską się nie zajął w praktyce zadecydowali Szwedzi. Rzecz w tym, że w czasie wojny MCK może podjąć się arbitrażu, gdy zwrócą się do niego dwie zainteresowane strony. We wspomnianym wypadku tak było. Do MCK zwrócili się Polacy (rząd emigracyjny w Londynie) i Niemcy. Nic nie stało arbitrażowi na przeszkodzie. Posiedzenie w sprawie zbrodni katyńskiej zaplanowano na 20 kwietnia 1943 roku. Data posiedzenia, jak i w ogóle zamiar rozpatrywania sprawy nie były podane do wiadomości publicznej. Jednak Rosjanie dowiedzieli się o tym w porę. Jest domniemanie, że przeciek nastąpił ze strony szwedzkiej. W każdym razie ZSRR zdążył w porę wystąpić ze swoim démarche. Jako trzecia strona zainteresowana nie godził się na arbitraż. Delegacja szwedzka zaproponowała wstrzymanie obrad do wyjaśnienia. W międzyczasie Churchill zmusił Sikorskiego do wycofania skargi polskiej z MCK i sprawa pozostała w zawieszeniu na 50 lat. Władze sowieckie triumfowały. I poza totalnym zaprzeczeniem swojego udziału w zbrodni katyńskiej stosowały też dezinformacje. Między innymi produkowały różne fałszywki, rzekome dokumenty katyńskie, które to dokumenty później łatwo dementowały rzucając tym samym cień na dokumenty prawdziwe. Majstersztykiem było podrzucenie Amerykanom (w czasie prowadzonego przez nich katyńskiego śledztwa) fałszywego świadka, który zamaskowany (w kapturze a la Ku Klux Klan) występował w Kongresie USA. Miał to być naoczny świadek, który siedząc na drzewie w lasku katyńskim oglądał egzekucję. Jego zeznania nadawane były w tłumaczeniu polskim przez Głos Ameryki. W swoją opowieść wplótł on łatwe do zdemaskowania kłamstwa i naturalnie zaszkodził prowadzonemu śledztwu. Nota-bene w tym czasie odnalazł się prawdziwy świadek w Londynie i zaraz po ujawnieniu go został porwany i zaginął. Nie odnaleziono nawet jego ciała. Szwecja ma jeszcze inny udział w sprawie katyńskiej. Zbiegiem okoliczności to w Szwecji udało się zdemaskować tzw. Chatyń. Biuro Radia Wolna Europa w Sztokholmie otrzymało od pani Elizabeth Klockare (z domu Elżunia Seko) wydany po angielsku album o Chatyniu. Album ten został przekazany dyrektorowi RWE Janowi Nowakowi, który sprawę wyjaśniał. Chatyń w transkrypcji angielskiej pisze się Khatyn. A Chatyń to położona niedaleko Katynia wioska, gdzie Niemcy wymordowali współpracującą z partyzantami rodzinę Kamińskich. Tym Kamińskim wybudowano mauzoleum z odpowiedniemi tablicami informacyjnymi. Gdy jakiś cudzoziemiec pytał się o Katyń to przywożono go do Khatynia (Chatynia). Dał się na to nabrać nawet prezydent Nixon. Gdy Nixon jechał z oficjalną wizytą do ZSRR to Kongres Polonii Amerykańskiej (największa organizacja Polaków w USA) prosił go, by złożył kwiaty na grobach w Katyniu i Nixon złożył je w Chatyniu i wpisał się tam do księgi pamiątkowej. Ze Szwecją wiąże się także tzw. Raport Martiniego. Sprawę tę opisał w 1975 w londyńskich Wiadomościach Józef Mackiewicz przy okazji analizowania innego falsyfikatu: heller, om de slapp, i europeiska angelägenheter. I praktiken var det Sverige som beslutade att internationella Röda korset inte skulle ta sig an Katyńaffären. Saken är den att i krigstid kan Röda korset åta sig skiljedomar om två berörda parter vänder sig dit. Så var det i nämnda fall. Polacker (exilregeringen i London) och tyskar vände sig till Röda korset. Ingenting stod i vägen för en skiljedom. Ett sammanträde om Katyńmassakern var planerat till den 20 april Varken datum för sammanträdet eller avsikten att överhuvud taget granska saken offentliggjordes. Men ryssarna fick ändå reda på det i tid. En gissning är att läckan kom från den svenska sidan. I alla fall hann Sovjetunionen komma med sin démarche i tid. Som tredje berörda part gick man inte med på en skiljedom. Den svenska delegationen föreslog att överläggningarna skulle stoppas för en förklaring. Under tiden tvingade Churchill Sikorski att dra tillbaka det polska klagomålet från Röda korset och saken blev hängande i luften i femtio år. De sovjetiska makthavarna triumferade. Och förutom att totalt förneka sitt deltagande i Katyńmassakern tog de även till desinformation. Bland annat producerade de olika falsarier, påstådda Katyńdokument som de senare lätt dementerade och därmed kastade en skugga även över de riktiga dokumenten. Deras mästerstycke var att lämna ett falskt vittne till amerikanerna (när de höll på att utreda Katyńaffären), som framträdde maskerad (i en Ku Klux Klanliknande kåpa) i USA:s kongress. Ögonvittnet skulle ha suttit i ett träd i Katyńskogen och sett avrättningarna. Hans vittnesbörd sändes i polsk översättning av Voice of America. I sin berättelse hade han flätat in lögner som var lätta att avslöja och naturligtvis var hans vittnesmål till stort förfång för utredningen. Nota bene återfanns ett riktigt vittne i London och strax efter att han gett sig till känna rövades han bort och försvann. Man har inte ens återfunnit hans kropp. Sverige har också en annan medverkan i Katyńaffären. Av en tillfällighet var det i Sverige som det så kallade Chatyń avslöjades. Radio Free Europe i Stockholm fick ett album på engelska om Chatyń av Elisabeth Klockare. Albumet överlämnades till chefen för Radio Free Europe, Jan Nowak, som förklarade saken. Chatyń skrivs Khatyn med engelsk transkription. Och Chatyń är en liten by som ligger i närheten av Katyń och där tyskarna mördade familjen Kamiński för att de samarbetat med partisanerna. Till familjens minne lät man bygga ett mausoleum med passande informationsskyltar. När någon utlänning frågade efter Katyń fördes han eller hon till Khatyn (Chatyń). Till och med president Nixon fördes bakom ljuset. När Nixon åkte på officiellt besök till Sovjet ombads han av Polska kongressen i USA (den största polska organisationen i landet) att lägga blommor på gravarna i Katyń och Nixon lade dem i Chatyń och skrev i minnesboken. Även den s.k. Martinirapporten har ett samband med Sverige. Józef Mackiewicz skrev om fallet 1975 i Londonbaserade tidningen Wiadomości när han analyserade en annan förfalskning: ett förment dokument från NKVD i Minsk som just återfunnits. Mackiewicz skrev: En av de mest effektiva förfalskningarna av den här typen fabricerades av en landsman i

9 Ekshumacja w lesie katyńskim, 1943 Utgrävningar i Katyńskogen, 1943 Foto: wikimedia.org Sverige. Han reste därefter till Argentina offentliggjorde han i den svenska dagstidningen Dagens nyheter ett osannolikt kompilat om en viss Martini. Denne Martini, advokat från Kraków och sedermera mördad, påstås på Bierutregeringens (Bierut var kommunistledare i Polen på 40- och 50- talet) order ha inlett en polsk förundersökning om Katyń. Han reste till mordplatsen, grävde med egna händer upp gravar, granskade dokument från NKVD i Minsk och istället för att fastställa att det var tyskarna som låg bakom, vilket Bierut ville namngav han till och med de autentiska förövarna. Här följer en uppräkning: Lew Rybak, Abraham Bomsowicz osv. Om man förbiser höjden av naivitet, att de sovjetiska makthavarna skulle tillåta en advokat från Kraków att gräva i Katyńgravarna eller i NKVD:s arkiv (!), är det lätt att fastställa att upphovsmannen bakom sensationen inte har fått namnen från den påstådda Martini utan helt enkelt skrivit av från dem, till och med i samma ordning, från fem år gamla tyska propagandaflygblad från Den amerikanske journalisten och grundaren av Katyńkommittén, Julius Epstein, lät sig luras av artikeln i DN och i sina artiklar som översatts till flera språk har han nämnt historien och spridit den vitt och brett. Efter förklaringar erkände Epstein sitt fatala misstag i ett brev till mig, men ändå spökade Martiniaffären länge i världspressen så långt Józef Mackiewicz som också tillade att det inte saknas äkta dokument och redogörelser om Katyń, det enda som saknas är en oberoende kommission eller domstol som vill ta sig an affären. Artikeln i Dagens Nyheter var undertecknad med en pseudonym och det har inte gått att fastställa vem som skrev den. Men dr Roman Martini har verkligen existerat han var inte advokat utan åklagare. Som en av få jurister från tiden före kriget accepterade han ett ämbete hos kommunisterna. Han blev skjuten, förmodligen av motståndsrörelsen, för kollaboration med Polska arbetarpartiet (kommunistpartiet). I det skvalleraktiga Kraków uppstod en legend eftersom familjen Martini var en förtjänstfull och högaktad familj i sta- odnalezionego właśnie wtedy rzekomego dokumentu z mińskiego NKWD. Mackiewicz pisał: Jeden z najskuteczniejszych falsyfikatów tego typu był spreparowany przez pewnego rodaka w Szwecji. Rodak ów wywędrował następnie do Argentyny. Ogłosił on w r w szwedzkim pismie Dagens Nyheter niesamowitą kompilację o niejakim Martinim. Ten to Martini, adwokat z Krakowa, później zamordowany, miał rzekomo na polecenie rządu Bieruta (komunistyczny przywódca Polski w latach 40-tych i 50- tych XX w.) wszcząć polskie śledztwo w sprawie Katynia. Pojechał na miejsce mordu, na własną rękę rozkopywał groby, przeglądał dokumenty w mińskim NKWD i zamiast ustalić, że to zrobili Niemcy, jak chciał Bierut ustalił nawet nazwiska autentycznych oprawców. Tu następuje ich wyliczenie: Lew Rybak, Chaim Finberg, Abraham Bomsowicz itd. Pomijając już szczyt naiwności, aby władze sowieckie mogły zezwolić adwokatowi z Krakowa ryć się na własną rękę w grobach katyńskich, lub archiwach NKWD(!) na podstawie konfrontacji z niemiecką ulotką propagandową z roku 1943, łatwo dało się ustalić, że nazwiska te, bo nawet w identycznej kolejności, autor rewelacji zaczerpnął nie od rzekomego Martiniego, a po prostu przepisał z ulotki sprzed pięciu lat. Na artykuł DN dał się nabrać amerykański dziennikarz i twórca pierwszego Komitetu Katyńskiego, Juliusz Epsztejn, i w swoich w wielu językach publikowanych artykułach, przytoczył tę fantastyczną historię rozgłaszając ją szeroko. Po wyjaśnieniach, w liście do mnie pan Epsztejn przyznał się do fatalnego błędu, niemniej afera Martini pokutowała długo w prasie światowej tyle Józef Mackiewicz, który dodał jeszcze, że w sprawie Katynia nie brakuje prawdziwych dokumentów i relacji, brakuje tylko niezależnej komsji lub sądu, które by chciały sprawą się zająć. Artykuł w Dagens Nyheter podpisany był pseudonimem, kto był autorem nie udało się ustalić. Ale dr Roman Martini istniał naprawdę nie był adwokatem tylko prokuratorem. Jako jeden z niewielu przedwojennych prawników przyjął funkcję od komunistów. Został zastrzelony, prawdopodobnie

10 przez podziemie, za kolaborację z komunistyczną Polską Partią Robotniczą. W plotkarskim Krakowie powstała legenda dlatego, że rodzina Martinich była dla miasta zasłużoną i poważaną. Po 1989 r., w wolnej Polsce, powstało dużo nowych legend. Każdy może pisać i mówić, co chce. A sprawą katyńską ze względów emocjonalnych zajmują się często nieprofesjonaliści. Swego czasu gościliśmy w Szwecji profesora Stanisława Swianiewicza, jednego z tych oficerów, których w ostatniej chwili odłączono od transportu wjeżdzającego w las katyński. Profesor Swianiewicz jest autorem doskonałej książki W cieniu Katynia. Wbrew tytułowi nie jest to opis zbrodni, a tylko rozważania politologiczne. Profesor uważał, że nie należy stawiać pytania KTO?, bo to wszyscy wiedzą (chyba że nie chcą wiedzieć), lecz pytanie DLACZEGO? Nie musieli mordować, mogli zesłać do łagrów, na przykład. Profesor Swianiewicz był zdania, że o wymordowaniu polskich oficerów zadecydowało podstępne, nieformalne śledztwo, z którego NKWD wyciągnęło wnioski ostateczne. Zesłanie polskich oficerów do łagrów nie miało sensu. Ludzi do wyrębu lasów Rosjanie mieli dość natomiast w pełni sił witalnych polscy oficerowie, jako element buntowniczy mogli być niebezpieczni szczególnie w czasie źle idącej Stalinowi wojny fińskiej. W tym czasie odnotowano w łagrach bunty. Zwrócili na to obecnie uwagę historycy polscy m. in Andrzej Gass. Ale wciąż pokutują różne teorie, na przykład, że Stalin chciał się zemścić na oficerach za klęskę w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. Tyle tylko, że większość zamordowanych z wojną polskobolszewicką nie miała nic wspólnego, w odróżnieniu od generała Władysława Andersa i innych wyższych oficerów, których Stalin oszczędził, a którzy wyróżnili się w tamtej wojnie. Kolejna teoria że Niemcy z Sowietami uzgodnili wymordowanie polskiej inteligencji pochodzi z PRL, z przerobionej mowy Hitlera do generałów z dnia 22 sierpnia den. Efter 1989 uppstod i det fria Polen många nya legender. Alla kunde skriva och säga vad de ville. Och av emotionella skäl är det ofta lekmän som ägnar sig åt Katyń. I sinom tid gästades Sverige av professor Stanisław Swianiewicz, en av de officerer som i sista stund avskiljdes från transporten som var på väg till Katyńskogen. Professor Swianiewicz har skrivit en utmärkt bok, I skuggan av Katyń. Trots titeln är det ingen beskrivning av brottet utan en statsvetenskaplig betraktelse. Professorn ansåg att man inte bör fråga sig VEM?, för det vet alla (fast de kanske inte vill veta), utan fråga VARFÖR? De hade inte behövt mörda dem, de hade kunnat skicka dem till läger, till exempel. Professor Swianiewicz var av den uppfattningen att NKVD drog extrema slutsatser av en försåtlig, inofficiell utredning vilket avgjorde mordet på de polska officerarna. Att skicka de polska officerarna till läger var meningslöst. Till att hugga skog hade ryssarna tillräckligt med folk. Polska officerare, fulla av vitala krafter, kunde däremot vara farliga som upprorselement i synnerhet under finska vinterkriget som gick dåligt för Stalin. Vid samma tid förekom uppror i lägren. Detta har uppmärksammats på sistone av polska historiker, bl a. Andrzej Gass. Men fortfarande florerar olika teorier, t ex att Stalin ville hämnas på officerarna för nederlaget i det polsk-ryska kriget Det är bara det att de flesta mördade inte hade någonting med det polsk-ryska kriget att göra, till skillnad från general Władysław Anders och andra höga officerare som Stalin skonade, och som hade utmärkt sig i det kriget. Nästa teori att tyskarna samordnade mördandet av den polska intelligentian med ryssarna uppstod i Folkrepubliken Polen, från ett omarbetat tal som Hitler höll till sina generaler den 22 augusti Talet, i egenskap av ett Nürnbergdokument, är offentligt och gavs till och med ut i trogen översättning i Polen 1947, vilket är förbluffande eftersom Hitler bl.a. sade: Det finns bara tre stora statsmän i Europa, Ekshumacja w lesie katyńskim, 1943 Utgrävningar i Katyńskogen, 1943 Foto: wikimedia.org 10

11 Mussolini, Stalin och jag. [ ] Därför har jag beslutat att följa Stalin och med stor förnöjelse får jag om bara några dagar trycka hans hand vid den gemensamma tysk-ryska gränsen. Den meningen trycktes naturligtvis aldrig mer i Folkrepubliken Polen. Däremot åberopade man ofta själva talet på olika propagandaförlag, efter att man ändrat Hitlers ord. Hitler sade att målet med kampanjen var att förstöra motståndarens levande styrkor (dvs. armé), och inte bara nå fram till en viss linje. I de följande förbättringarna byttes armé ut mot kvinnor och barn, och man lade till dödskallar (symbol för 3:e SS-divisionen under andra världskriget) som skulle mörda dessa kvinnor och barn. Med tanke på att Hitler höll sitt tal till Wehrmachts generaler måste man vara mycket naiv för att tro på denna förbättrade version av talet. Oavsett vad Hitler ville och tänkte visste han vad han skulle säga till vem. Här måste tilläggas att en officersuniform skyddade till och med polska judiska officerare i tysk fångenskap (man bör minnas att före kriget skrevs trosbekännelse in i mönstringsböckerna). Så är vi framme vid de så kallade avtalen. Här har vi att göra med så kallade moderna falsifikat. Det är svårt att säga varför folk producerar sådant. I slutet av 1939 ägde ett möte mellan representanter för NKVD och Gestapo rum i Zakopane. Historikern Paweł Zaremba fick på sextiotalet tillgång till dokument från mötet. I dessa dokument fanns inget märkvärdigt. Representanter på mellannivå diskuterade befolkningsutväxling och tyskarna förband sig att inte tolerera polsk verksamhet som var riktad mot Sovjet och ryssarna att inte tolerera verksamhet riktad mot Tredje riket. Och det var allt. Efter fyrtio år publicerades rena rama påhitten om mötet på två hela sidor i dagstidningen Nasz Dziennik. Artikeln var illustrerad med bilder som visade villan där mötet ägt rum och det fanns en påhittad lista över deltagarna på konferensen som sträckte sig över flera dagar. Man uppgav till och med vem som hade suttit bredvid vem. På hedersplats satt: den kände judehataren Adolf Eichmann och judinnan Eichmann från NKVD. Vi behöver väl inte tillägga att Eichmann inte var i Zakopane vid det tillfället och att judinnan Eichmann från sovjetisk NKVD överhuvud taget inte existerade? På konferensen skulle man ha samordnat den totala utplåningen av polacker. Riktiga historiker bryr sig inte om att polemisera med Nasz Dziennik och dumheterna sprids av radiostationen Radio Maryja. Ständigt upprepas också historien om hur Göring log ironisk i Nürnberg när ryssarna anklagade tyskarna för massmorden i Katyń och hur en rysk åklagare då sköt mot honom och skadade Rudolf Hess i armen. Och så vidare, och så vidare. Dessa historier som är lätta av kontrollera främjar inte Katyńaffären. Den store Polenvänner lord Louis FitzGibbon ägnade en rad artiklar och två böcker åt massmorden i Katyń i ledande anglosaxiska tidskrifter. En av dem heter Katyń, ett brott utan motstycke. För honom handlade det inte om att man mördade krigsfångar, eller om offrens antal, för vi känner till betydligt större massakrer. Katyń var enligt honom ett brott utan motstycke därför att alla opartiska observatörer i god, men oftast ond tro höll med Mowa ta, jako dokument norymberski jest ogólnie dostępna i nawet w 1947 była drukowana w wiernym przekładzie w Polsce, co było zdumiewające ponieważ Hitler mówił tam m.in.: Jest tylko trzech wielkich mężów stanu w Europie, Mussolini, Stalin i ja. ( ) Dlatego postanowiłem iść ze Stalinem i z wielką satysfakcją już za parę dni uścisnę dłoń Stalina na wspólnej niemiecko-rosyjskiej granicy. To zdanie naturalnie nigdy więc w PRL nie było już drukowane. Natomiast na samą mowę powoływano się często w różnych propagandowych wydawnictwach zmieniając słowa Hitlera. Hitler mówił, że celem kampanii jest zniszczenia żywych sił (wojska) przeciwnika, a nie tylko dojście do określonej linii. W kolejnych ulepszeniach wojsko zamieniona na kobiety i dzieci i dodano oddziały trupich główek (symbol trzeciej dywizji SS w czasie II wojny światowej), które mają te kobiety i te dzieci wymordować. Zważywszy, że mowę swoją Hitler wygłaszał do generałów Wehrmachtu to trzeba być bardzo naiwnym, by uwierzyć w tą ulepszoną wersję tej mowy. Bez względu na to, co chciał i co myślał Hitler wiedział on, co i do kogo powiedzieć. Tu warto dodać, mundur oficerski obronił w niewoli niemieckiej nawet polskich oficerów Żydów (a trzeba pamiętać, że przed wojną w książeczkach wojskowych wpisywano wyznanie). No i doszliśmy do tzw. umowy. Tu już mamy do czynienia z fałszywką współczesną. Po co ludzie takie rzeczy produkują trudno powiedzieć. Pod koniec roku 1939 odbyło się w Zakopanem spotkanie przedstawicieli NKWD i Gestapo. Do dokumentów z tego spotkania dotarł w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku historyk Paweł Zaremba. W dokumentach tych nie było nic nadzwyczajnego. Spotkali się przedstawiciele średniego szczebla i omówili zasady wymiany ludności oraz Niemcy zobowiązali się nie tolerować działalności Polaków skierowanej przeciwko ZSRR a Rosjanie przeciw III Rzeszy. I to wszystko. Po czterdziestu latach ukazała się na dwóch bitych stronach Naszego Dziennika konfabulacja na temat tego spotkania. Artykuł zaopatrzono zdjęciami willi, w której odbyło się spotkanie i podano zmyśloną listę uczestników konferencji, którą rozciągnięto do paru dni. Podano nawet, kto obok kogo siedział. Na honorowym miejscu zasiedli: znany żydożerca Adolf Eichmann i Żydówka Eichmann z NKWD. Nie trzeba dodawać że Adolfa Eichmanna nie było wtedy w Zakopanym a Żydówka Eichmann z NKWD w ogóle nie istniała. Na tej to konferencji miano uzgodnić totalną eksterminację Polaków. Historycy z prawdziwego zdarzenia nie polemizują z artykułami z Naszego Dziennika i bzdura idzie w świat nagłaśniana przez Radio Maryja. Ciągle powtarza się też historyjkę, jak to Göring w Norymberdze uśmiechnął się ironicznie na sowieckie oskarżenia Niemców o mord katyński i jak to wtedy sowiecki prokurator strzelił w jego kierunku i zranił Rudolfa Hessa w rękę. I tak dalej, i tak dalej. Te wszystkie łatwe do sprawdzenia historyjki nie służą dobrze sprawie katyńskiej. Wielki przyjaciel Polaków lord Louis FitzGibbon poświęcił nagłośnieniu zbrodni katyńskiej szereg artykułów w czołowych periodykach anglosaskich oraz dwie książki. 11

12 Foto: wikimedia.org Jedną z nich zatytułował: Katyń zbrodnia bez precedensu. Nie chodziło mu o wymordowanie jenców, bo to się już nie raz zdarzało, ani o liczbę ofiar, bo znamy znacznie większe masakry. Katyń według niego był zbrodnią bez precendensu dlatego, że wszyscy bezstronni obserwatorzy w dobrej i, częściej, w złej wierze przytakiwali mordercy. Zacytujmy Louisa FitzGibbona: Sprawa mordu katyńskiego jest od kwietnia 1943 roku przedmiotem stałego sztucznie wywoływanego zamie szania i tuszowania przedsięwziętego przez jej sprawców, a wspo maganego przez innych, dla których prawda była nie wygodna i niezgodna z tym, co się nazywa <realizmem politycznym>. Wszyscy mamy możliwość skonfrontowania wszelkich rewe lacji z rzetelnym filmem dokumentalnym produkcji niemiecko-polskiej Geheimsache Katyn. Der Massenmord und die Propagandalüge (Tajemnica Katynia. Mord masowy i kłamstwa propagandy). W filmie tym pokazano, w jaki sposób Roosevelt i Churchill wspierali Stalina, jak od razu przyjęli jego wersję. Duże wrażenie robi informacja o zni szczeniu przez administrację amerykańską dokumentów ka tyń skich dostarczonych przez naocznego świadka pierw szej ekshumacji. Film nakręcono z udziałem telewizji polskiej i francuskiej w roku 1993 i był on emitowany przez szereg telewizji. Telewizja Polska nadała go parokrotnie, a mimo to różne fałszywki straszą nas nadal. Tragiczna katastrofa pod Smoleńskiem nagłośniła sprawę Katynia w sposób taki, jak nigdy. Wstrząśnięte tą katastrofą (a może życzliwe nam?) władze rosyjskie obiecały odtajnienie wszystkich dokumentów katyńskich. Jeśli tak się stanie kłamstwo katyńskie przejdzie do lamusa. Ludomir Garczyński-Gąssowski 12 Foto: wikimedia.org Ekshumowane zwłoki w lesie katyńskim, En utgrävd lik i Katyńskogen, 1943 Beria proponuje Stalinowi wymordowanie polskich oficerów Berijas förslag till Stalin beträffande avrättning av polska officerare mördarna. Vi citerar Louis Fitzgibbon: Katyńmassakern är sedan april 1943 föremål för en konstgjord kalabalik och en mörkläggning genomförd av förövarna och med gott bistånd av andra, för vilka sanningen var obekväm och oförenlig med det som kallas politisk realism. Alla har vi möjlighet att konfrontera allehanda sensationer med den gedigna tysk-polska dokumentärfilmen Geheimsache Katyn. Der Massenmord und die Propagandalüge (Katyns hemlighet. Massmordet och propagandalögnen). I filmen visas på vilket sätt Roosevelt och Churchill stödde Stalin, hur de genast accepterade hans version. Stort intryck gör informationen om hur den amerikanska administrationen förstörde dokument från Katyń som överlämnades av ett ögonvittne till den första uppgrävningen av massgravarna. Filmen är inspelad 1993 med deltagande av polsk och fransk television och har visat på teve i en rad olika länder. Polsk television har visat den flera gånger, men trots det spökar fortfarande olika falsifikationer. Den tragiska katastrofen utanför Smolensk har gett Katyń affären mer uppmärksamhet än någonsin. De ryska makt havarna, skakade av katastrofen (och kanske välvilligt inställda?), har lovat att släppa alla Katyńdokument. Om det blir så hamnar Katyńlögnen på sophögen. Ludomir Garczyński-Gąssowski

13 Szwedzka dyplomacja wobec sprawy katyńskiej ( ) Den svenska diplomatin inför Katyń ( ) Paweł Jaworski Szwecja bezpośrednio w sprawę katyńską nie była zamieszana. Dyplomacja zachowała daleko posuniętą powściągliwość. Kiedy Niemcy zaczęli kompletować międzynarodową komisję ekspertów do zbadania grobów katyńskich, m.in. zaproponowali uczestnictwo w niej szwedzkiemu lekarzowi Erikowi Karlmarkowi. Jednak po konsultacji u premiera Pera Albina Hanssona, Karlmark wyjaśnił Niemcom, że nie sądzi, aby mógł przyjąć taką misję bez oficjalnego upoważnienia ze strony szwedzkiej. Szef Wydziału Politycznego UD Söderblom wyjaśnił 27 kwietnia 1943 r. przedstawicielowi poselstwa niemieckiego, że Szwecja nie ma najmniejszej ochoty być wciągniętą w tę kwestię poza Międzynarodowym Czerwonym Krzyżem. Tym samym uznał sprawę za zamkniętą. Dzień później poseł szwedzki w Londynie Björn Prytz wysłał do UD wiadomość, że z pewnego źródła wie, iż Brytyjczycy i Amerykanie, którzy pośredniczą w załagodzeniu sporu polsko-sowieckiego, próbują nakłonić Stalina, aby zadowolił się wycofaniem przez rząd polski wniosku o zbadanie sprawy Katynia przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż. Przekonywali, żeby Moskwa wycofała się z żądania rekonstrukcji polskiego gabinetu, ponieważ to może zaszokować innych sąsiadów Związku Sowieckiego i wspomóc niemiecką propagandę wojenną, nawołującą do walki z Armią Czerwoną do ostatniego żołnierza. Dopiero na początku maja poseł w Moskwie Vilhelm Assarsson wysłał do centrali raport, w którym omawiał okoliczności zerwania stosunków polsko-sowieckich. Według Assarssona rozwój tych stosunków musiał budzić zainteresowanie z dwóch powodów: pierwszy wiązał się ze stosunkiem władz sowieckich do rządu polskiego i do Polaków na obszarze ZSRR; po drugie, powstało pytanie, czy zerwanie to może być uważane za symptomatyczne dla władz sowieckich i ich dążeń wobec sąsiednich mniejszych krajów w okresie powojennym. Szwed przewidywał, że Stalin dąży do tego, aby otoczyć się państwami formalnie niepodległymi, które będą współpracować ze Związkiem Sowieckim i w żadnym wypadku nie wystąpią przeciwko takiej polityce. Sverige har inte varit direkt inblandat i Katyńfrågan. Diplomatin hölls på mycket återhållsam nivå. När tyskarna började sätta ihop en internationell expertkommission för att undersöka Katyńgravarna, bjöd de in bl.a. den svenske läkaren Erik Karlmark. Efter samråd med statsministern Per Albin Hansson förklarade Karlmark för tyskarna att han kände sig förhindrad att acceptera inbjudan utan ett officiellt uppdrag från den svenska sidan. Staffan Söderblom, chef för UD:s politiska avdelning, förklarade den 27 april 1943 för den tyska legationens företrädare att Sverige inte hade en minsta lust att bli involverat i detta sammanhang på annat sätt än genom Internationella Röda Korset. Därmed ansåg han frågan vara färdigbehandlad. Björn Prytz, Sveriges sändebud i London, underrättade dagen därpå UD om att britterna och amerikanerna enligt pålitlig källa hade engagerat sig i medlingen i den polsksovjetiska konflikten och försökte förmå Stalin att nöja sig med att den polska regeringen drar tillbaka sin begäran om Katyńundersökning i Internationella Röda Korsets regi. Man uppmanade Moskva att låta bli att kräva polsk regeringsombildning då sådan utveckling skulle kunna skrämma Sovjetunionens andra grannar och gynna den tyska krigspropagandan vars budskap var att strida mot Röda Armén till sista man. Först i början av maj skickade sändebudet i Moskva Vilhelm Assarsson en rapport till Stockholm där han behandlade omständigheterna kring de avbrutna polsk-sovjetiska relationerna. Enligt Assarsson var denna utveckling intressant av två skäl. Dels var den belysande för den sovjetiska regimens inställning till den polska regeringen och till polacker som uppehöll sig i Sovjetunionen, dels väckte den frågan om avbrottet i relationerna kunde betraktas som symtomatiskt för de sovjetiska avsikterna gentemot de mindre grannländerna när väl kriget skulle vara över. Assarsson menade att Stalins avsikt var att omge sig med formellt suveräna stater som skulle samarbeta med Sovjetunionen och under inga omständigheter gå emot dess politik. 13

14 Widać, że dyplomacja szwedzka przyjmowała i rozpatrywała kwestię katyńską i jej dyplomatyczne konsekwencje w sze rokim kontekście europejskim. Komentarz Assarssona na pewno był odczytywany w Sztokholmie nie tylko jako wróżba dla Polski, krajów bałtyckich i Bałkanów, ale i dla Finlandii, w 1943 r. wciąż zaangażowanej w wojnie po stronie Niemiec. Z korespondencji Assarssona wynika też, że Szwedzi podzielali opinię aliantów na temat polityki rządu polskiego, która w ich oczach była nierozsądna i nierealistyczna zarówno w kwestii granicznej, jak i w kwestii masowego mordu [w Katyniu], bowiem jest wodą na młyn propagandy Goebbelsa. Assarsson powtarzał za kręgami dyplomatycznymi w Moskwie, że nikt nie wierzy w utworzenie przez Stalina polskiego rządu marionetkowego, ale równocześnie nikt nie wyobrażał sobie, aby sowiecki dyktator pozwolił na powrót do Warszawy gen. Władysławowi Sikorskiemu jako szefowi rządu. W każdym razie zawirowania wokół Katynia były w Sztokholmie dokładnie analizowane, co widać też na łamach prasy z tego okresu. Chyba wszystkie dzienniki podały informację o jednoczesnym wpłynięciu do Genewy próśb niemieckiej i polskiej o zbadanie sprawy masowych grobów w Katyniu, ale tylko komentatorzy prohitlerowscy i komunistyczni uznali tę wiadomość za propagandowy szlagier. Christer Jäderlund na łamach Stockholms-Tidningen ironizował, że Berlin wita z zadowoleniem polski apel do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża (Berlin välkommnar Polens appel till Int. Röda Korset). Jeszcze dosadniejszy był komunistyczny Ny Dag, w którym ukazał się artykuł pt. Zorganizowana współpraca między Sikorskim i Hitlerem zdemaskowana (Organiserat samarbete mellan Sikorski och Hitler avslöjas). Postawę antyniemiecką przybrał tygodnik Nu, na którego łamach Gunnar Westin Silverstolpe opublikował cykl artykułów o Katyniu, począwszy od numeru 26 z 30 kwietnia. Dowodził, że wątpliwości budzi zarówno liczba 10 tys. ofiar (podczas gdy rząd polski ogłosił, że poszukuje ok oficerów) oraz dobry stan zachowania mundurów. W następnym artykule Silverstolpe deprecjonował osoby, które wzięły udział w badaniu ciał zamordowanych, podważając ich kwalifikacje i zarazem metody badania daty zbrodni. Zasugerował nawet, że Niemcy zaczynają się wycofywać ze swoich oskarżeń, bo nie są w stanie udowodnić, że to nie ich zbrodnia. Kilka tygodni później ukazał się kolejny artykuł, w odpowiedzi na protest historyka fińskiego Erika Hornborga przeciwko dwóm poprzednim tekstom popierającym stanowisko sowieckie. Silverstolpe konsekwentnie bronił swych opinii. Podał przykłady innych fałszerstw propagandy niemieckiej i stosowanych przez hitlerowców scenariuszy manipulacji. Inny ton przybrał nazistowski Dagsposten, przywołując świadectwo Finów, którzy byli w Katyniu. Przeprowadzono wywiad z prof. Hermanem Gummerusem, który wypowiadając się jako reprezentant fińskiej opinii publicznej, głęboko poruszonej wiadomościami z Katynia, podkreślił, że nie może zrozumieć szwedzkiej mentalności, która nakazuje ukrywać informacje o tym, co się naprawdę stało i pokazywać bolszewików w nowej, czystej postaci. Tymczasem według Gummerusa pogląd, że bolszewizm przeszedł jakąś ewolucję, był Det är uppenbart att den svenska diplomatin betraktade Katyńfrågan och dess politiska konsekvenser i ett bredare europeiskt sammanhang. Assarssons kommentar tolkades i Stockholm med säkerhet som en profetia inte bara för Polen, Baltikum och Balkan utan även för Finland som 1943 fortfarande stod vid Tysklands sida. Av Assarssons rapportering framgår även att svenskarna delade de allierades åsikt om den polska regeringens politik som i deras tycke var oförståndig och orealistisk i gränsfrågan såväl som i frågan om massmordet i Katyń, då den var vatten på Goebbelspropagandans kvarn. I likhet med Assarsson trodde ingen i de diplomatiska kretsarna i Moskva på att Stalin verkligen skulle bilda en polsk marionettregering, men samtidigt gjorde ingen sig illusioner om att Sovjetdiktatorn någonsin skulle låta general Władysław Sikorski återvända till Warszawa som regeringschef. Turerna kring Katyń var under alla omständigheter föremål för noggrann analys i Stockholm, vilket även avspeglades i pressbevakningen. Så gott som alla tidningar rapporterade om att en tysk och en polsk begäran om undersökning av massgravarna i Katyń hade inkommit till Genève, men endast nazivänliga och kommunistiska kommentatorer behandlade nyheten som ett propagandistiskt fynd. Christer Jäderlund ironiserade i Stockholms-Tidningen om att Berlin välkomnar Polens appell till Int. Röda Korset. Kommunistiska Ny Dag tog till kraftfulla formuleringar i en artikel med rubriken Organiserat samarbete mellan Sikorski och Hitler avslöjas. Veckotidningen Nu publicerade med början i nummer 26 från den 30 april en serie tyskkritiska artiklar om Katyń skrivna av Gunnar Westin Silverstolpe. Denne menade att både dödssiffran (medan den polska regeringen hade meddelat att man saknade officerare) och uniformernas goda skick väckte tvivel. I nästa artikel nedvärderade Silverstolpe de personer som hade deltagit i undersökningen av de mördades kroppar, han ifrågasatte deras kvalifikationer och sättet att bestämma dateringen av massakern. Han antydde till och med att tyskarna hade börjat backa ifrån sina anklagelser då de inte var i stånd att motbevisa sin egen inblandning. Några veckor senare kom nästa artikel som svar på den finske historikern Erik Hornborgs kritik av de förra texternas prosovjetiska hållning. Silverstolpe försvarade ivrigt sina åsikter. Han exemplifierade med andra tyska propagandafalsarier och manipuleringar av fakta. Nazistiska Dagsposten anslog en annan ton när den åberopade de finska vittnesmålen från besöket i Katyń. Professor Herman Gummerus underströk i en intervju att han som representant för den djupt skakade finska publikopinionen inte kunde förstå det svenska tänkesätt som enligt honom gick ut på att förtränga de faktiska förhållandena och framställa bolsjevikerna i ny och ren skepnad. Föreställningen om att bolsjevismen skulle ha genomgått något slags förvandling var i Gummerus tycke önsketänkande som stred mot all europeisk erfarenhet. Gummerus förklarade i dramatiska ordalag att massmordet i Smolensk inte var någon propaganda det var oförfalskad, tragisk verklighet. Antinazistiska Göteborgs Handels- och Sjöfartstidning krävde med viss försiktighet den 19 april att Ryssland förklarar 14

15 vart de polska krigsfångarna hade tagit vägen. Redan dagen därpå angrep ledarsidan dock utan några omsvep den polska regeringen som beskylldes för dumdristighet och otacksamhet gentemot Sovjetunionen som ju kämpade för inte bara Polens utan även andra av Hitler ockuperade staters suveränitet. Välvilliga artiklar publicerades i den antinazistiska såväl som antikommunistiska tidningen Arbetet. Den 24 och 27 april beskylldes Stalin för imperialistisk politik, terror och deporteringar. Den kände publicisten Otto Järte anklagade den 1 maj i Svenska Dagbladet Stalin för att sträva efter Polens underkastelse. Han var föga förvånad över sammanbrottet av de polsk-sovjetiska relationerna, vilket han såg som konsekvens av händelseutvecklingen i de mellanstatliga förehavandena sedan september 1939 och kulminering av en djupgående konflikt. Torgny Segerstedt, en annan portalfigur i krigsperiodens svenska journalistik, angrep den sovjetiska diplomatin och jämförde Molotovs uttalanden med Ribbentrops taktik som gick ut på att bemöta anklagelser med motanklagelser. Segerstedt menade att Stalin hade sökt efter en förevändning att bryta relationerna med den polska regeringen för att få fria händer i de områden som hade tillhört Polen vid krigsutbrottet. Man måste dock konstatera att detta omdöme var ett undantag bland de övervägande prosovjetiska kommentarerna i Göteborgs Handels- och Sjöfarts-Tidning, i vars kretsar Sovjetunionen sågs som försvarare av liberaldemokratiska ideal. Optimistiskt såg man fram emot att den sovjetiska kommunismen tack vare samarbetet med de engelskspråkiga demokratierna själv kommer att utvecklas i riktningen mot demokrati. Dagens Nyheters Johannes Wickmann vädjade i sin tur den 3 maj om fokusering på ansträngningarna att besegra Tyskland och vikten av att undvika konflikter mellan de allierade. Hur skall man sammanfatta den genklang som Katyń gav i Sverige? Sydafrikanska unionens sändebud i Stockholm Stephanus F. N. Gie, historiker och den förste sydafrikanske diplomaten, gjorde troligen rätt bedömning i sin rapport to Foreign Office. Enligt hans uppfattning var de svenska kommentarerna till den polsk-sovjetiska konflikten överlag negativt inställda till Polen. Den tyska broschyren Nackskottet. Dödskogen vid Katyń, baserad på vittnesmål av personer som hade blivit inbjudna att besöka avrättningsplatsen, gav ingen effekt. Svenskar som Gie hade pratat med ansåg att britterna borde ge den polska regeringen mindre fria tyglar när det gäller officiella uttalanden. Polackerna borde inte väcka frågor som kunde skada den antifascistiska koalitionen och som ändå var ohanterliga för tillfället. Intressant nog tvekade ingen om att NKWD hade legat bakom massakern, men samtidigt påminde alla om de uppoffringar som Sovjetunionen gjorde i kampen mot Tyskland. Den förhärskande åsikten var att polackerna borde reda ut sina relationer med Sovjetunionen, om de så behövde tvingas till detta. Fallet Katyń utgjorde i den svenska opinionens ögon en obehaglig dissonans i relationerna mellan de allierade. Faran låg inte så mycket i en potentiell sprickbildning i den gemensamma fronten mot Tyskland som i det hotfulla förebudet om en försämring av relationerna mellan segermakterna efter krigsslutet. przykładem myślenia życzeniowego, sprzecznego ze wszystkimi doświadczeniami, jakie przeżyła Europa. Gummerus w dramatycznym tonie tłumaczył, że Masowy mord w Smoleńsku nie jest żadną propagandą kończył to jest czysta, tragiczna rzeczywistość. Proaliancki dziennik Göteborgs Handels- och Sjöfartstidningen najpierw 19 kwietnia ostrożnie postulował w tytule artykułu, że Rosja musi wyjaśnić, gdzie się podziali jeńcy wojenni. Jednak już dzień później w artykule wstępnym bez ogródek zaatakowano rząd polski, zarzucając mu głupotę i niewdzięczność wobec Związku Sowieckiego, walczącego o suwerenność nie tylko Polski, ale i innych państw podbitych przez Hitlera. Przychylne artykuły ukazały się na łamach równie antynazistowskiego, co antykomunistycznego dziennika Arbetaren. 24 i 27 kwietnia oskarżono Stalina o politykę imperialistyczną, terror i deportację ludności. Znany publicysta Otto Järte zamieścił 1 maja w swym dzienniku Svenska Dagbladet artykuł, który też był oskarżeniem polityki Stalina, dążącego do podporządkowania Polski. Nie był zaskoczony zerwaniem stosunków polsko-sowieckich, uważając, że jest to konsekwencja rozwoju wydarzeń w relacjach między obu krajami od września 1939 r. oraz rezultat rozległego konfliktu, który wraz ze sprawą katyńską osiągnął punkt szczytowy. Inna znana postać szwedzkiego dziennikarstwa czasów wojny Torgny Segerstedt zaatakował dyplomację sowiecką, porównując wypowiedzi Mołotowa do taktyki stosowanej przez Ribbentropa, który na oskarżenie nie odpowiada, a tylko wysuwa kontroskarżenie. Sądził, że Stalin pod byle pretekstem zerwał stosunki z rządem polskim, aby mieć wolną rękę na obszarach należących do Rzeczypospolitej w momencie wybuchu wojny. Trzeba wszakże zaznaczyć, że przy dominacji prosowieckich komentarzy na łamach tego dziennika wypowiedź ta była wyjątkiem. Ogólnie rzecz biorąc środowisko Göteborgs Handels- och Sjöfarts-Tidning widziało w Związku Sowieckim obrońcę ideałów liberalno-demokratycznych. Z optymizmem przewidywano, że sowiecki komunizm, dzięki współpracy z państwami anglosaskimi, zacznie ewoluować w kierunku demokracji. Z kolei Johannes Wickmann z Dagens Nyheter 3 maja apelował o skoncentrowanie się na wysiłku pokonania Niemiec i nie wywoływania konfliktów wśród aliantów. Jak można ogólnie ocenić szwedzkie echa sprawy katyńskiej? Chyba blisko prawdy był przedstawiciel Związku Południowej Afryki w Sztokholmie Stephanus F. N. Gie (pierwszy dyplomata południowoafrykański, z wykształcenia historyk), który przesłał swą opinię do Foreign Office. Zdaniem Gie, szwedzkie komentarze na temat konfliktu polsko-sowieckiego ogólnie były Polsce nieprzychylne. Nie przyniosła skutku oparta na relacjach osób zaproszonych na miejsce kaźni niemiecka broszura pt. Nackskottet. Dödskogen vid Katyn. Szwedzcy rozmówcy Gie uważali, że rząd polski powinien być poddany ściślejszej kontroli przez Brytyjczyków, jeśli chodzi o oficjalne wypowiedzi. Polacy nie powinni bowiem podnosić kwestii, które mogą zaszkodzić koalicji antyfaszystowskiej, a których, jak uważali, obecnie i tak nie można wyjaśnić. Co ciekawe, nikt z nich nie miał wątpliwości, że to NKWD dokonało 15

16 zbrodni, ale jednocześnie wszyscy byli świadomi ofiary, jaką Związek Sowiecki ponosił w walce z Niemcami. Generalnie przeważał pogląd, że Polacy powinni ułożyć swe stosunki ze Związkiem Sowieckim nawet pod przymusem. Sprawa katyńska była dla opinii szwedzkiej niemiłym zgrzytem w stosunkach między sojusznikami, co uważano za niebezpieczne nie tyle ze względu na rozłam we wspólnym froncie przeciw Niemcom, co groźną zapowiedź pogorszenia stosunków między zwycięskimi mocarstwami po zakończeniu wojny. Z pewnością reprezentatywna dla stanowiska Szwecji wobec konfliktu polsko-sowieckiego była opinia Svena Grafströma, który w rozmowie z polskim attaché prasowym w Sztokholmie Norbertem Żabą życzliwie tłumaczył, że W sytuacji geograficznej i politycznej Polski nie można prowadzić jednocześnie polityki antysowieckiej i antyniemieckiej, wobec czego rozsądniej byłoby nie poruszać na razie problemu granicznego i nie reagować na akcję sowiecką. Według Żaby pogląd taki był dość rozpowszechniony w szerokich szwedzkich kołach politycznych, sprzyjających aliantom. Jedyne wyjście dla Polski widzieli oni w wyborze mniejszego zła, tzn. we współpracy ze Związkiem Sowieckim przeciw Niemcom. Wypowiedź Grafströma trzeba traktować jako wyjątkową, bo dyplomaci szwedzcy raczej nie ujawniali wprost swego stanowiska Polakom. Czasem sprawy polskie omawiali otwarcie na spotkaniach z reprezentantami innych państw. W rozmowie z posłem brytyjskim w Szwecji Victorem Malletem w maju 1943 r. wiceminister spraw zagranicznych Erik Boheman stwierdził, że w jego opinii Polacy są wyjątkowo nierozsądni. Boheman podkreślił, że większość Szwedów myśli tak jak on, za wyjątkiem zwykłych maniaków antyrosyjskich. Szwedzi żałowali biednych głupich (foolish) Polaków, ale nawet jeśli byli przekonani, że zbrodni na oficerach polskich dokonali Sowieci, to uważali, że nie było usprawiedliwienia dla postępowania Niemców, którzy posłużyli się Katyniem, jakby sami nie dokonywali podobnych czynów w Polsce. Dlatego zerwanie stosunków z Polakami przez stronę sowiecką przyjęto w Sztokholmie ze spokojem. Zdaniem Bohemana szwedzka prasa i opinia publiczna śledziła cały spór polsko-sowiecki ze spokojem i obiektywizmem. Na pewno sprawa katyńska była przełomem przy rozpatrywaniu przez Szwedów scenariuszy rozwoju sytuacji politycznej w Europie Środkowej. Wyraźną wskazówką dla prac analitycznych w tym zakresie było stwierdzenie sowieckiego publicysty Aleksandra Korniejczuka, który przekonywał posła Assarssona w Moskwie, że Sikorski nigdy nie wróci do Warszawy, chociaż pewien liberalny element w rządzie polskim w Londynie ma na to szansę. *** Sprawą katyńską dyplomacja szwedzka ponownie zajęła się w 1975 r. Wtedy Stowarzyszenie Polskich Kombatantów w Szwecji z inicjatywy prezesa Tadeusza Głowackiego postanowiło wystawić pamiątkowy postument poświęcony ofiarom zbrodni Stalina z 1940 r. Władze PRL próbowały do tego nie dopuścić. Na początku listopada 1975 r. ambasador Stefan Staniszewski spotkał się z wiceministrem spraw zagranicznych Sverkerem Åströmem, aby przedstawić stanowi- Sven Grafström företrädde säkert typiska svenska ståndpunkter inför den polsk-sovjetiska konflikten när han i ett samtal med Norbert Żaba, den polske pressattachén i Stockholm, vänligt förklarade att det i Polens geopolitiska läge inte var möjligt att samtidigt föra sovjetfientlig och tyskfientlig politik. Därför skulle det vara klokare att tills vidare låta gränsfrågan vila och inte reagera på de sovjetiska utspelen. Denna uppfattning var enligt Żaba tämligen utbredd bland de svenska politiker som hade sina sympatier på de allierades sida. I deras tycke borde Polen välja det minst onda, dvs. samarbetet med Sovjetunionen mot Tyskland. Grafströms uttalande framstår som unikt då svenska diplomater inte hade för vana att redogöra för sin inställning inför polacker. När de diskuterade den polska problematiken med representanter för andra stater, kunde de ibland vara mera uppriktiga. I ett samtal med det brittiska sändebudet i Sverige Victor Mallet i maj 1943 konstaterade kabinettssekreteraren Eric Boheman att polackerna i hans tycke var utomordentligt oförståndiga. Boheman underströk att de flesta svenskar skulle hålla med honom. Svenskarna tyckte synd om de stackars löjliga polackerna men trots övertygelsen om det sovjetiska ansvaret för massakern på de polska officerarna ansåg de att det inte fanns någon ursäkt för tyskarnas agerande de hade utnyttjat Katyń som om de inte hade begått liknande illdåd i Polen. Därför tog man i Stockholm de avbrutna diplomatiska relationerna med ro. Enligt Boheman följde den svenska pressen och publikopinionen den polsksovjetiska trätan med bibehållet lugn och objektivism. Katyń utgjorde utan tvekan en vändpunkt i svenskarnas sätt att betrakta de politiska utvecklingsscenarierna för Mellaneuropa. Den sovjetiske publicisten Aleksandr Kornejtjuk levererade en fingervisning när han i Moskva försökte övertyga Assarsson om att Sikorski aldrig skulle återkomma till Warszawa även om vissa liberala inslag från den polska Londonregeringen kunde komma i fråga. *** De svenska diplomaterna fick återkomma till Katyńfrågan Polska Kombattanters Förening i Sverige beslutade då på initiativ av dess ordförande Tadeusz Głowacki att resa en minnessten över 1940 års offer för Stalins brott. Den polska regimen gjorde sitt bästa för att förhindra det. Ambassadör Stefan Staniszewski träffade i början av november 1975 kabinettssekreteraren Sverker Åström för att förklara den officiella polska och sovjetiska inställningen och varna för konsekvenserna av sådan antisovjetisk demonstration. Samtidigt informerade han den sovjetiske ambassadören om sitt ingripande. Äström återkom till Staniszewski nio dagar senare och upplyste att minnesmärket skulle resas på privat mark vilket gjorde det omöjligt att hindra initiativet. Myndigheterna kunde ingripa endast ifall initiativtagarna skulle bryta mot lagen. Statsminister Olof Palme intog samma inställning i sitt samtal med den sovjetiske ambassadören. Juristerna konstaterade att det planerade monumentet inte var en byggnad och därför inte krävde bygglov. Även om det skulle bli aktuellt att betrakta det som olovligt bygge, kunde man endast ingripa i efterhand, när lagbrottet väl var begånget. I sådant 16

17 Pomnik katyński w Sztokholmie/Katyńmonument i Stockholm fall skulle man kunna vidta steg för att avveckla svartbygget, men detta var inte aktuellt. Efter noga övervägande kom svenskarna fram till att den av en mur omgärdade innegården inte var en offentlig plats, medan själva monumentet bara var en anspråkslös minnessten prydd med en avgjutning av den krönta örnen. Man såg ingen anledning att kritiskt granska de polska frihetsorganisationernas center OPON, utanför vars högkvarter minnesmärket skulle resas. Fastighetsförvaltaren övertygade UD:s företrädare om att det var helt klart fråga om en ganska obetydlig och stillsam rörelse, vilket man tydligen nöjde sig med. UD ansåg helt riktigt att ett ingripande mot det planerade monumentet skulle uppfattas som politiskt motiverat och därför föranleda en mediestorm mot regeringen. Det återstod för den polska ambassaden endast att uttrycka missnöje med den svenska sidans agerande som, uttryckt på diplomatspråk, utgjorde en onödig störning i de för övrigt så goda relationerna. Den besvikne Staniszewski kunde ändå lugna Warszawa med att några officiella svenska företrädare inte hade deltagit i förberedelserna, inte heller vid avtäckningsceremonin. Svenskarnas låga profil gjorde dels att den polska ambassaden inte kunde resa invändningar, dels att Katyńmonumentet i Stockholm kunde avtäckas den 16 november sko Warszawy oraz władz sowieckich i ostrzec przed konsekwencjami demonstracji antysowieckiej. Jednocześnie poinformował o swej interwencji ambasadora sowieckiego w Sztokholmie. Po dziewięciu dniach Åström poprosił Staniszewskiego na rozmowę i oświadczył, że posesja, gdzie ma stanąć pomnik jest prywatna i w związku z tym akcji tej administracyjnie zablokować nie można. Tylko w razie złamania prawa przez inicjatorów odsłonięcia pomnika władze mogły by interweniować. Takie też było stanowisko premiera Olofa Palmego w rozmowie z ambasadorem sowieckim. A prawnicy orzekli, że planowany pomnik to nie budowla, więc nie wymaga specjalnego zezwolenia. Zresztą nawet gdyby go uznać ze samowolę budowlaną, to interweniować w takim przypadku można dopiero post factum, gdy złamanie prawa już nastąpi. Wtedy można by podjąć kroki prowadzące do usunięcia samowoli budowlanej. Ale tutaj nie można było zastosować tego rozwiązania. Szwedzi po wnikliwym rozpoznaniu sprawy zlekceważyli i miejsce (jako niepubliczne (inte offentlig), bo otoczone murem podwórko), i sam pomnik, który stanowił w istocie skromny postument z orłem w koronie odlanym na kształt orła z drzewca ze sztandaru SPK. Nie potraktowano też poważnie środowiska Ośrodka Polskich Organizacji Niepodległościowych, przy którego siedzibie miał stanąć pomnik. Najwyraźniej zaakceptowano interpretację działalności OPON-u przekazaną przez administratora budynku, który przekonywał przedstawiciela UD, że to raczej nieznaczący i spokojny ruch (Det var helt klart fråga om en ganska obetydlig och stillsam rörelse). W UD słusznie uznano, że interwencja miała by charakter wyłącznie polityczny, nie prawny i w związku z tym z pewnością wywołałaby antyrządową burzę w prasie. Ambasadzie PRL pozostało jedynie wyrazić niezadowolenie i niezrozumienie dla postępowania strony szwedzkiej, co stanowiło, jak stwierdzano w dyplomatycznej konwencji, niepotrzebny zgrzyt w układających się dotychczas dobrze stosunkach dwustronnych. Co prawda, rozczarowany ambasador Staniszewski uspokajał Warszawę, że żaden z przedstawicieli tutejszych władz nie brał udziału ani w pracach przygotowawczych, ani w uroczystości odsłonięcia. Ta bierność władz szwedzkich spowodowała, że z jednej strony Ambasada PRL nie mogła im nic zarzucić, z drugiej strony tzw. pomnik katyński w Sztokholmie został 16 listopada 1975 r. odsłonięty. Paweł Jaworski Paweł Jaworski 17

18 Jerzy Grotowski i Teatr Filozofii Człowieka Jerzy Grotowski och människofilosofins teater Andrzej Ekwiński Z wielu ćwiczeń, które robił z nami Jurek Grotowski, przypomnę jedno: zabrał nas do lasu, a gdy weszliśmy w głąb, oświadczył, że zabłądziliśmy. Czułam, że jest to gra i że chce obserwować nasze reakcje, więc mamy się zachowywać, jak ludzie, którzy zabłądzili. Ale granica między tym co miałam do zagrania, a tym, co czułam, zaczęła się zacierać. Wydawało mi się, że rzeczywiście zabłądziłam a Grotowski starał się dosyć kategorycznymi środkami stworzyć sytuację, w której poczulibyśmy się zagrożeni. Chodziło mu o pobudzenie naszej wyobraźni, naszej aktywności. Dziś nie potrafię powiedzieć, jakie były nasze reakcje, ale pamiętam jakieś cudowne uczucie, że to też jest teatr, w którym chodzi o coś innego niż nauczanie na pamięć i granie wyuczonej roli. W tym teatrze mam znaleźć w sobie coś tajemniczego. i to właśnie staje się ważne. wspomina Irena Jun, aktorka, która studiowała w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej, gdy Grotowski pracował tam jako asystent. Chronologia Jerzy Grotowski urodził się 11 sierpnia 1933 roku w Rzeszowie w Polsce. Studiował w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w latach Dyplom otrzymał w 1955 roku na Wydziale Aktorskim a w 1960 na Wydziale Reżyserskim. W 1955 roku, przebywa w Moskwie, gdzie studiuje teatr Konstantego Stanisławskiego oraz Wsiewołoda Meyerholda. Od września 1959 roku mieszka w Opolu, a w 1960 roku, razem z Ludwikiem Flaszenem, zakłada Teatr 13 Rzędów. W roku 1962 Teatr 13 Rzędów przemianowany został na Teatr Laboratorium 13 Rzędów. W 1965 roku Teatr Laboratorium przenosi się do Wrocławia. W 1965 roku powstaje spektakl: Książę niezłomny według Calderona-Słowackiego, z rolą która przeszła do legendy wybitnego aktora Ryszarda Cieślaka ( ). Na zaproszenie Petera Brooka, Grotowski współpracuje w Anglii z Royal Shakespeare Company. W 1968 roku ma miejsce premiera Apocalypsis cum Figuris. W tym samym roku ukazuje się publikacja pod redakcją Eugenio Barby Towards a Poor Theatre (W stronę teatru ubogiego) a Teatr Laboratorium wyjeżdża do USA z przedstawieniami Akropolis, Książę Niezłomny i Apocalypsis cum Figuris. Dwa lata później teatr jedzie do Indii, Meksyku, Haiti. Od 1975 roku, Jerzy Grotowski realizuje we Wrocławiu projekt Uniwersytet Poszukiwań Teatru Narodów, w którym brał udział Jerzy Staniewski, późniejszy twórca Gardzienic. W 1982 roku, po ogłoszeniu stanu wojennego w Polsce wyjeżdża do USA, gdzie otrzymuje azyl polityczny. Wykłada na uniwersytecie Columbia ( ); współpracuje też z innym ośrodkami akademickimi w Los Angeles i w Chicago. Detta var ett bland Jerzy Grotowskis många experiment: han tog oss ut i skogen och när vi hade kommit djupt in, förklarade han att vi hade gått vilse. Jag kände på mig att det var ett spel där han ville iaktta våra reaktioner, därför borde vi bete oss som människor som har gått vilse. Men gränsen mellan mitt spel och mina känslor började suddas ut. Det kändes som att jag verkligen hade gått vilse, medan Grotowski målmedvetet försökte framkalla en hotfull situation. Det handlade om att stimulera vår fantasi, vår aktiva medverkan. Idag kan jag inte redogöra för våra reaktioner men jag minns ett slags underbar förnimmelse av att detta också var teater som handlade om något annat än att spela en roll som man hade memorerat. I denna teater var min uppgift att upptäcka något hemlighetsfullt inom mig själv och det var just detta som var det centrala. minns skådespelerskan Irena Jun, som studerade vid Statens teaterhögskola när Grotowski jobbade där som assistent. Ett liv med teatern Jerzy Grotowski föddes den 11 augusti 1933 i den polska staden Rzeszów. Efter studier vid Statens teaterhögskola under åren blev han utexaminerad vid skådespelarlinjen 1955 och vid regilinjen vistades han i Moskva där han studerade Konstantin Stanislavskijs och Vsevolod Meyerholds teaterkonst flyttade han till Opole där han 1960 tillsammans med Ludwik Flaszen grundade Teatr 13 Rzędów (13 rader) som 1962 döptes om till Teatr Laboratorium 13 Rzędów. Teatr Laboratorium flyttade till Wrocław skapas föreställningen Den ståndaktige prinsen efter Calderón- Słowacki med den framstående skådespelaren Ryszard Cieślak ( ) i en numera legendarisk roll. På inbjudan av Peter Brook samarbetar Grotowski i England med The Royal Shakespeare Company. Apocalypsis cum figuris har premiär Samma år kommer boken Towards a Poor Theatre (Mot en fattig teater) under redaktion av Eugenio Barba. Teatr Laboratorium turnerar i USA med Akropolis, Den ståndaktige prinsen och Apocalypsis cum figuris. Två år senare besöker teatern Indien, Mexiko och Haiti börjar Grotowski arbeta i Wrocław med projektet Universitetet för undersökningar vid Nationernas Teater med medverkan av Jerzy Staniewski, sedermera grundare av teatercentret Gardzienice. ( Teater Gardzienice besökte Sverige några gånger). Krigstillståndet proklameras 1981; Grotowski lämnar Polen 1982 för USA där han får politisk asyl. Han föreläser vid Columbiauniversitetet ( ) och samarbetar med akademiska centra i Los Angeles och Chicago. 18

19 Foto: wikimedia.org Från och med 1986 vistas han i Pontedera i Italien, inbjuden av Centro per la Sperimentazione e la Ricerca Teatrale (numera Fondazione Pontedera Teatro). The Workcenter of Jerzy Grotowski grundas på initiativ av Centros ledare Roberto Bacci och Carla Pollastrelli. Under åren föreläser han vid University of California i Irvine. I Teatr Laboratoriums ställe grundas i Wrocław 1990 Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych (numera Grotowskiinstitutet) blir Jerzy Grotowski hedersdoktor vid Wrocławuniversitetet vistas han i Jerusalem, i Israel blir han hedersdoktor vid New School for Social Research i New York och deltar i firandet av trettioårsjubileet av det danska Odin Teatret. Han blir medlem av College de France Året därpå tar han emot det toskanska Golden Pegasus Award och Beato Angelicopriset och blir hedersmedborgare i staden Wrocław. Han dör i Pontedera den 14 januari Politik och kultur Efter andra världskriget hamnade de polska konstnärskretsarna av politiska skäl i en fälla. Landets gränser blev nästan hermetiskt stängda. Censur och ideologiska påtryckningar gynnade konstnärer som lydde den nya regimen och stödde dess program. Den framstående författaren och poeten, Nobelpristagaren Czesław Miłosz har skrivit att Polen var det enda ställe där den stora majoriteten, som inte kunde emigrera, hade möjlighet att leva och verka. Bara där kunde de arbeta, göra karriär och skapa. En del av efterkrigsgenerationen var direkt eller indirekt engagerad i motståndsrörelsen eller i regelrätt väpnad kamp om oavhängighet och fortlevnad av den polska republiken av Od 1986 roku przebywa w Pontedera we Włoszech, na zaproszenie Centro per la Sperimentazione e la Ricerca Teatrale (obecnie Fondazione Pontedera Teatro). Z inicjatywy dyrektora Centro Roberto Bacci i Carli Pollastrelli powstaje tam The Workcenter of Jerzy Grotowski. W latach prowadzi wykłady i ćwiczenia w University of California w Irvine. We Wrocławiu, w 1990 roku, w miejscu Teatru Laboratorim, powstaje Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych (obecnie Instytut im. Jerzego Grotowskiego). W 1991 roku Jerzy Grotowski otrzymuje tytuł doctora honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego. W 1992 przebywa w Jerozolimie, w Izraelu. W 1994 otrzymał doktorat honorowy w New School for Social Research w Nowym Jorku i brał udział w uroczystościach 30-lecia Odin Teatret w Danii. Od 1997 roku jest członkiem College de France a w 1998 roku otrzymal The Golden Pegasus Award of Toscany oraz the Beato Angelico Award i został honorowym obywatelem Wrocławia. Umiera 14 stycznia 1999 roku w Pontedera. Polityka i kultura Po drugiej wojnie światowej, środowiska twórcze w Polsce znalazły się z powodów politycznych w pułapce. Granice kraju zostały prawie szczelnie zamknięte. Istniała cenzura i ideologiczna presja promująca twórców posłusznych nowej władzy i propagujących jej program. Czesław Miłosz, wybitny pisarz, poeta, laureat Nagrody Nobla, pisał, że dla tej przygniatającej większości, co nie mogła wybrać emigracji, Polska była jedyną przestrzenią życia i działania. Tylko tam możliwa była praca, robienie kariery i tworzenie kultury. 19

20 Cieslak jako Książe Niezłomny/Cieslak som den ståndaktige prinsen, Grotowski Institute Foto: informaworld.com Część generacji powojennej była związana bezpośrednio lub pośrednio z ruchem oporu lub regularną walką zbrojną o niepodległość i zachowanie ciągłości Polski od 1918 roku, która to ciągłość została niemal przerwana 1 września 1939 r. wybuchem wojny wywołanej przez hitlerowskie Niemcy i 17 września wkroczeniem armii radzieckiej, co było rezultatem paktu Ribbentrop-Mołotow. W Polsce istniała silna tradycja socjalistyczna. Ale pod tradycyjnym terminem socjalizm, którym nowa władza chętnie szermowała, kryły się teraz inne, zgoła nieprzystające doń treści,które decydowały o warunkach życia dnia powszedniego. Tradycje historyczne sprzyjały powstawaniu postaw pozytywistycznych, w których mieściła się wiara, że można narzucony system przekształcić nie uciekając się do siły. Dla wielu środowisk twórczych praca w Polsce komunistycznej była w istocie szukaniemj wyjścia z narodowego i kulturalnego zniewolenia. To poszukiwanie wolnej przetrzeni dla osobistego działania nie było łatwe ani bezpieczne. Istniała cenzura, władza działała nierzadko brutalnie łamiąc elementarne prawa człowieka. Zło współżyło z nadzieją i upartą pracą dla przyszłości. Jerzy Grotowski, Tadeusz Kantor i Józef Szajna trzech najbardziej znanych awangardowych twórców teatralnych w drugiej połowie XX wieku w Polsce i wielu innych artystów, intelektualistów, pisarzy, naukowców tworzyło i działało w kraju, który aż do roku 1989 należał do tzw. krajów demokracji ludowej i Paktu Warszawskiego, z Rosją, czyli ówczesnym år Denna kontinuitet blev nästan avbruten i och med krigsutbrottet den 1 september 1939 då Hitlertyskland angrep Polen samt den 17 september då den sovjetiska armén tågade in som resultat av Molotov-Ribbentroppakten. Polen hade en stark socialistisk tradition. Bakom det traditionella begreppet socialism, som den nya regimen så gärna slängde sig med, dolde sig nu en helt annan och direkt oförenlig innebörd som styrde över vardagslivets villkor. Den historiska traditionen främjade positivistiska attityder som även rymde tron på att det går att omforma ett påtvingat system utan att tillgripa våld. Arbetet var i många skapande kretsar i det kommunistiska Polen i själva verket ett sökande efter utväg ur den nationella och kulturella fångenskapen. Detta sökande efter personligt spelrum var varken lätt eller ofarligt. Det fanns censur; regimen kunde ingripa med ett brutalt förakt för de grundläggande mänskliga rättigheterna. Ondskan samexisterade med hoppet och med ett idogt arbete för bättre framtid. Jerzy Grotowski, Tadeusz Kantor och Józef Szajna de tre mest namnkunniga företrädarna för det polska teateravantgardet under 1900-talets andra hälft och flera andra konstnärer, intellektuella, författare, vetenskapsmän verkade och skapade i ett land som ända fram till 1989 tillhörde de s.k. folkdemokratierna och den Sovjetledda Warszawapakten. Estland, Lettland och Litauen, idag EU-medlemmar, existerade under den tiden över huvud taget inte på kartan som stater utan var inlemmade i Sovjetunionen. Medlemskap i kommunistpartiet (några andra partier fanns i princip inte 20