Płynna współczesność Warszawasvenskarna. Pris: 27 SEK. tidskriften för kultur och information / kwartalnik kulturalno-informacyjny

Transkrypt

1 Pris: 27 SEK 4Nr 4(49) 2015 årgång/rok XIV tidskriften för kultur och information / kwartalnik kulturalno-informacyjny Den flyktiga moderniteten Szwedzi w Warszawie Płynna współczesność Warszawasvenskarna

2 Vilket nummer ringer du om ditt barn har feber?

3 Svenskarna i Warszawa Szwedzi w Warszawie Taki tytuł nosi powieść Walerego Przyborowskiego z początku ubiegłego wieku. Opowiada o trzech chłopakach, którzy podczas szwedzkiej okupacji Warszawy w 1656 r. zawiązują konspirację mającą na celu wypędzenie Szwedów z miasta. W tym numerze wybraliśmy ten zgrabny tytuł do tekstu Arthura Sehna o innych Szwedach, kilkunastu przedsiębiorcach, dyrektorach i urzędnikach szwedzkich firm w okupowanej w latach drugiej wojny światowej Warszawie, którzy, ryzykując życiem, działali jako kurierzy między polskim podziemiem a rządem emigracyjnym w Londynie. Ludzie ci ryzykowali czymś jeszcze. Byli obywatelami państwa neutralnego. Współpracując w okupowanym przez Niemcy kraju z podziemną organizacją popełniali niewybaczalne przestępstwo i narażali na szwank bezpieczeństwo swojego kraju. Dlatego też władze szwedzkie nie mogły o niczym wiedzieć i nie wiedziały. Współdziający z polskim podziemiem Szwedzi w Warszawie realizowali zasadę obywatelskiego nieposłuszeństwa. To nie jest zasada wpisana w żadną ustawę albo konstytucję. To jest zasada przyzwoitości, moralności, sumienia. Nie państwowa, tylko prywatna, osobista. Kiedy wpadli i znaleźli się w hitlerowskim więzieniu rząd szwedzki przeprowadził skuteczną akcję w celu uwolnienia swoich obywateli. Nasuwa się tu niewygodne pytanie, dlaczego takiej akcji nie przeprowadził dwa lata później, by z łap sowieckich uwolnić Raoula Wallenberga. Najwidoczniej szwedzki rząd bardziej bał się Stalina w 1945 roku niż Hitlera w 1942 r. (jeszcze przed Stalingradem) i w 1943 r. (już po). Pod koniec września odbył się w Warszawie Festiwal Muzyki Współczesnej Warszawska Jesień. Lech Dzierżanowski przygotował dla nas fascynującą historię festiwalu, który zainaugurowano w 1956 r. w mrokach komunizmu. Mroki komunizmu to jest dość wyświechtana metafora, ale cóż na to poradzić bardzo celna. Komunizm, podobnie jak każdy totalitaryzm albo populizm (uwaga! wstęp do totalitaryzmu), to ciemnota, która dąży do ogłupienia społeczeństwa. M. in. odcinając je od współczesnych światowych prądów w sztuce. Ograniczanie wolności artystycznej zwiastuje ograniczanie innych wolności i praw. Najgorsze, że to wszystko wcale nie chce przejść do historii. Så heter Walery Przyborowskis ungdomsroman från förra seklets början. Den utspelar sig 1656 i Warszawa och berättar om tre pojkar som konspirerar för att driva svenskarna ut ur den ockuperade staden. I detta nummer har vi fäst denna eleganta titel över Arthur Sehns text om helt andra svenskar ett tiotal entreprenörer, direktörer och tjänstemän vid svenska företag i andra världskrigets ockuperade Warszawa, som satte sina liv på spel när de agerade kurirer mellan motståndsrörelsen och den polska exilregeringen i London. Som medborgare i en neutral stat riskerade de även något annat. Genom sitt samarbete med motståndsrörelsen i ett tyskockuperat land gjorde de sig skyldiga till ett oförlåtligt brott och utsatte sitt land för fara. Därför kunde de svenska myndigheterna inte få veta något om vad som pågick och det fick de inte. De motståndsengagerade svenskarna i Warszawa agerade utifrån principen om civil olydnad. Denna princip är inte inskriven i någon lag eller författning. Den handlar om anständighet och moral, om samvete inte statens utan det privata, personliga. När de hade avslöjats och hamnade i tyskt fängelse, vidtog den svenska regeringen framgångsrika steg för att få sina medborgare fria. Man frågar sig varför inget liknande gjordes två år senare för att rädda Raoul Wallenberg ur Sovjetunionens grepp. Tydligen kände den svenska regeringen större fruktan för Stalin 1945 än för Hitler 1942 (fortfarande före Stalingrad) och 1943 (redan efteråt). På slutet av september var det dags för Warszawahösten, den internationella festivalen för nutida musik i Warszawa. Lech Dzierżanowski har skrivit för oss om festivalens fascinerande historia ända från dess tillkomst 1956 i kommunismens mörker. Den sistnämnda frasen är ganska sliten men desto mera träffsäker, det kan inte hjälpas. Kommunism, som all totalitarism eller populism, sprider sina dunkla budskap som syftar till att fördumma allmänheten, bland annat genom att ta avstånd från strömningarna i nutida konst. När den konstnärliga friheten naggas i kanten, står andra fri- och rättigheter på tur. Tyvärr tyder inget på att detta mönster snart skall förpassas till historien.

4 I Ryssland är det helt klarlagt. Här påvisar arkeologin en intensiv svensk kolonisering. Vi har ett stort antal större och mindre centra bekräftade; källorna talar entydigt om, vem som grundade Kievriket vikingarna. Läs sid. 28 W Rosji wszystko jest jasne. Tu archeologia pokazuje intensywną kolonizację szwedzką, mamy potwierdzoną wielką liczbę większych i mniejszych ośrodków, źródła mówią jednoznacznie, kto stworzył państwo kijowskie wikingowie. Czytaj str. 28 Foto: I. Skwarcan Innehåll Spis treści Omslaget I/ Okładka I: Julkrubba från Kraków Szopka krakowska, kukiełkowa, wykonana przez Michała Ezenekiera Foto: Marcin Wąsik Omslaget IV / Okładka IV: Fight Club en väggmålning på en bostadshusvägg vid Środkowagatan i Warszawa / mural Fight Club, (artysta Conor Harrington) na warszawskiej kamienicy, ul. Środkowej 17 Foto: Anna Skwarcan Jag går inte med på några generaliseringar samtal med Anna Janko Nie zgadzam się na żadne uogólnienia rozmowa z Anną Janko Kantor på trettioåtta uppslagsord Kompendium del 2 Mila Zaydel Kantor w trzydziestu ośmiu hasłach Den flyktiga moderniteten Lech Dzierżanowski Płynna współczesność Gniezno Poznań Kalisz, Varifrån kommer Polen? Samtal med professor Władysław Duczko Gniezno Poznań Kalisz, Skąd się wzięła Polska? rozmowa z prof. Władysławem Duczką Warszawasvenskarna Arthur Sehn Szwedzi w Warszawie Egomet mihi ignosco Michał Axel Piotrowski i Turteatern Prenumeration / Prenumerata Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 110 SEK på plusgiro Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 110 SEK na plusgiro Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu. med stöd från

5 Andrzej i Kajetan D u niewscy...chess..., ARTISTS: STANIS AW ANDRZEJEWSKI MARCIN BERDYSZAK DOROTA CHILI SKA ANNA CISZEK MARK CLARE ANDRZEJ I KAJETAN D U NIEWSCY JACEK DYRZY SKI ARKADIUSZ KARAPUDA MIECZYS AW KNUT RYSZARD UGOWSKI JOANNA MILEWICZ JULIA MOSTOWSKA ELIZA NADULSKA JAROS AW PERSZKO JAN PIENIÑ EK DOROTA PIETRASZKIEWICZ JÓZEF UK PIWKOWSKI JAN VAN DER POL ELIZA PROSZCZUK IGOR PRZYBYLSKI GRZEGORZ ROGALA UKASZ RUDNICKI PIOTR SAKOWSKI DARIUSZ SKWARCAN ANDRZEJ SYSKA WOJCIECH WIERZBICKI TOMASZ WILMA SKI EDYTA WOLSKA ERNEST ZAWADA AGATA ZBYLUT TOMASZ ZYGMONT XX1Gallery, 36 Jana Paw a II Av., Warsaw, Poland, , xx1@mckis.waw.pl Patron medialny

6 Foto: Ignacy Skwarcan JAG GÅR INTE MED PÅ NÅGRA GENERALISERINGAR NIE ZGADZAM SIĘ NA ŻADNE UOGÓLNIENIA Zbigniew Bidakowski samtalar med Anna Janko Z Anną Janko rozmawia Zbigniew Bidakowski 6

7 Intervju/rozmowa Zbigniew Bidakowski: Wydajesz tomik poezji raz na dziesięć lat: Świetlisty cudzoziemiec w 2000 r. następny w Anna Janko: Nie, nie, wcześniej publikowałam częściej, co pięć, mniej więcej. W tym tysiącleciu tak mi wyszło, bo intensywnie zajmowałam się prozą. W 2005 zaczęłam Dziewczynę z zapałkami, a kiedy skończyłam, przygotowałam Wiersze z cieniem i opublikowałam ten tomik w Potem była druga powieść, Pasja według św. Hanki, a także szkice pt. Boscy i nieznośni i jeszcze książka dla dzieci. Teraz, w 2015, kiedy skończyłam Małą zagładę planuję pracę nad wyborem tekstów poetyckich, a potem się zobaczy, czy ja jeszcze umiem pisać wiersze, czy nie zapomniałam... ZB:... może tego się nie zapomina, tak jak jeździć na rowerze... AJ: To by było takie proste? Może się zapomina, może się tam coś zamyka, tam w człowieku ZB: Może. Dlaczego napisałaś swoją ostatnią książkę prozą, językiem opowieści, może nawet reportażu historycznego? AJ: To nie jest reportaż, to jest mieszanka rozmaitych sposobów opowiadania... ZB: No dobrze, ale dlaczego to się nie przekształciło w poezję, w wiersze? Pytam Cię tylko o Twoją pracę, na przykład Bożena Keff napisała podobną historię o dziedziczeniu traumy wierszem. AJ: Takiej historii nie opowiada się dowolnie. Pisze się tak, jak się ją w głowie słyszy. Mała zagłada nie dotyczy wyłącznie dziedziczenia traumy, to opowieść o największych ludzkich tragediach, o złu, które tkwi w ludzkiej naturze, o wojnie, która zdominowała historię człowieka na ziemi. Nie umiałabym tego włożyć między wiersze. Bardzo długo myślałam, jaką formę wybrać dla tej opowieści, w której jest także osobista historia mojej rodziny. Jak dziś, z dystansu 70 lat, przedstawić dramat II wojny światowej tak, by poruszał czytelnika? Cóż, prawdopodobnie z dystansem właśnie Ironia, sarkazm, to środki stylistyczne, które paradoksalnie podnoszą temperaturę, zabezpieczając zarazem przed tanim sentymentalizmem, banałem, ludowym zawodzeniem. Przede wszystkim jest to historia mówiona, język jest kolokwialny, bardzo wprost. Proste są także, tak jakby wrzucone w biegu, te części stanowiące bazę refleksyjną, eseistyczną. To dało chyba dobry efekt, bo czytelnicy tej książki, a mam mnóstwo spotkań autorskich, mówią, że Zbigniew Bidakowski: Du ger ut en poesisamling var tionde år: Świetlisty cudzoziemiec [Skinande främling] år 2000, nästa kom år 2010 Anna Janko: Nej, nej, tidigare gav jag ut dem oftare, åtminstone var femte år. Det har blivit så det här årtusendet, eftersom jag har ägnat mig så intensivt åt prosa. År 2005 började jag med Dziewczyna z zapałkami [Flickan med tändstickorna], och när jag var klar arbetade jag med Wiersze z cieniem [Dikter med en skugga] som jag gav ut Sedan kom nästa roman, Pasja według św. Hanki [Passion enligt Sankta Hanka], men även korta prosaberättelser, Boscy i nieznośni [De gudomliga och de odrägliga], och så en barnbok. Nu, 2015, när jag är klar med Mała zagłada [Lilla förintelsen] planerar jag ett urval av poetiska texter, och sedan får man se om jag fortfarande klarar att skriva dikter eller om jag har glömt ZB: det kanske man inte glömmer, som med att cykla AJ: Skulle det vara så enkelt? Man kanske visst glömmer, kanske det är något som stängs igen där inom en ZB: Kanske. Varför har du skrivit din senaste bok på prosa, på romanens, eller kanske rent av det historiska reportagets språk? AJ: Det är inget reportage, det är en blandning av olika sätt att berätta ZB: Nåväl, men varför har det inte omvandlats till poesi, till dikter? Jag frågar bara om ditt arbete, exempelvis har Bożena Keff skrivit en liknande historia om att ärva ett trauma i diktform. AJ: En sådan historia kan man inte berätta hur man vill. Man skriver så som man hör den i huvudet. Mała zagłada handlar inte bara om att ärva ett trauma, det är en roman om människans största tragedier, om ondskan i människonaturen, om kriget som har dominerat människans historia på jorden. Jag skulle inte kunna klä det i diktform. Jag funderade väldigt länge på vilken form jag skulle välja för romanen, där även min familjs personliga historia finns med. Hur ska man idag, med 70 års distans, framställa andra världskrigets lidande så att läsaren blir berörd? Jo, förmodligen just med distans Ironi, sarkasm, det är stilistiska medel som paradoxalt nog höjer temperaturen och samtidigt skyddar mot billig sentimentalitet, det banala, simpel klagosång. Framför allt är det en muntlig historia, språket är talspråkligt, mycket rakt på sak. Enkla är ock- 7

8 czyta się ją szybko, nie można się oderwać, ale czyta się ze ściśniętym gardłem. To jest książka literacka, nie dokument w dosłownym sensie. Chwilami stwarzam pozory, że to reportaż, ale to jest książka literacka. ZB: Czy to miała być przy okazji książka interwencyjna? Ludwika Włodek w rozmowie z Tobą mówi, że rehabilitujesz polskich chłopów, którzy mają taką zaszarganą opinię, przez Lanzmanna i innych, jeśli chodzi o zachowanie w czasie wojny. AJ: Interwencyjna? Wyrażam w książce poglądy moich bohaterów. I opowiadam poszczególne losy, indywidualne decyzje moralne poszczególnych ludzi, Polaków, Niemców, Ukraińców, i innych. Wszelkie uogólnienia wiodą na manowce. Powtarzam parokrotnie w tekście Małej zagłady zdanie: Imiona są ważne, taki szlagwort Wszędzie, gdzie się da używam imion i nazwisk, aby podkreślić, że zawsze mówię o konkretnych osobach. Każda z nich jest za siebie odpowiedzialna. Istnieją, oczywiście, dusza zbiorowa, opinia publiczna, psychologia tłumu i uwarunkowania społeczne, tak to wszystko istnieje. Ale w ostatecznym rachunku każdy musi się rozliczyć sam ze sobą. A mówienie o polskich chłopach jako o ciemnej masie, i że chłopi jako zbiorowość byli antysemitami... Cóż, znaczy to, że się nie bierze po uwagę długiej historii polsko-żydowskiej od wieków toczącej się na tych ziemiach, a także się udaje, że nie było antysemityzmu w innych krajach Europy, a był on przecież przed wojną zjawiskiem dość powszechnym; w Niemczech zaś był prawnie usankcjonowany, a nawet wykładany w szkolnych podręcznikach. Chciałam poprzez tę książkę podyskutować ze wszystkimi uproszczeniami. Moja mama, która jest bohaterką Małej zagłady, pochodzi z chłopskiej rodziny. Jej ojciec przed wojną i podczas wojny aż do owego apokaliptycznego dnia 1 czerwca 1943 roku miał sklep, a więc towar, żywność. Pomagał ludziom z lasu. Partyzantom, uciekinierom, także Żydom. Nocą, przez okno podawał chleb. Taką właśnie scenę w mojej książce opisałam. Nie zgadzam się na żadne uogólnienia. Moi dziadkowie jako młodzi, trzydziestoletni, ludzie, zostali zamordowani przez Niemców podczas pacyfikacji Soch na oczach mojej dziewięcioletniej wówczas mamy i jej młodszego rodzeństwa. Prawie wszyscy rodzice w tej wsi zginęli na oczach swoich dzieci. Większość dzie ci także zginęła. ZB: W wywiadzie z Ludwiką Włodek mówisz, że chcia łaś się przeciwstawić swojego rodzaju politycznej poprawności; jest tam dość upiorna historia, o której opowiada Ludwika Włodek, o filmie dokumentalnym, o wojennym Stawisku... så de delar som utgör de reflekterande, essäistiska delarna, inkastade liksom i förbifarten. Det gav nog en god effekt, för läsarna, och jag har mängder av författarträffar, säger att den är snabbläst, man kan inte slita sig, men man läser med gråten i halsen. Det är en litterär bok, inte något dokument i bokstavlig bemärkelse. Ibland ger jag sken av att det är ett reportage, men det är en litterär bok. ZB: Var det tänkt att samtidigt vara en medlande bok? Ludwika Włodek säger i ett samtal med dig att du rehabiliterar de polska bönderna, som har fått så skamfilat rykte, av Lanzmann och andra, när det gäller sitt agerande under kriget. AJ: Medlande? Jag uttrycker mina huvudpersoners åsikter i boken. Och jag berättar om enskilda öden, och individuella moraliska beslut som fattas av enskilda människor, polacker, tyskar, ukrainare, etc. Alla generaliseringar leder oss på avvägar. Jag upprepar flera gånger i Mała zagłada meningen: namnen är viktiga, som ett slagord Överallt där det går har jag använt för- och efternamn, för att betona att jag skriver om konkreta personer. Var och en av dem är ansvarig för sig själv. Naturligtvis finns en kollektiv själ, den allmänna opinionen, folkmassans psykologi och sociala betingelser allt det finns. Men i slutändan måste var och en svara för sig själv. Och talet om polska bönder som en obildad massa, att bönder som kollektiv var antisemiter Det betyder i så fall att man inte tar hänsyn till de långa polsk-judiska relationerna i dessa trakter, och att man låtsas som att det inte fanns antisemitism i andra europeiska länder, men det var ju ett ganska utbrett fenomen före kriget; i Tyskland var den juridiskt sanktionerad, och lärdes till och med ut i skolböcker. Med den här boken ville jag polemisera med alla förenklingar. Min mamma, som är en av huvudpersonerna i Mała zagłada, kommer från en bondefamilj. Före och under kriget fram till den apokalyptiska dagen 1 juni 1943 hade hennes far en butik, och därmed varor, livsmedel. Han hjälpte folk från skogen. Partisaner, folk som hade flytt, även judar. På natten delade han ut bröd genom fönstret. Just den scenen har jag skildrat i min bok. Jag går inte med på några generaliseringar. Mina morföräldrar var unga, trettio år, när de mördades av tyskarna under krigsförbrytelserna som begicks mot civila i Sochy, inför ögonen på min då nioåriga mamma och hennes yngre syskon. Nästan alla föräldrar i den byn dog inför ögonen på sina barn. De flesta barn dog också. ZB: I intervjun med Ludwika Włodek säger du att du ville motsätta dig ett slags politisk korrekthet; där finns en ganska spöklik historia som Ludwika 8

9 Włodek berättar, om en dokumentärfilm, och om Iwaszkiewicz herrgård Stawisko under kriget AJ: Ludwika, som är barnbarnsbarn till Jarosław Iwaszkiewicz, berättar att det under arbetet med filmen föreslogs att de flickor från Zamośćtrakten, som Iwaszkiewicz och hans fru tagit sig an, konkreta flickor som var kända till för- och efternamn och som då bodde på herrgården, skulle bytas ut mot judiska barn. Det verkar som att filmen lyckligtvis aldrig blev av. ZB: Vilken skillnad är det mellan det man säger privat hemma, mellan skål och vägg, där man inte behöver vara politiskt korrekt, och det man säger offentligt? Maria Dąbrowska gjorde obehagliga antisemitiska anmärkningar i sin hemliga dagbok. Men i hennes publicerade verk fanns inget sådant. AJ: Du frågar som om jag var en psykolog eller sociolog. Jag kan inte svara som en psykolog. ZB: Svara som poet, är du snäll. AJ: Dąbrowska var en offentlig person och vägde sina ord när hon uttalade sig offentligt. Det är självklart. Privat gav hon ibland luft åt sina emotioner, det hade hon rätt att göra i sitt skrivhäfte. En författares skrivhäfte kan vara som en gymnastiksal där man gör verbala övningar, testar själen, intellektet. En sådan dubbelhet är ett helt normalt och vanligt fenomen. Vi är någon annan när vi styrs av vårt överjag och någon annan inom hemmets väggar. Jag beslutade mig för att min bok skulle vara en röst inom hemmets väggar. Politisk korrekthet skulle undergräva själva meningen med att skriva om den här historien, den skulle handla om ett rättvist minne. Jag har skildrat ödet, inte bara för barnen från Zamośćtrakten, utan även för andra folkgrupper. Barnen från Zamośćtrakten genomlevde (eller genomlevde inte, för de dog) fruktansvärda tragedier: de fråntogs sina föräldrar, de dog av svält, törst, på tåg som tog dem till Tredje riket, eller till läger; i lägren för tvångsförflyttade dog de av svält, utmattning och sjukdomar, de avslutade ofta sina liv i Auschwitz, dödade av en injektion fenol i hjärtat. Deras (idag så gott som bortglömda) historia påminner om de judiska barnens. I Mała zagłada, som ju är en bok om krigsbarnen, skriver jag även om de judiska barnen, det är självklart; jag åkte till Majdanek i de judiska barnens spår. Jag har skrivit mycket om belarusiska och ukrainska barn. Och om tyska barn, och japanska i Hiroshima. ZB: Men varför om dem? Du har ju inte hört deras historia från dem. AJ: Det gör inget. Jag har inte skrivit ett reportage. Jag ville med breda penseldrag skriva Sochys historia, som är universell. Det är ju så vi ser på världen, eller hur? Min by och resten av världen. Genom Sochy har jag tittat på världen då, under andra världskriget, men även på själva fenomenet krig, som mänsklig favoritsysselsättning i alla tider. Fram till de blodiga krigen på teve. Om jag nu, så här många år efter massakern, skrev utan kontext om en liten by som för länge sedan brändes ner av Schutzpolizei, trycktes ner i marken av bomber, och där invånarna mördades, skulle det bli en privat fotnot. Istället är det en del av en större helhet, frag- AJ: Ludwika, prawnuczka Jarosława Iwaszkiewicza, opowiadała, że podczas prac nad pewnym filmem zasugerowano, by w scenariuszu, który powstawał, dziewczynki zamojskie przygarnięte podczas wojny przez Iwaszkiewiczów i mieszkające wtedy w Stawisku, konkretne dziewczynki znane z imion i nazwisk, zmienić na dzieci żydowskie. Zdaje się, że szczęśliwie film ten ostatecznie nie został zrealizowany. ZB: Jaka jest różnica między tym, co się mówi w domu prywatnie, intymnie, kiedy polityczna poprawność nie obowiązuje a tym, co mówimy publicznie, kiedy ona obowiązuje? Maria Dąbrowska w swoim tajnym osobistym dzienniku zamieszczała przykre uwagi antysemickie. A w jej twórczości publikowanej tego nie ma. AJ: Ty mnie pytasz jak psychologa czy socjologa. Nie mogę odpowiedzieć jak psycholog. ZB: Odpowiedz, proszę, jak poetka. AJ: Dąbrowska była osobą publiczną i wypowiadała się publicznie, ważąc słowa. To oczywiste. Prywatnie nieraz dawała upust emocjom, miała do tego prawo w swoim zeszycie. Zeszyt pisarza bywa jak sala gimnastyczna, służy do ćwiczeń werbalnych, do próbowania duszy, umysłu. Taka podwójność jest zupełnie normalnym, zwykłym zjawiskiem. Kim innym jesteśmy kierując się superego a kimś innym w czterech ścianach domu. Zdecydowałam, że moja książka ma być głosem spośród czterech ścian domu. Poprawność polityczna podważyłoby sens pisania o tej historii, miała to być rzecz o sprawiedliwej pamięci. Opisywałam losy nie tylko dzieci Zamojszczyzny, ale także innych narodowości. Dzieci z Zamojszczyzny przeżyły (albo nie przeżyły, bo zginęły) potworne dramaty: odebrane rodzicom, umierały z zimna, głodu, pragnienia, w pociągach uwożących je do Rzeszy, albo do obozów; w obozach przesiedleńczych umierały z głodu, wycieńczenia i chorób, często kończyły życie w Auschwitz, zabite zastrzykiem fenolu w serce. Ich ( niemal dziś zapomniana) tragedia przypomina los dzieci żydowskich. Piszę w Małej zagładzie, która jest przecież książką o wojennych dzieciach, także o dzieciach żydowskich, to oczywiste; pojechałam na Majdanek śladami dzieci żydowskich. Pisałam dużo o dzieciach białoruskich i ukraińskich. I o dzieciach niemieckich, i japońskich w Hiroszimie. ZB: A dlaczego o nich? Przecież ich historii z autopsji nie znasz. AJ: Nie szkodzi. Nie pisałam reportażu. Chciałam napisać z szerokim tłem zuniwersalizowaną historię Soch. Tak przecież postrzegamy rzeczywistość, prawda? Moja wieś a reszta świata. Spojrzałam poprzez Sochy na Europę wtedy, podczas II wojny, ale także na samo zjawisko wojny, jako ulubionej działalności człowieka od zawsze. Aż po te współczesne krwawe wojny z telewizorów. Gdybym teraz, tyle lat po tamtej pacyfikacji, bez kontekstu napisała o małej wiosce wiele lat temu spalonej przez oddział Schupo, wbitej w ziemię bombami samolotów, i której mieszkańców wymordowano, byłby to jakiś prywatny przypis. Tymczasem to część wielkiej całości, fragment nieustającej wojny. Bo wojna nie umiera nigdy, i o tym właśnie jest Mała zagłada, o tym, że 9

10 wojna krąży po spirali cały czas, raz jest bliżej, raz dalej, ale ciągle jest. Przywołałam wojnę bałkańską, Kambodżę, wojny afrykańskie... bieżące wojny. Zamykamy oczy i zasłaniamy uszy tak nam każe instynkt samozachowawczy żeby móc normalnie żyć. Ale na planecie nie było przecież nigdy takiego czasu, żeby nie było jakiejś wojny. My tu w Polsce po raz pierwszy w dziejach mamy tak długi okres pokoju. I dlatego chciałam, żeby masakra w Sochach nie była tylko moją prywatną historią, odkopaną po latach skamieliną, ale żeby wróciła do ludzkiej pamięci jako część historii Europy. ZB: A nie jest Mała zagłada również, na pewnym poziomie, rozliczeniem z mamą? AJ: Ta książka ma wymiar uniwersalny i ma wymiar osobisty. To, co jest osobiste to intymny dialog między córką i matką w moim dzieciństwie i w dorosłości. One się nieustannie zamieniają rolami: matka, kiedy jej trauma wraca, staje się dziewięcioletnią dziewczynką płaczącą w skrajnej rozpaczy, wtedy córka pełni rolę matki, chwilowo, bo to nie jest rola dla dziecka. Akcja dzieje się współcześnie, matka jest już bardzo stara, a i córka starszawa, mamy tu więc zamierzchłe dzieciństwo, nawet dwa, i trudną relację dwóch dojrzałych kobiet. Jestem poetką z ducha i z jakiejś tam artystycznej decyzji, i używam narzędzi językowych charakterystycznych dla poezji. W ten sposób także w prozie uzyskuję ową pożądaną konfesyjność. Taka jest moja pisarska metoda. ZB: A więc podsumujmy: sprzeciwiając się politycznej poprawności mówimy, że chłopi to nie jest i nie była dzicz, że nie można generalizować. I że cierpienie żydowskich dzieci i polskich jest takie same... AJ: O nie, to nie tak, to znów uproszczenie... ZB: oczywiście, sama piszesz, że żydowskie dziecko miało piętnaście razy większą szansę na śmierć... AJ: To prawda, takie są fakty i takie statystyki. Jednak wojenne cierpienie polskich chłopów zostało zmarginalizowane, zapomniane. Setki spalonych wsi. Tysiące zabitych polskich dzieci, tysiące osieroconych, okaleczonych, pozbawionych tożsamości. Tymczasem współczesny oficjalny dyskurs historyczny sprawia wrażenie jakby II wojna na terenach polskich to było tylko Powstanie Warszawskie i Holokaust. ZB:? AJ: Właśnie taka jakaś makroskala ułatwiająca mitologizację i medializację. Ja z uporem wracam do poszczególnych wydarzeń, wojennych molekuł. Jest przerażająca historia polskiej wsi Ciepielów, gdzie zostały żywcem spalone cztery rodziny polskie za to, że ukrywały rodzinę żydowską. Powstał film o tym wydarzeniu, ale kto ten film zna, ile razy był emitowany, w czasie jakiej oglądalności? Niemcy zgromadzili te rodziny łącznie z niemowlętami, i schwytanych Żydów, w jednym domu, i spalili żywcem wszystkich. ZB: Powstały o tym dwa filmy, w 2007 i w Po premierze drugiego filmu, Historia Kowalskich, ment av det ständigt pågående kriget. För kriget dör aldrig, och om just det handlar Mała zagłada, om att kriget rör sig i en spiral hela tiden, ibland är det närmare, ibland avlägset, men det finns där hela tiden. Jag har åberopat kriget på Balkan, i Kambodja, krigen i Afrika pågående krig. Vi sluter ögonen och håller för öronen det är rena självbevarelsedriften för att kunna leva normalt. Men det har ju aldrig funnits en tid på planeten då det inte har varit krig. Vi här i Polen har ju för första gången i historien haft en lång period av fred. Och därför ville jag att massakern i Sochy inte bara skulle vara min privata historia, en fossil som grävs upp efter många år, utan att den fick en plats människans minne, som en del av Europas historia. ZB: Men är inte Mała zagłada i viss mån även en modersuppgörelse? AJ: Boken har en universell och en personlig dimension. Det personliga är den förtroliga dialogen mellan mor och dotter i min barndom och i vuxenlivet. De byter oavlåtligt roller: när mammans trauma gör sig påmint blir hon en nioårig flicka som gråter av djupaste förtvivlan, då fyller dottern rollen av en mor, en stund, för det är ingen roll för ett barn. Handlingen utspelar sig i nutid, modern har blivit mycket gammal, och dottern är också till åren. Här har vi alltså en lastgammal barndom, till och med två, och en svår relation mellan två vuxna kvinnor. Jag är poet till min själ och av ett slags konstnärligt val, och jag använder språkliga verktyg som är kännetecknande för poesi. På så sätt lyckas jag även i prosan få den eftersträvade bekännelsen. Det är min författarmetod. ZB: Så låt oss sammanfatta: vi går på tvärs mot det politiskt korrekta och säger att bönder varken är eller har varit något pack, att man inte kan generalisera. Och att de polska och de judiska barnens lidande var detsamma AJ: Nej, nej, så var det inte, det där är återigen en förenkling ZB: Naturligtvis, du skriver själv att det var femton gånger högre risk för ett judiskt barn att dö. AJ: Det är sant, så ser fakta och statistiken ut. Men de polska böndernas lidande under kriget har dock marginaliserats, glömts bort. Hundratals nedbrända byar. Tusentals dödade polska barn, tusentals föräldralösa, lemlästade, berövade sin identitet. Samtidigt ger den officiella diskursen idag intrycket att andra världskriget i Polen bara var Warszawaupproret och Förintelsen. ZB:? AJ: Just denna makroskala som underlättar mytologisering och medialisering. Jag återvänder ihärdigt till enskilda händelser, krigens molekyler. Det finns en förskräcklig historia om den polska byn Ciepielów, där fyra polska familjen brändes levande för att ha gömt en judisk familj. Det blev en film om händelsen, men vem känner till den filmen, hur många gånger har den visats och på vilken sändningstid? Tyskarna samlade familjerna, inklusive spädbarnen, och de gripna judarna, i ett hus och brände alla levande. 10

11 Barn från Zamośćtrakten deporteras från sina hem Dzieci Zamojszczyzny w oczekiwaniu na deportację Foto: ipn.gov.pl ZB: Det gjordes två filmer om det, 2007 och Efter premiären av den andra filmen, Historia Kowalskich [Familjen Kowalskis historia] tilldelades de döda postumt en hög utmärkelse av dåvarande presidentens hustru Maria Kaczyńska. AJ: Nedbrända hus och lador med polacker (eller med exempelvis belarusier i Belarus ) fanns det gott om, jag skildrar dem i Mała zagłada. Och det känner inte den unga generationen till, fast man känner till Jedwabne. Vi måste minnas Jedwabne, det ska ständigt göra ont. Men man måste också minnas Ciepielów. Och Szarajówka i Zamośćregionen, där alla invånarna brändes levande i en lada, eftersom ockupanterna föredrog den typen av bestraffning. Och Sochy. Och andra orter där det inträffade, liksom på världens baksida, tragedier. Zamośćregionen är en bortglömd polsk förintelse, fast vi inte får använda det ordet. Men får att återgå till det polsk-judiska problemet, för det är något väldigt viktigt för dig i det här samtalet, i byarna och småstäder tog sig samexistensen mellan de båda folkgrupperna olika uttryck, på en del orter älskade de varandra, på andra älskade de inte varandra och hyste olika slags agg mot varandra. De samarbetade i sämja eller föraktade varandra, de utnyttjade varandra ömsesidigt och var beroende av varandra, barnen gick i samma skolor. Trots grundläggande skillnader i trosfrågor och seder, men även skillnader i lag som staten stadgat, samexisterade de genom århundradena. Den helige juden och den onde polacken det är en mycket osann fördelning av energi. Jag var nyligen med Mała zagładapå ett möte hos föreningen Förintelsens barn, jag läste olika fragment. Sedan kom de äldre människorna en gång judiska barn fram till mig för att tacka, de hade tårar i ögonen. Det var de som talade om det orätta tillskansandet av lidande, inte jag. De var lika politiskt inkorrekta som jag i min bok Det där mötet var för mig ett av de viktigaste efter att Mała zagłada kommit ut. Maria Kaczyńska odznaczyła pośmiertnie zamordowanych wysokim odznaczeniem. AJ: Spalonych domów i stodół z Polakami (a np. na Białorusi z Białorusinami ) było bardzo wiele, opisuję je w Małej zagładzie. I nie wie o tym młode pokolenie, choć wie o Jedwabnem. Trzeba pamiętać o Jedwabnem, ono ma nas stale boleć. Ale trzeba też pamiętać o Ciepielowie. I o Szarajówce na Zamojszczyźnie, gdzie wszyscy mieszkańcy spłonęli żywcem w stodole, bo to okupanci preferowali ten sposób karania. I o Sochach. I o innych miejscowościach, w których, jakby na zapleczu świata, działy się tragedie. Zamojszczyzna to zapomniany polski holokaust, choć nie wolno nam używać tego słowa. A wracając do problemu polsko-żydowskiego, bo to jest dla ciebie w tej rozmowie bardzo istotne, na wsi i w małych miasteczkach przed okresem terroru okupacyjnego współżycie obu narodów rozmaicie się układało, w jednych miejscowościach się kochali, w innych się nie kochali, mieli do siebie rozmaite pretensje. Współpracowali zgodnie albo pogardzali jedni drugimi, korzystali z siebie nawzajem, zależeli od siebie, dzieci chodziły do tych samych szkół. Mimo podstawowych różnic w kwestii wiary i obyczaju, a także różnic w prawach stanowionych przez państwo, koegzystowali przez wieki. Święty Żyd i zły Polak to jest bardzo nieprawdziwy rozkład energii. Byłam niedawno z Małą zagładą na spotkaniu w Stowarzyszeniu Dzieci Holocaustu, czytałam fragmenty. Potem ci starzy dziś ludzie - niegdysiejsze dzieci żydowskie - podchodzili do mnie, aby podziękować, mieli łzy w oczach. To oni mówili o niesłusznym zawłaszczaniu cierpienia, nie ja. Byli tak samo niepoprawni politycznie, jak ja w mojej książce Tamto spotkanie było dla mnie jednym z najważniejszych po wydaniu Małej zagłady. ZB: Dziękuję bardzo za rozmowę. ZB: Tack så mycket för samtalet. 11

12 Tadeusz Kantor 100 år stulecie urodzin Kantor på trettioåtta uppslagsord w trzydziestu ośmiu hasłach Kompendium, del 2 Mila Zaydel Penderecki, Krzysztof Wielki polski kompozytor, najsławniejszy obok Witolda Lutosławskiego i Henryka Mikołaja Góreckiego. W pierwszych latach swoje pracy twórczej jeden z najbardziej radykalnych awangardzistów. Mówił, że napisał kiedyś utwór, w którym ani jeden dźwięk nie był wydobywany z instrumentów w tradycyjny sposób lecz przy pomocy pukania w pudło skrzypiec, pocierania strun różnymi przedmiotami itd. Muzycy nieraz odmawiali jego wykonywania. Penderecki urodził się w 1933 roku w Dębicy, w Galicji, w południowej Polsce. Niedaleko leżało Wielopole (zob.) miejsce urodzin Tadeusza Kantora. W wywiadzie-rzece, jaki przeprowadził z Pendereckim krytyk Mieczysław Tomaszewski, kompozytor opowiada o Kantorze... mój dziadek Robert Berger (...) był ojcem chrzestnym Tadeusza Kantora. A Tadeusz był kuzynem mojej matki. (...) Było to oczywiście przed wojną. Jeździliśmy do Wielopola na wakacje. Do dziś pamiętam, że było to miasto totalnie żydowskie. Absolutnie. Mieszkaliśmy na plebanii. Ojciec Kantora ożenił się z córką brata mojego dziadka, Bergerówną z domu... (...) Kantor był kuzynem mojej mamy. Był starszy ode mnie o dwadzieścia lat. Ale pamiętam, że dziadek mówił: Krzysiu, jak się nie będziesz uczył, to skończysz jak Tadeusz. Wszyscy uważali go za dziwaka. Byliśmy jednak spokrewnieni. Jak przyjechałem do Krakowa, to właśnie tam mnie mama przyprowadziła. Chciała, pamiętam, żebym mieszkał u nich na stancji. Nie było jednak możliwości, chyba całe szczęście. Pamiętam, że całe ściany były tam wyłożone starymi, połamanymi parasolami... Był to szok dla mnie. Miałem wówczas siedemnaście lat... Myślałem, że to naprawdę jakiś wariat i wcale nie chciałem tam mieszkać. Mieczysław Tomaszewski: Sprawiało wrażenie czegoś chorego? Jak takie stare... nietoperze. Olbrzymie nietoperze rozpięte na ścianach. Bałem się. Penderecki, Krzysztof Framstående polsk kompositör, den mest berömde efter Witold Lutosławski och Henryk Mikołaj Górecki. De första åren han var verksam var han en av de mest radikala avantgardisterna. Har sagt att han en gång skrev ett verk där inte en enda ton frambringades ur instrumenten på ett traditionellt sätt, utan genom knackningar på fiollådan eller genom att olika föremål gneds mot strängarna osv. Musiker vägrade ibland att framföra hans verk. Penderecki föddes 1933 i Dębica, i Galizien i södra Polen. Inte lång därifrån låg Wielopole (se uppsl.) där Tadeusz Kantor föddes. I en lång intervju som kritikern Mieczysław Tomaszewski gjorde med Penderecki berättar han om Kantor: min morfar Robert Berger [ ] var gudfar åt Tadeusz Kantor. Och Tadeusz var min mammas kusin. [ ] Det var förstås före kriget. Vi åkte till Wielopole på loven. Jag minns än idag att det var en helt judisk stad. Helt. Vi bodde i prästgården. Kantors far gifte sig med min morfars brorsdotter, med flicknamnet Berger [ ] Kantor var min mammas kusin. Han var tjugo år äldre än jag. Men jag minns att morfar sa: Krzysztof, om du inte studerar går det för dig som för Tadeusz. Alla tyckte att han var egendomlig. Men vi var ju släkt. När jag kom till Kraków var det till honom min mamma tog mig. Hon ville att jag skulle vara inneboende hos dem. Men det gick inte, vilket kanske var tur. Jag minns att hela väggarna var täckta av paraplyn Det var en chock för mig. Jag var sjutton år då Jag tänkte att han verkligen var en galning och jag ville inte alls bo där. Mieczysław Tomaszewski: Fick du intryck av att han var sjuk? Som sådana där gamla fladdermöss. Stora fladdermöss uppspända på väggarna. Jag var rädd. Senare gick jag ofta på hans föreställningar. Jag minns Kurka wodna [Sumphönan] och Wariat i zakonnica [Galningen och nunnan]. Det här var på sextiotalet. Och teatern låg då vid Łobzowskagatan. Han omgavs 12

13 av många spännande människor. [ ] Alltsammans var väldigt spännande och helt nytt för mig. Jag klev rakt in i det här sällskapet, rörde mig i deras kretsar, men jag har aldrig skrivit någon musik till Kantor. Det gick inte. Tadeusz var inte särskilt intresserad av musik, han använde faktiskt alltid bara ett tvångsmässigt musikaliskt motiv, men han gjorde det på ett förträffligt sätt. Mieczysław Tomaszewski: Till ett av dessa motiv lånade jag honom faktiskt en skiva, som han för övrigt aldrig lämnade tillbaka, med sång från en synagoga. Men det han gjorde var fascinerande. Tadeusz var tveklöst den största konstnären inom den avantgardistiska teatern. Musik I Kantors teater är musiken ett av pjäsens element, den är ett föremål, en ready-made (se uppsl.), det vill säga, Kantor väljer ut den som han väljer rekvisita, bruksföremål. Det kan vara en populär melodi, som t ex vals (i Den döda klassen) eller militärsången Szara piechota [Infanteriet i grått] från början av 1900-talet (i Wielopole, Wielopole). Samma motiv upprepas genom hela pjäsen på olika volym, uppbruten av perioder av tystnad, och utgör varken en illustration till handlingen på scenen eller en kontrapunkt. Den döda klassen När föreställningen visades på festivalen i Edinburgh och därefter i London väckte den publikens och kritikernas entusiasm. Egentligen var det först nu som världen upptäckte Kantors teater och visste inte till sig av hänförelse. Pjäsen överöstes med priser och en samstämmig kör korade Den döda klassen till ett av världens största teaterverk. Kantor hade alltid gott självförtroende och underströk vikten av sina konstnärliga observationer. Nu tilldelade plötslig hela omgivningen honom den högsta rangen: Skapare av ett Później chodziłem bardzo często na jego spektakle. Pamiętam Kurkę wodną, Wariata i zakonnicę. Mówie o początku lat sześćdziesiątych. I ten teatr znajdował się wtedy przy Łobzowskiej. Tam kręciło się obok Kantora dużo ciekawych ludzi. (...) Było to wszystko bardzo ciekawe... i zupełnie dla mnie nowe. Od razu wszedłem w to towarzystwo, kręciłem się tam koło nich, ale nigdy nie napisałem dla Kantora żadnej muzyki. Nie dało się. Tadeusz nie interesował się szczególnie muzyką, właściwie używał zawsze tylko jednego, obsesyjnego motywu, ale robił to znakomicie. Mieczysław Tomaszewski: Do jednego z motywów pożyczyłem mu nawet płytę, której mi zresztą nie oddał, ze śpiewem synagogalnym. Ale to, co zrobił, było fascynujące. Tadeusz był niewątpliwie największym twórcą teatru awangardowego. Muzyka w teatrze Kantora muzyka jest jednym z elementów spektaklu, jest przedmiotem, ready made (zob.) czyli wybiera ją Kantor tak jak rekwizyty, biedne przedmioty. Jest to popularna melodia np. walc (Umarła klasa) albo wojskowa pieśń Szara piechota z początków XX w. (Wielopole, Wielopole). Ten sam motyw powtarza się przez cały spektakl z różną głośnością, przedzielany chwilami ciszy, i stanowi ni to ilustrację do scenicznej akcji, ni to kontrapunkt. Umarła klasa Przedstawienie pokazane na festiwalu w Edynburgu, a potem w Londynie, wywołało entuzjazm publiczności i krytyków. Tak naprawdę dopiero teraz świat odkrył teatr Kantora i zachłysnął się nim w zachwycie. Spektakl obsypano nagrodami, a zgodny chór krytyków uznał Umarłą klasę za jedno z największych dzieł teatralnych świata. Kantor miał zawsze poczucie własnej wartości i podkreślał wagę swoich artystycznych odkryć. Teraz, nagle, całe otoczenie przyznało mu naj- Fragment av scenografi till "Den döda klassen", utställning i Cricoteka/ Fragment scenografii do Umarłej klasy, wystawa w Cricotece. Foto: A. Skwarcan 13

14 wyższą godność: Twórcy Arcydzieła. Za przyczyną Umarłej klasy cała twórczość artysty zwróciła się ku przeszłości, pamięci i śmierci. Umarła klasa była, w twórczości Kantora, przełomowa z wielu powodów, jednym z nich było wykluczenie udziału publiczności w przedstawieniu, co występowało, chociaż nie w każdym przedstawieniu, przedtem. Nie był to jednak powrót do tradycyjnej teatralnej iluzji, lecz stworzenie czegoś, co było rzeczywistością podrabianą. W tej podrabianej rzeczywistości aktorzy byli sobowtórami umarłych, a szkolna klasa stawała się atrapą z wrakami ławek, gdzie zamiast siedzących dzieci tkwiły figury manekinów. Oficjalna premiera najsławniejszego przedstawienia teatralnego Tadeusza Kantora odbyła się w Krakowie w Galerii Krzysztofory 15 listopada 1975, czyli znowu okrągła rocznica równo czterdzieści lat temu. Sztuka była praktyczną demonstracją jeśli można tak powiedzieć programu zawartego w manifeście Teatru Śmierci (zob.). Umarłej klasie bliższe były abstrakcyjne właściwości malarstwa, rzeźby, poezji czy muzyki niż teatru. Spektakl przyrównywano do układu muzycznego złożonego z dysonansów opartych na kontraście, nie na harmonii. W wybuchających i cichnących dźwiękach walca tragizm splatał się z humorem i sarkazmem a wzniosłość z litością i nikczemnością. Pisano o strukturze zbliżonej do tańca, fotografii czy filmowej klatki. Niektórzy polscy krytycy byli bardziej konkretni. Spektakl Kantora jak stara fotografia, o której pisał Roland Barthes, że jest czasem umarłym i zatrzymanym ukazywał także dramat środkowej Europy, której przeszłość przetrwała jedynie w lichych skrawkach papieru i pamięci tch, którzy ocaleli. Artur Sandauer, wybitny krytyk i teoretyk literatury, pisarz, tłumacz poezji niemieckiej, francuskiej, rosyjskiej i biblii pisał o Umarłej klasie: Pomysł Umarłej klasy wywodzi się z Emeryta (opowiadanie Brunona Schulza z tomu Sanatorium pod klepsydrą ), którego bohater wycofany z obiegu i stęksniony za odrobiną ludzkiego ciepła zapisuje się do szkoły, by tam z powrotem zdziecinnieć. Schulz insynuuje jednak, że jego kondycja jest dwuznaczna, że na pytanie, kim właściwie on jest podstarzałym emerytem czy też widmem, przybyszem z tamtej strony ostatecznej odpowiedzi nie ma. Tę insynuowaną dwuznaczność zachowuje Kantor tyle że zmienia liczbę pojedynczą na mnogą, tworząc cała klasę takich niedorzeczywistych istot. Są to półwidma w stanie całkowitego zapuszczenia. (...) Wchodzą, podrygując i kuśtykając, na scenę zastawianą rzędami koślawych ławek każdy ze smarkaczem swoim, z manekinem dziecka, którym był niegdyś, w ramionach. Lekcja zaczyna się tu i tam od przepytywania. Jeśli u Schulza jednak profesor pyta, ile jest pięć razy siedem, to w <Umarłej klasie> o liczbę żon króla Salomona. A bo też rzecz dzieje się nie w szkole, lecz w chederze, pytający to nie profesor, lecz mełamed. Żydowskość za czasów Schulza raczej żenująca, stała się od czasów zagłady wartością poetycką, godną wyeksponowania. Mästerverk. I och med Den döda klassen kom Kantors hela skapande att riktas mot det förflutna, minnet och döden. Den döda klassen var en milstolpe i Kantors konstnärskap av många anledningar, en av dem var att publiken inte längre skulle delta i föreställningen, vilket hade varit fallet i många tidigare föreställningar. Men han återvände inte till traditionell illusionsteater, utan skapade något som var en imitation av verkligheten. I denna imiterade verklighet var skådespelarna de dödas dubbelgångare, och klassrummet blev en kopia, med spillror av skolbänkar där det istället för barn satt skyltdockor.den officiella premiären för Tadeusz Kantors mest kända teaterföreställning ägde rum i Kraków på Galleri Krzysztofory den 15 november 1975, återigen en jämn årsdag, det vill säga för exakt fyrtio år sedan. Pjäsen var, om kan säga så, en praktisk demonstration av programmet i manifestet Dödens teater (se uppsl.). Den döda klassen stod närmare måleriet, skulpturen, poesin eller musiken med deras abstrakta egenskaper än teatern. Pjäsen jämfördes med ett musikaliskt arrangemang sammansatt av dissonanser baserade på kontraster, inte på harmoni. I valsens stegrande och stillnande klanger flätas tragik samman med humor och sarkasm, och upphöjdhet med förbarmande och nedrighet. Det skrevs om en struktur som liknade en dans, ett fotografi eller en filmruta. En del polska kritiker var mer konkreta. Kantors pjäs visade också liksom ett gammalt fotografi, om vilket Roland Barthes skrev att det är död och hejdad tid Centraleuropas drama, vars förflutna endast bevarats i torftiga pappersbitar och i minnet hos dem som överlevt. Artur Sandauer, framstående litteraturkritiker och teoretiker, författare, översättare av tysk, fransk och rysk poesi samt Bibeln, skrev om Den döda klassen: Idén bakom Den döda klassen kommer från Pensionär (en novell i Sanatoriet Timglaset av Bruno Schulz), vars huvudperson dragit sig tillbaka och längtar efter ett uns mänsklig värme och därför skriver in sig på en skola för att få bli barnslig igen. Schulz insinuerar dock att hans belägenhet är dubbeltydig, att det inte finns något definitivt svar på frågan vem han egentligen är en till åren kommen pensionär eller en vålnad från den andra sidan. Kantor bevarar denna antydda dubbeltydighet men byter ut singular mot plural och skapar en hel klass av lika absurda väsen. Det är halvvålnader i ett tillstånd av totalt förfall. [ ] Krängande och stapplande kommer de in på scenen, som är belamrad med rangliga skolbänkar på rad, var och en med sin egen snorvalp, en docka, det barn han en gång var, i famnen. Lektionen börjar både hos Schulz och hos Kantor med ett läxförhör. Men om läraren hos Schulz frågar hur mycket fem gånger sju är, så frågar han i Den döda klassen hur många fruar kung Salomon hade. För det hela utspelar sig inte bara i skolan, utan också i en chederskola och den frågande är inte en lärare utan en chederlärare. Det judiska som på Schulz tid snarare var något genant fick efter Förintelsen en poetisk kvalitet, väl värd att lyfta fram. 14

15 Hustrun Ewa Jurkiewicz, med examen från Konsthögskolans textilavdelning i Kraków, ritade kostymer för teater och opera, och ägnade sig åt vävnad och måleri. Författare till en bok om sitt äktenskap med TK, Szkice z pamięci [Skisser ur minnet]. Paret fick dottern Dorota Krakowska (efternamn efter moderns andra make), känd konstnär som gör grafik, video och performance. Har haft många separatutställningar, bl.a. på Dansmuseet i Stockholm. Andra hustrun På sin resor hade Kantor ofta sällskap av sin maka Maria Stangret, känd konstnär från Konsthögskolan i Kraków och skådespelare på Cricot 2 (se uppsl.). Kuśmirowski, Robert Känd konstnär från Lublin, skapar bl.a. av föremål som imiterar verkligheten. Redan som konststuderande återskapade han år 2002 en järnvägsstation i skala 1:1 på Galeria Biała i Lublin. Fragmentet bestod av en godsvagn på ett sidospår och en väntsal. På Bonniers Konsthall i Stockholm presenterade han en installation som föreställde honom själv (i papier-maché, realistiskt utförande), utklädd till ortodox munk i en glaskista. Han har mer gemensamt med Kantor än han själv vill medge. Framför allt idén om imitation av verkligheten och förkärleken för enkla, slumpmässiga föremål från soptippen ready-made. Schwitters, Karl Framstående tysk avantgardistisk konstnär, verksam inom installationskonst, utvecklade collagetekniken, även performancekonstnär och poet förknippad med dadaismen. Mest kända är hans collage där han blandade olika föremål, fragment, avfall och bitar som inte hörde ihop och visade så sätt upp en raserad hierarki. Kantor, för vilken Schwitters, vid sidan av Duchamp (se uppsl.), var en viktig inspirationskälla, utvecklade hans idé genom att tillämpa den i måleri och teater. På Moderna museet hänger ett expressivt collage av Schwitters, där det tillsammans med en bit av en leksakshäst och några andra föremål sitter en femöresbiljett till Katarinahissen. Schwitters tvingades fly från Tyskland 1937 och kom till Norge. Vid tillfälle, eller kanske på vägen dit, besökte han säkert Stockholm och kom över, eller snarare hittade, biljetten. Han dog i England tre år efter kriget. När Schwitters under första världskriget blev inkallad till preussiska armén befriades han från vapentjänst och istället fick en skrivbordstjänstgöring. Där drev hans instinkt att rasera hierarkin och illusionen av ordning honom till att omsorgsfullt blandade ihop alla dokument han kunde hitta, vilket togs för sabotage av hans överordnade. Han skulle just till att arkebuseras men domen verkställdes aldrig. Kanske är det bara en legend. Ready-made Definitionen ur En kort ordbok över surrealism, som skrevs av André Breton och Paul Éluard, lyder: ett vanligt föremål som upphöjts till konstverk uteslutande på grundval Żona Ewa Jurkiewicz, absolwentka Wydziału Włókienniczego ASP w Krakowie, projektowała kostiumy dla teatru i opery, zajmuje się tkaniną i malarstwem. Autorka książki o swoim małżeństwie z TK Szkice z pamięci. Małżonkowie mieli córkę, Dorotę Krakowską (nazwisko po drugim mężu matki), znaną artystkę uprawiającą grafikę, wideo i performance. Miała wiele wystaw indywidualnych m. in. w Dansmuseet w Sztokholmie. Żona druga W podróżach często towarzyszyła Kantorowi małżonka Maria Stangret, absolwentka krakowskiej ASP, uznana malarka i aktorka teatru Cricot 2 (zob.). Kuśmirowski, Robert wybitny artysta z Lublina, twórca m. in. obiektów podrabiających rzeczywistość. W Galerii Białej w Lublinie w 2002 roku, jeszcze jako student podrobił w skali 1: 1 fragment starej stacji kolejowej składający się z wagonu towarowego stojącego na bocznicy i poczekalni dworcowej. W galerii Bonniers konsthall w Sztokholmie zaprezentował instalację przedstawiającą samego siebie (z papier mâché, realistycznie), przebranego za prawosławnego mnicha, w szklanej trumnie. Z Kantorem łączy go więcej niż sam byłby gotów przyznać. Przede wszystkim idea rzeczywistości podrabianej i upodobanie do biednych, przypadkowych przedmiotów z wysypiska ready made. Schwitters, Karl Wybitny niemiecki awangardowy malarz, twórca instalacji, rozwinął technikę collage, również performer, poeta związany z dadaizmem. Najbardziej znane są jego collage, w których umieszczał różne, niezwiązane z sobą przedmioty, fragmenty, odpady, skrawki, czym sygnalizował zdeę zaburzania hierarchii. Kantor, dla którego Schwitters był, obok Duchampa (zob.), bardzo ważnym źródłem inspiracji, rozwinął jego idee stosując je w malarstwie i teatrze. W Moderna Museet wisi ekspresyjny collage Schwittersa, w który wlepiony jest, obok fragmentu drewnianego zabawkowego konika i wielu innych przedmiotów bilet (w cenie 5 öre) uprawniający do przejazdu Katarinahissen. Schwitters w 1937 roku zmuszony był do ucieczki z Niemiec i pojechał do Norwegii. Pewnie wtedy, przy okazji, czy może po drodze, odwiedził Sztokholm i nabył, albo raczej znalazł bilet. Zmarł w Anglii trzy lata po wojnie. Powodowany instynktem zaburzania hierarchii i iluzji porządku Schwitters kiedy podczas pierwszej wojny światowej został powołany do pruskiego wojska i jako nienadający się do służby z bronią w ręku odkomenderowany do kancelarii pomieszał starannie wszystkie znajdujące się tam dokumenty, co zostało uznane przez przełożonych za sabotaż. Był już prowadzony na rozstrzelanie, ale wyroku ostatecznie nie wykonano. Być może jest to tylko legenda. 15