Suecia. Svenskarnas fred Pokój Szwedów. De rättfärdiga finns mitt ibland oss Sprawiedliwi są wśród nas. årgång/rok VIII N 1(27) 2009

Transkrypt

1 1 N 1(27) 2009 årgång/rok VIII Suecia Polonia tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny Svenskarnas fred Pokój Szwedów De rättfärdiga finns mitt ibland oss Sprawiedliwi są wśród nas pris: 26,50 SEK

2 Nie tylko ekran Inte bara film W Sztokholmie, w Muzeum Etnograficznym, w dn. 2-5 kwietnia odbył się festiwal Humanity in the World, gromadzący jak głosi podtytuł najlepsze filmy dokumentalne świata. Z Leo Kantorem, szefem komitetu organizacyjnego i przewodniczącym fundacji Forum Kultury (International Culture Forum) rozmawia Magda Sendecka M.S.: Festiwal odbywa się w tym roku po raz siódmy, tym razem w zmienionej formule. L.K.: Tak. Zastanawiałem się, jak zaatakować Skandynawię, jak poruszyć szwedzkie media. I doszedłem do wniosku, że trzeba wybrać najlepsze dokumenty ze świata. To był strzał w dziesiątkę: jeszcze nie zaczęliśmy na dobre reklamy festiwalu, a już ludzie z 28 krajów wchodzili na naszą stronę internetową. Wszędzie są widzowie zainteresowani poważnymi dokumentami mówią cymi o naszej rzeczywistości. Właśnie takie filmy chcemy promować. Pokazujemy najlepsze tytuły wybrane z filmów to jest bardzo zobowiązujące. Wybieracie zaledwie kilkanaście W tym roku trzynaście. I nie dajemy nagród! Sam wybór ma być jak przepraszam za megalomanię Nagroda Nobla w dokumencie. Wśród nich są aż 4 filmy z Polski. Nie mogę być posądzany o protekcjonizm, bo festiwal współorganizuje Wydział Nauk o Filmie Uniwersytetu Sztokholmskiego, co jest dla mnie nie tylko zaszczytem, ale i gwarancją obiektywizmu. Także jakości. Bo jak nie pokazać Po-lin Jolanty Dylewskiej? Jak nie pokazać Radegast Borysa Lankosza, do którego scenariusz napisał wybitny pisarz Andrzej Bart? Z tym ostatnim filmem jestem zresztą osobiście związany. Spotkałem Lankosza w Krakowie 3-4 lata temu. Powiedział mi wtedy, że chce zrobić film o łódzkim getcie, ale inny o Żydach przywiezionych do getta z Europy. Zapytałem go, czy wie, że w Sztokholmie mieszka Natan Zonabend, który był w getcie listonoszem? I zorganizowałem przyjazd Lankosza i Barta do Sztokholmu. Zonnabend, który miał 87 lat, wyciągnął wtedy spod łóżka walizkę zdjęć z łódzkiego getta. I wyjaśnił: Byłem listonoszem, ale bardzo lubiłem fotografować.to były unikatowe zdjęcia, przez nikogo wcześniej nie oglądane. Część znalazła się w filmie. Natana Zonabenda już nie ma, ale w czasie pobytu w Sztokholmie Andrzej Bart odnalazł Stellę Czajkowską, która była w getcie łódzkim jako mała dziewczynka, a potem uratowała się z komory gazowej w Auschwitz. Roman Freund, który mieszka cd str. 12 På festivalen Humanity in the World, som ägde rum på Etnografiska museet i Stockholm den 2-5 april, kom världens bästa dokumentärer att visas. Magda Sendecka har samtalat med Leo Kantor, ordförande i festivalens organisationskommitté och för Internationellt Kulturforum. M.S: I år är det sjunde gången som festivalen går av stapeln, den här gången har utformningen ändrats. L.K: Ja, jag funderade på hur man skulle gripa sig an Skandinavien och inverka på de svenska medierna. Och jag kom till slutsatsen att världens bästa dokumentärer måste väljas ut. Det visade sig vara en fullträff: ännu har vi inte börjat göra ordentlig reklam för festivalen, och redan har människor från 28 länder besökt vår hemsida. Överallt finns det tittare som är intresserade av seriösa dokumentärer som berättar om vår verklighet. Det är just sådana filmer vi vill främja. Vi kommer att visa de bästa titlarna som valts ut bland en filmer det är starkt förpliktigande. Ni väljer ut knappt ett tiotal... I år är det tretton filmer. Och vi delar inte ut pris! Själva utvalet ska vara som ursäkta mitt storhetsvansinne Nobelpriset i dokumentärfilm. Bland dem finns så mycket som fyra filmer från Polen. Jag kan inte beskyllas för protektionism, eftersom festivalen samarrangeras av Filmvetenskapliga institutionen vid Stockholms universitet, vilket för mig inte bara är en ära, utan också en garanti för objektivitet. Även för kvalité. För hur kan man inte visa dokumentären Po-lin av Jolanta Dylewska? Hur kan man inte visa Radegast av Boris Lankosz, med manus av den enastående författaren Andrzej Bart? Den sistnämnda filmen har jag för övrigt en personlig koppling till. Jag träffade Lankosz i Krakow en tre fyra år sen. Han sa då till mig att han ville göra en film om gettot i Lodz, men en annorlunda en om de judar från hela Europa som fördes till gettot. Jag frågade honom om han visste att Nahman Zonabend, som varit brevbärare i gettot, bor i Stockholm? Så arrangerade jag en resa för Lankosz och Bart till Stockholm. Den 87-årige Zonabend drog då fram en resväska, som han förvarade under sängen, med fotografier från gettot i Lodz. Och han förklarade: Jag var brevbärare, men jag tyckte mycket om att fotografera. Det var unika bilder som ingen tidigare hade sett. En del av dem kom med i filmen. Nahman Zonabend finns inte längre bland oss, men under vistelsen i Stockholm sökte Andrzej Bart upp Stella Tchaikovski. Som liten forts sid. 12

3 Riksarkivet Svenskarna känner en distans. Deras erfarenhet har ju varit omöjlig att förmedla, eftersom den har uppstått under närmast laboratoriemässiga förhållanden, som inte står att finna någon annanstans, vare sig i dag eller i gångna tider. Det handlar om en situation, så sällsynt och exotisk, att få människor ens kan föreställa sig att en dylik erfarenhet (ett liv i fred sedan många generationer) kan vara till någon som helst nytta i verkliga livet! Uppenbarligen betraktar dock svenskarna, kanske lite utopiskt, just detta tillstånd som fullt naturligt. Läs sid. 4 Szwedzi są wyobcowani. Ich doświadczenie jest bowiem nieprzekazywalne, bo powstało w warunkach przypominających laboratoryjne, nie występujących nigdzie indziej w dzisiejszych ani w żadnych innych czasach. Dotyczy sytuacji tak rzadkiej i egzotycznej, że mało kto potrafi sobie wyobrazić, że takie doświadczenie (życia od pokoleń w pokoju) może się, w realnym życiu, na cokolwiek przydać! Szwedzi, może trochę utopijnie, taki właśnie stan uważają najwyraźniej za naturalny dla człowieka. Zob.str. 4 Suecia Polonia 1/2009 Innehåll / Spis treści Inte bara film Magda Sendecka samtalar med Leo Kantor om festivalen Människan i Världen Nie tylko ekran z Leo Kantorem o festiwalu Człowiek w Świecie rozmawia Magda Sendecka Svenskarnas fred Zbigniew Bidakowski Pokój Szwedów Zbigniew Bidakowski Att återkalla minnen 2008 Adam Daniel Rotfeld Przywracanie Pamięci 2008 Adam Daniel Rotfeld Arbetet med böcker är exalterande samtal med Bogdan Szymanik förlagets Bosz grundare och chef Praca nad książką podnieca rozmowa z Bogdanem Szymanikiem, założycielem i szefem wydawnictwa Bosz En okänd Polonicasamling från Skoklosters slott Ewa Teodorowicz-Hellman, Elisabeth Westin Berg Nieznana Kolekcja poloników z zamku Skokloster Ewa Teodorowicz-Hellman, Elisabeth Westin Berg Vardag & kulturevenemang bl a Ferdy-TUR-ke, Kalla kårar med Witold, Anteckningar från en liten fiat Źycie codzienne i artystyczne m in Ferdy-TUR-ke i Zimne dreszcze z Witoldem w Turteatern, Zapiski z małego fiata Nanas krönika Nana Håkansson Nanafelieton Nana Håkansson Omslaget/Okładka: Jan Tarasin, grafik/grafika med stöd från Prenumeration / Prenumerata Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu.

4 Pokój Szwedów Svenskarnas fred W tym roku o niezbyt okrągłym numerze przypada przypada mnóstwo okrągłych rocznic. Jedną z nich jest dwustulecie nieprzerwanego pokoju, jakim cieszy się Szwecja. Taki pokój jest w świecie unikalny i musiał wywrzeć głęboki wpływ na mentalność i światopogląd Szwedów. Nawet najbliżsi skandynawscy sąsiedzi Szwedów: Finlandia, Norwegia i Dania nie przepuścili żadnej wojny, czy też może wojna im nie przepuściła. Finowie znaleźli się nawet w przeciwnym obozie niż Duńczycy: mieli wymuszony stosunek z brunatnym nazizmem i krwawą wojnę z czerwonym komunizmem. Wyszli z tego obronną ręką, ale z nieuleczonymi chyba do dziś ranami w psychice. O sąsiadach spoza Skandynawii nie ma nawet co mówić. Ostatnie dwa wieki historii Polski są przeciwieństwem szwedzkich: składają się prawie wyłącznie z wojen, powstań i następczych katastrof. Polska, kraje bałtyckie, Czechy i Słowacja (by pozostać tylko przy członkach UE) większą część tego czasu były pozbawione własnej państwowości, okupowane, podzielone, eksploatowane itd. Under Eastern Eyes Kolejną rocznicą, jakby z przeciwnego bieguna jest siedemdziesięciolecie wybuchu drugiej wojny światowej oraz różnorakie następstwa tej ogólnoświatowej tragedii: sześćdziesięciolecie powstania NATO, dwudziestolecie rozmów okrągłego stołu w Polsce, które w tym samym roku, w czerwcu, doprowadziły do pierwszych wolnych wyborów w powojennej Polsce a następnie do upadku komunistycznych reżimów w prawie całej Środkowej i Wschodniej Europie. dziesięciolecie przyjęcia Polski i kilku innych byłych członków paktu warszawskiego do NATO, pięciolecie przyjęcia Polski i dziewięciu innych krajów (głównie z Europy środkowej i wschodniej) do Unii Europejskiej. W ten sposób znaleźliśmy się w domu, czyli w dzisiejszej Europie. Wszystkie te rocznice dotyczą bardzo ważnych historycznych wydarzeń, ważnych nie tylko dla bezpośrednio zainteresowanych krajów, ale w istocie dla całej Europy i świata. Mamy nadzieję, że dostarczymy w tym roku naszym czytelnikom ciekawej lektury: jak wydarzenia te wyglądały w oczach wschodnich Europejczyków i że cd str.34 Detta år med föga jämn numerär infaller en hel mängd runda jubileer. Ett av dessa handlar om att Sverige kunnat glädja sig åt tvåhundra år av obruten fred. En sådan fred är unik i världen och måste ha djupt påverkat svenskarnas mentalitet och världsåskådning. Inte ens svenskarnas närmaste skandinaviska grannar, Finland, Norge och Danmark, har låtit något krig gå dem förbi, eller om det nu är krigen som inte låtit dem slippa undan. Finnarna hamnade till och med i det motsatta lägret i förhållande till danskarna: de hamnade i ett påtvingat förhållande med den bruna nazismen och ett blodigt krig med den röda kommunismen. Med vapen i hand tog de sig ur detta, men säkert med än i dag oläkliga spår i psyket. Om de utomskandinaviska grannarna ska vi bara inte tala om. Polens historia de senaste tvåhundra åren är raka motsatsen till den svenska: den består nästan uteslutande av krig, uppror och åtföljande katastrofer. Polen, de baltiska länderna, Tjeckien och Slovakien (om vi begränsar oss till EU länderna) har under den här tiden berövats sin nationella suveränitet, och de har varit ockuperade, delade, utsugna osv. Under Eastern Eyes Ett annat jubileum, som ter sig som rena motpolen är sjuttioårsdagen av andra världskrigets utbrott och diverse konsekvenser av denna världsomfattande tragedi: sextioårsdagen av NATO:s bildande, tjugoårsdagen av rundabordssamtalen i Polen, som i juni 1989 ledde fram till de första fria valen i efterkrigspolen och senare till de kommunistiska regimernas fall i nästan hela Central- och Östeuropa. tioårsdagen av Polens och några andra f.d. Warszawapaktsmedlemmars antagande som medlemmar i NATO, femårsdagen av Polens och nio andra länders (främst i Central- och Östeuropa) antagande som medlemmar i Europeiska unionen. Och därmed var vi äntligen hemma, dvs. i dagens Europa. Alla dessa jubileer handlar om mycket viktiga historiska händelser, viktiga inte bara för de direkt berörda länderna, utan för hela Europa och världen. Under detta år hoppas vi kunna ge våra läsare intressant läsning om hur dessa händelser tedde sig i de östeuropeernas ögon och om hur de för dessa folk hade en helt annan innebörd än för svenskarna. forts sid. 34 4

5 Sprawiedliwi są wśród nas De rättfärdiga finns mitt ibland oss Adam Daniel Rotfeld Sartre napisał kiedyś, że piekło to inni. Zapewne miał rację. Jednak ten popularny w latach powojennych francuski intelektualista, filozof egzystencjalista powinien dodać: raj i szczęście na ziemi to też inni. Mogę to poświadczyć własną egzystencją. Miałem szczęście. We wczesnym dzieciństwie napotkałem wielu ludzi dobrych, szlachetnych i bezinteresownie życzliwych. Niestety, nie znam wszystkich nazwisk. Dla mnie i moich najbliższych rodziców i dziadków, mojej siostry i wujków, ciotek i kuzynów, dla całej społeczności miasta Przemyślany, w którym się urodziłem miasta położonego na południowy wschód od Lwowa piekło zaczęło się latem 1941 roku. Po wkroczeniu do Galicji Wschodniej armii niemieckiej. Miałem wtedy trzy lata. Pamiętam z tego okresu ogólny nastrój zagrożenia i kilka scen akcje niemieckiej policji, łapanki, ucieczki. Późną jesienią 1941 r. na podwórze naszego domu zajechał wóz konny, z którego wysiadł mnich w sutannie. Miał na imię Daniił. Po polsku Daniel. Młody woźnica, który powoził końmi zwracał się do zakonnika po ukraińsku. (Wspominam tego woźnicę, ponieważ 3 maja 2008 roku przy okazji uroczystości zorganizowanej w Uniowie dla upamiętnienia działalności Archimandryty Klemensa podszedł do mnie starszy Pan i przedstawił się: Powoziłem końmi i usadzałem Pana na wozie na prośbę br. Daniela ). Ojciec Daniel powiadomił rodziców, że przywiózł z monastyru w Uniowie moich kuzynów, którzy chcieli wrócić do swoich rodzin w Przemyślanach. Przed pożegnaniem zatrzymał się w drzwiach i zwrócił się do mojego ojca: Może Pan Doktor pośle do nas swojego syna? Wszyscy dorośli zebrani w pokoju gościnnym spojrzeli na mnie. Zaczęli mnie w pośpiechu ubierać. Ściskać, całować. Posadzili na wozie. Widziałem wtedy swoich rodziców po raz ostatni. W ten sposób trafiłem do klasztoru Studytów, którego przeorem (ihumenem) był Klemens Szeptycki, brat Metropolity Lwowa, Andrzeja Szeptyckiego. Ojciec Klemens był Sartre skrev en gång att helvetet är de andra. Han hade säkert rätt. Men den efter kriget så populäre intellektuelle, filosofen existentialisten skulle ha lagt till: paradiset och lyckan på jorden är också de andra. Det kan jag intyga med min egen existens. Jag har haft tur. I min tidiga barndom har jag träffat på många goda, ädla och oegennyttigt vänliga människor. Tyvärr kommer jag inte ihåg allas namn. För mig och mina närmaste, föräldrarna, far- och morföräldrarna, min syster och mina farbröder, mostrar, fastrar och kusiner, för hela befolkningen i den sydost om Lwów belägna staden Przemyślany där jag är född, började helvetet sommaren 1941 efter den tyska arméns inmarsch i Östgalizien. Jag var då tre år. Från den tiden minns jag en allmänt hotfull stämning och har några bilder från den tyska polisens aktioner, razzior och människor på flykt. Sent på hösten 1941 kom en hästskjuts in på vårt hus gårdsplan. Ut steg en kaftanklädd munk. Munken hette Danill, på polska Daniel. Den unge körkarlen tilltalade munken på ukrainska. (Under högtidlighållandet av arkimandriten Klemens verk den 3 maj 2008 i Uniów kom en äldre herre fram till mig och presenterade sig med orden: Jag var körkarlen som på uppmaning av broder Daniel satte er i vagnen... Därför kommer jag ihåg honom). Fader Daniel informerade mina föräldrar att han tagit med sig mina kusiner från klostret i Uniów eftersom de ville återförenas med sina familjer i Przemyślany. Innan han tog farväl stannade han till vid dörren och sade till min far: Doktorn kanske vill skicka er son till oss? Alla vuxna som hade samlats i gästrummet tittade på mig. Sedan började de skyndsamt klä mig, krama mig, kyssa mig. Så satte de mig i vagnen. Det var sista gången jag såg mina föräldrar. Det var så jag hamnade i studiterklostret vars prior (hegumen) var Klemens Szeptycki, bror till Andrzej Szeptycki som var metropolit i Lwów. Fader Klemens var en högrest man med vänlig blick och ädla ansiktsdrag i sitt långsmala

6 Klasztor Studytów w Uniowie, W drugim rzędzie w środku A. D. Rotfeld / Klostret i Uniów, I andra raden i mitten A. D. Rotfeld wysokim mężczyzną, miał szlachetne, pociągłe rysy twarzy, dobre życzliwe oczy. Promieniował spokojem. Był poważny, zamyślony, mówił cichym głosem w sposób wyraźny, z dobrą dykcją. Został moim spowiednikiem. Po przyjeździe do Uniowa zobaczyłem w sali sypialnej kilkunastu innych chłopców. Zorientowałem się po pewnym czasie, że trzech spośród nich to dzieci z żydowskich rodzin, które przebywały w Uniowie pod przybranymi nazwiskami. Rodzice nadali mi dwa imiona Adam Daniel. Wołano do mnie Adaś. Po ceremonii chrztu zostałem zarejestrowany jako Daniel Czerwiński. Po wielu latach dowiedziałem się, że udzielono mi schronienia w klasztorze z woli Metropolity lwowskiego arcybiskupa Andrzeja Szeptyckiego. Zgodnie z pole ceniem Metropolity wszystkie greckokatolickie kla sztory męskie i żeńskie udzielały w czasie wojny pomocy i ukrywały prześladowanych w Galicji Wschodniej Polaków i Żydów. W ten sposób uratowano życie co najmniej 150 osób, głównie dzieci. Kilkoro z nich poznałem osobiście. Pewnego dnia, już po wycofaniu się Niemców z Podola było to lato 1944 roku zniknął z klasztoru jeden z chłopców, Łewko Chamiński. Spotkałem go po 50 latach w Newport (stan Rhode Island).Powrócił do rodowego nazwiska dr Leon Chameides został wybitnym amerykańskim pediatrą kardiochirurgiem. Jego brat, który również ukrywał się w klasztorze Studytów, profesor Zwi Barnea, fizyk, zajmuje się krystalografią, i jest światowej sławy uczonym w zakresie nowoczesnych technologii informatycznych na jednym z uniwersytetów w Australii. Kontakt z Leonem nawiązałem przypadkowo. Rozpoznaliśmy się dzięki zdjęciu. Wykonano je w 1943 roku. Była to jedyna grupowa fotografia, jaką wszystkie dzieci otrzymały w czasie pobytu w klasztorze. Kopię tego zdjęcia przekazałem w 2005 r. klasztorowi w Uniowie po uroczystości odsłonięcia mosiężnej tablicy, na której napis Foto: Archiwum autora/författares arkiv ansikte. Han utstrålade lugn. Han var allvarlig, tankfull och han talade tyst men tydligt och med fin diktion. Han kom att bli min biktfader. Efter min ankomst till Uniów såg jag att det i sovsalen fanns ytterligare ett tiotal pojkar. Efter en tid kom jag underfund med att tre av dem kom från judiska familjer och levde i Uniów under antagna namn. Mina föräldrar gav mig två namn Adam Daniel. Man kallade mig Adaś. Efter dopakten registrerades jag som Daniel Czerwiński. Efter flera år fick jag veta att man hade gett mig skydd i klostret tack vare Lwówmetropoliten, ärkebiskopen Andrzej Szeptycki. På hans uppmaning gav alla grekiskkatolska nunne- och munkkloster skydd åt förföljda polacker och judar i Östra Galizien. På det sättet räddades minst 150 personer, mestadels barn. Jag har lärt känna några av dem personligen. En sommardag 1944 efter tyskarnas reträtt från Podole försvann från klostret en pojke som hette Łewko Chamiński. Jag träffade honom 50 år senare i Newport (Rhode Island). Han hade tagit tillbaka sitt familjenamn dr Leon Chameides, under vilket han sedermera kom att bli berömd amerikansk barnläkare kardiolog. Hans bror, professor Zwi Barbea, fysiker och kristallograf som också han hade fått skydd i studiterklostret, är numera ett världsnamn inom modern informationsteknologi och arbetar på ett universitet i Australien. Med Leon fick jag kontakt av en tillfällighet. Vi kände igen varandra på ett foto från Det var den enda gruppbilden som alla barnen fick med sig från sin vistelse i klostret. En kopia av bilden vidareförmedlade jag 2005 till klostret i Uniów i samband med avtäckningen av en minnestavla i mässing med texten: Till metropoliten Andrzej Szeptycki och arkimandriten Klemens Szeptyckis ära för att de under andra världskriget räddade polska, ukrainska och judiska barns liv. Idag hänger 6

7 fotografiet i Uniówklostrets museisal och påminner kommande generationer om studiterordens utomordentliga betydelse för maktlösa och förföljda människor som de under andra världskriget bistod med skydd och hjälp. Samma fotografi har jag också sett i Holocaust museet i Washington som de fått från Leon Chameides. Metropoliten Andrzej Szeptyckis och hela studiterordens roll skildrades direkt efter kriget av Kurt Lewin. Hans bok Jag överlevde. Sagan om sankte Jur nedtecknad 1946 (utgiven av Zeszyty Literackie, Warszawa 2006) är inte bara en vacker litterär vittnesbörd om ordensbrödernas liv under faror och risktaganden, om deras offervilja och hjältemod. Den gör oss också medvetna om att det behövdes en hel kedja av goda människor för att rädda ett enda liv. Däremot räckte det med en enda angivelse till polisen, Gestapo eller SS för att hundratals personer skulle hamna i koncentrations- eller dödslägren. Det bekräftas av S:t Mikael församlingens kyrkoherde Omelan Kowczs öde. Denne ukrainske präst hjälpte polacker som hotades av sina ukrainska grannar. På alla upptänkliga sätt försökte han hjälpa judar genom att utfärda dopattest och andra dokument som kunde hjälpa dem att överleva. På grund av en angivelse blev han arresterad av tyskarna. Han miste livet i koncentrationslägret Majdanek. Senare blev han saligförklarad av Johannes Paulus II. Jag var närvarande under kyrkoinvigningen under hans namn i Przemyślany. Jag var också med i Lublin och Majdanek när man uppkallade en av Lublins trafikcirkulationsplatser efter saligförklarade Omelan Kowcz. Idag är invånarna i Przemyślany stolta över sin landsman. Men under kriget var han tämligen ensam om sina ansträngningar... Några dagar efter den högtidliga avtäckningen av minnestavlan på Uniów klostrets murar fick jag fax från Roald Hoffmann från Cornell University. Han är nobelpristagare i kemi, därtill poet, essäist och dramaturg. Hans pjäser har rönt stora framgångar på Broadwayteatrar. Det framgick av hans brev att han var född i Złoczowo i närheten av Przemyślany, och att han under kriget gömde sig i en byskola i Uniów, samma fyraåriga elementarskola i vilken jag påbörjade min skolgång. Roald, hans mor och en del av familjen gömdes på skolbyggnadens vind av en lärare som hette Diuk. Jag träffade Roald och hans mor som ännu var i livet på hösten 2005 i New York under FN:s Generalförsamlings 60-års jubileum. Han gav mig sin diktsamling i vilken det fanns en dikt med titeln Fields of Vision som började med följande ord: Pojken på vinden Iakttar lekande barn, Men de försvinner ständigt, Utanför fönsterramen. Pojken som under två år endast kunde iaktta livet genom en springa i fönstret var Roald, och jag var ett av barnen som lekte utanför skolan... I en annan dikt Game In the Attic 1943, dikterar barnets fantasi följande dröm: För att ta sig från Uniów till San Francisco, Bör du göra så här mamma: för det första Du ska gå ut på den dammhöljda vägen, I närheten av kyrkan ska Du vänta en stund På bonden som visar Dig Huvudleden głosi: W hołdzie Metropolicie Andrzejowi Szeptyckiemu i Archimandrycie Klemensowi Szeptyckiemu za ratowanie w czasie II wojny światowej życia dzieci polskich, ukraińskich i żydowskich. Dziś fotografia ta zawieszona w sali muzealnej Uniowskiej Ławry dokumentuje dla przyszłych pokoleń niezwykłą rolę, jaką Zakon Studytów odgrywał w czasie wojny, udzielając schronienia i pomocy ludziom bezbronnym i prześladowanym. Zdjęcie to widziałem również w Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie, któremu kopię przekazał dr Leon Chameides. Rolę Metropolity Andrzeja Szeptyckiego i całej wspólnoty zakonnej Studytów bezpośrednio po wojnie opisał Kurt Lewin. Jego książka pt. Przeżyłem. Saga Świętego Jura spisana w r (wyd. Zeszyty Literackie, Warszawa 2006) jest nie tylko pięknym literackim świadectwem zagrożeń i bohaterstwa, poświęcenia i ryzyka, na jakie byli narażeni wszyscy zakonnicy, ale też uświadamia, że dla ratowania jednego życia potrzebny był często łańcuch wielu ludzi dobrej woli. Natomiast jeden donos do policji, Gestapo czy SS wystarczał, aby setki ludzi utraciły życie, trafiły do obozów koncentracyjnych lub obozów zagłady. Potwierdzają to losy Omelana Kowcza, proboszcza parafii Św. Mikołaja w Przemyślanach. Ten ukraiński kapłan udzielał pomocy Polakom zagrożonym przez ukraińskich sąsiadów. Na różne sposoby próbował ratować Żydów wydawał świadectwa chrztu i inne dokumenty, które mogły ułatwić przeżycie. Na podstawie donosu został przez Niemców aresztowany. Stracił życie w obozie koncentracyjnym w Majdanku. Papież Jan Paweł II beatyfikował ks. Omelana Kowcza. Brałem udział w uroczystościach konsekracji świątyni pod jego wezwaniem zbudowanej w Przemyślanach. W Lublinie i Majdanku uczestniczyłem w ceremonii nadania imienia błogosławionego Omelana Kowcza jednemu z lubelskich rond. Mieszkańcy Przemyślan są dziś dumni z postawy swego rodaka. Jednak w czasie wojny był w swoich działaniach osamotniony W kilka dni po uroczystości umieszczenia pamiątkowej tablicy na murach klasztoru w Uniowie, otrzymałem faksem list od profesora Roalda Hoffmanna z Cornell University. Profesor jest laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie chemii, a zarazem poetą, eseistą i dramaturgiem. Jego sztuki z powodzeniem wystawiane są na deskach teatrów na Broadwayu. Z listu profesora dowiedziałem się, że urodził się w Złoczowie niedaleko Przemyślan, a ukrywał się w wiejskiej szkole w Uniowie, w której ja rozpoczynałem swoją edukację. Roalda, jego matkę i część rodziny uratował na strychu mojej czteroklasowej szkoły podstawowej w Uniowie nauczyciel nazwiskiem Diuk. Spotkałem Roalda i jego wówczas jeszcze żyjącą Matkę w Nowym Jorku, jesienią 2005 roku, przy okazji swego udziału w 60. jubileuszowej sesji Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych. W tomiku wierszy, który Roald mi podarował jest poemat Fields of Vision, który zaczyna się od słów: Chłopiec ze strychu Obserwuje bawiące się dzieci, Ale one ciągle znikają Poza ramą okna. Chłopcem, który przez dwa lata mógł obserwować świat tylko przez szparę na strychu był Roald, a ja byłem wśród dzieci bawiących się obok szkoły

8 W innym wierszu, Game In the Attic 1943, wyobraźnia dziecka dyktuje autorowi takie marzenia: By dotrzeć z Uniowa do San Francisco, Powinnaś, mamo, zrobić tak: po pierwsze Wyjdziesz na zakurzoną drogę, Blisko kościoła, poczekasz chwilę Na chłopa, który wskaże Ci Główną drogę Wspominam tych kilka luźno ze sobą powiązanych osób i faktów, by uświadomić, że z katastrofy, jaką była Zagłada, uratowała się garstka. Dziś, jak paleontolodzy usiłujemy odtworzyć z małych fragmentów kości zwierząt, które zamieszkiwały planetę przed milionami lat lub archeolodzy z zachowanych części glinianych naczyń i ozdobnych waz jak wyglądało życie przed Katastrofą. Skazani jesteśmy na świadectwa nielicznych, którzy przeżyli. Opowieści uratowanych od śmierci nikomu życia nie przywrócą. Jednak przywrócą pamięć o tych Sprawiedliwych, którzy ratowali honor wsi i miasteczek honor całego narodu. Bo przecież takich wsi jak Uniów, takich miast i miasteczek jak Przemyślany było w granicach Drugiej Rzeczypospolitej setki i tysiące. Po blisko 50 latach od momentu, kiedy opuścił klasztor Studytów w Uniowie dr Leon Chameides napisał do mnie z West Hartford w stanie Connecticut list, w którym było zdanie godne, by je przytoczyć: Jak dziwny i tajemniczy jest świat! Kiedy widzę tych wszystkich spośród nas, którzy tak wiele czynią dla swoich rodzin, społeczeństwa i świata, nie mogę pozbyć się myśli, co też mogłyby wnieść wszystkie te dzieci, które nie przeżyły. Leon ma rację. Z nielicznej, przypadkowej grupy dzieci wyrośli światowej sławy uczeni, pisarze, lekarze. W latach szkolnych obracałem się głównie wśród sierot wojennych. Refleksja, która nachodziła mnie wtedy, towarzyszy mi po dziś dzień: jakie to szczęście, że dzieci te w czasie wojny trafiły na ludzi przyzwoitych, szlachetnych i odważnych. Uniów to przecież typowa, biedna galicyjska podkarpacka wioska, zagubiona w lasach z dala od głównych szlaków komunikacyjnych. Był tam nauczyciel Diuk, który z narażeniem życia własnego i całej swojej rodziny, uratował i podarował światu przyszłego laureata Nagrody Nobla. Był tam klasztor, którego zakonnicy byli synami prostych ukraińskich chłopów. Ta wspólnota zakonna Studytów, Bazylianów (i wielu innych zgromadzeń klasztornych) zasługuje na podziw i najwyższe uznanie za to, że miała odwagę sprzeciwić się złu. Było to możliwe, ponieważ duchowymi przewodnikami tej wspólnoty byli duszpasterze tej miary, co Metropolita Andrzej Szeptycki i jego brat Klemens Szeptycki. Byli polskimi arystokratami nie tylko z pochodzenia. Byli prawdziwymi arystokratami ducha. Stolica Apostolska doceniła wielkość duchową i moralną braci Szeptyckich. Jan Paweł II wyniósł na ołtarze w czasie swej pamiętnej pielgrzymki do Lwowa w 2001 roku Archimandrytę Zakonu Studytów Klemensa, a proces beatyfikacyjny Andrzeja Szeptyckiego znajduje się w ostatnim stadium. Na Ukrainie Szeptyccy są otoczeni kultem wiernych Kościoła greckokatolickiego. Metropolita Andrzej Szeptycki zasługuje na to, aby przywrócić jego dobre imię również poza Ukrainą. NKWD i KGB wrogie na Jag återkallar minnet av dessa endast löst förenade personer och fakta för att göra det klart att bara en handfull personer undkom den katastrof som var Förintelsen. Vi försöker idag, liksom paleontologer från små benfragment av djur som bebodde jorden för miljoner år sedan, eller arkeologer från bevarade bitar av lerkärl och dekorativa vaser, framkalla bilden av livet före Katastrofen. Vi har endast ett fåtal överlevandes vittnesmål att stödja oss på. Överlevandes berättelser kan inte skänka någon livet åter. Men väl återkalla minnet om alla De Rättfärdiga som räddade byarnas och städernas heder hela nationens heder. För det fanns hundratals, tusentals byar som Uniów eller städer som Przemyślany inom andra polska republikens gränser. Närmare 50 år efter att ha lämnat studiterklostret i Uniów fick jag ett brev från dr Leon Chameides i West Hartford, Connecticut, där det fanns en mening som är väl värd att citera: Hur bisarr och gåtfull är inte världen! När jag betraktar alle dem av oss som gör så mycket för sina familjer, samhället och världen, kan jag inte bli fri från tanken på vad alla de barn som inte överlevde hade kunnat bidra med. Leon har rätt. Från en liten slumpvist utvald grupp barn har det vuxit upp världsberömda vetenskapsmän, författare, läkare. Under min skoltid rörde jag mig mest bland barn som förlorat sina föräldrar under kriget. Jag tänkte då som nu: vilken tur att dessa barn under kriget mötte anständiga, modiga och ädla människor. Uniów är just inte mycket mer än en typisk fattig galizisk by vid foten av Karpaterna, inbäddad i skogen långt från huvudleder. Där fanns läraren Diuk som med risk för eget och hela familjens liv räddade ett barn och begåvade världen med en framtida nobelpristagare. Där fanns ett kloster vars munkar var söner till enkla ukrainska bönder. Dessa studiternas eller S:t Basils brödraskap (och många andra klosterordnar) förtjänar beundran och högsta erkännande för sitt mod att stå emot ondskan. Det blev möjligt tack vare deras andliga ledares resning, sådana som metropoliten Andrzej Szeptycki och hans bror Klemens Szeptycki. De var inte bara polska aristokrater av börd. De var äkta aristokrater i anden. Påvestolen visste att rätt värdera deras andliga och moraliska storhet. Under sin minnesvärda pilgrimsresa till Lwów 2001 heligförklarade Johannes Paulus II studiterordens arkimandrit Klemens, och salighetsförklaringen av Andrzej Szeptycki går mot sin sista akt. I Ukraina omges bröderna Szeptycki av kult bland den grekisk-katolska kyrkans trogna. Metropoliten Andrzej Szeptycki förtjänar att hans namn rentvås också utanför Ukraina. NKVD och KGB som var fientliga till den ukrainska nationen svärtade medvetet hans namn. I ett brev den 24 november 2007 till ordföranden för Yad Vashem skriver Kurt Lewin: De överlevande (survivers), och bland dem min bror Nathan Lewin, rabbin Chameides söner prof. Leon Chameides och prof. Zwi Barnea, liksom prof. Adam Daniel Rotfeld, Oded Amarant, fru Lili Pohlmann, den framlidne prof. Podoshyn har upprepade gånger tagit upp ansträngningen för att få Yad Vashem att erkänna Andrzej Szeptycki. I en senare skrivelse från den 6 januari 2008 till ordföranden för Yad Vashem tillägger Kurt Lewin: Bröderna Szeptycki var sannolikt de enda som visade medkänsla med de dödsdömda som i getton inväntade deportationen till Bełżec eller liknande an 8

9 Metropolita Andrzej Szeptycki Foto: wikipedia.com läggningar. (...) De inspirerade och motiverade andra att delta i det riskfyllda arbetet. Rabbin Chameides söner och min bror har under en tid varit gömda i S:t Basil ordens kloster. Prof. Adam D. Rotfeld fick skydd i studiternas hem för föräldralösa barn i Uniów. Fru L. Pohlman har tillsammans med sin mor fått skydd av studiternunnor. Rabbin David Kahanes gravida fru placerades i studiternunneklostret för att sedan i egenskap av sjuksköterska hamna på sjukhuset uppkallat efter metropoliten Andrzej, och efter nedkomsten fortfarande som sjuksköterska på ett vårdhem som förestods av S:t Basil ordens nunnor. Jag kan tillägga att Andrzej Szeptycki inte behöver något formellt erkännande från någon institution. Det är de som har honom att tacka för sina liv som kämpar för att få hans insatser erkända. Att bevara minnen är inte minst viktigt för de nya generationerna, för vilka vittnesmål om De Rättfärdigas liv och gärning bör vara en del av deras identitet. De Rättfärdigas namn är som vägvisare eller fyrar. De visar vägen och är en bekräftelse på att respekten för människovärdet var möjlig även under den svåraste tiden när livet på jorden var ett liv i helvetet. Adam D. Rotfeld är Republiken Polens före detta utrikesminister, chef för SIPRI Stockholm International Peace Research Institute. Ordförande för FN:s rådgivande kommitté för nedrustningsfrågor, (Chairman of the UN Secretary General s Advisory Board on Disarmament Matters). Har delat ordförandeskap i Polsk-ryska gruppen för svårlösta frågor. Att återkalla minnen 2008 ett album utgiven under beskydd av Republiken Polens president rodowi ukraińskiemu służby specjalne świadomie oczerniały Jego imię. W liście adresowanym do przewodniczącego Yad Vashem z 24 listopada 2007 r. Kurt Lewin pisał: Ci, którzy przeżyli (survivers), a wśród nich mój brat Nathan Lewin, synowie rabina Chameidesa prof. Leon Chameides i prof. Zwi Barnea oraz prof. Adam Daniel Rotfeld, Oded Amarant, Pani Lili Pohlmann, zmarły prof. Podoshyn podejmowali wciąż na nowo starania, aby Metropolicie Andrzejowi Szeptyckiemu zapewnić uznanie przez Yad Vashem. W kolejnym piśmie z 6 stycznia 2008 roku skierowanym do przewodniczącego Yad Vashem Kurt Lewin dodał: Bracia Szeptyccy byli prawdopodobnie jedynymi, którzy okazali współczucie skazanej na śmierć wspólnocie, oczekującej w gettach na deportację do Bełżca lub podobnych zakładów. ( ) Inspirowali oni i motywowali innych do udziału w tej niebezpiecznej aktywności. Synowie rabina Doktora Chameidesa i mój brat byli przez pewien czas ukrywani w klasztorze Zakonu Bazylianów. Prof. Adam D.Rotfeld był ukrywany w sierocińcu Studytów w Uniowie. Pani L. Pohlmann ze swoją matką ukrywana była przez mniszki Zakonu Studytów. Ciężarna żona rabina dra Davida Kahane umieszczona została w klasztorze studyckich sióstr zakonnych i w końcu przeniesiona do szpitala imienia Metropolity Andrzeja jako pielęgniarka, a po porodzie znalazła się również w charakterze pielęgniarki w domu opieki prowadzonym przez zakonnice Bazylianów. Dodam od siebie, że Andrzej Szeptycki żadnego aktu formalnego uznania ze strony jakiejkolwiek instytucji nie potrzebuje. Zabiegają o to ci wszyscy, którzy jemu zawdzięczają uratowane życie. Przywracanie pamięci potrzebne jest też nowym pokoleniom, dla których pamięć o życiu i dokonaniach Sprawiedliwych powinna być częścią ich duchowej tożsamości. Imiona Sprawiedliwych są jak drogowskazy lub latarnie morskie. Wyznaczają drogi i potwierdzają, że poszanowanie godności ludzkiej było możliwe nawet w czasach najtrudniejszych, kiedy życie na ziemi było piekłem Adam D. Rotfeld b. minister spraw zagranicznych RP, b. dyrektor Międzynarodowego Instytutu Badań nad Pokojem w Sztokholmie (SIPRI Stockholm International Peace Research Institute). Przewodniczący Kolegium Doradczego Sekretarza Generalnego ONZ do spraw rozbrojenia (Chairman of the UN Secretary General s Advisory Board on Disarmament Matters). Współprzewodniczący Polsko-Rosyjskiej Grupy do Spraw Trudnych. z albumu Przywracanie Pamięci 2008 wydanego pod auspicjami Kancelarii Prezydenta RP 9

10 Foto: Bosz Praca nad książką podnieca Arbetet med böcker är exalterande Rozmowa z Bogdanem Szymanikiem, założycielem i szefem wydawnictwa Bosz Samtal med Bogdan Szymanik förlagets Bosz grundare och chef ZB: W ostatnich latach powstało w Polsce kilka wydawnictw poza centrami kulturalnymi, w Wołowcu Czarne, w Izabelinie, w Puszczy Kampinoskiej, pod Warszawą Świat Książki i Pański Bosz w Olszanicy i Lesku, gdzie mieści się redakcja. Lesko jest sporym miasteczkiem, ale to nie jest centrum kultury. Czy jest w tym jakaś tendencja, czy uważa się Pan za jednego z pionierów dyslokacji kultury w teren? BS: Marzyłbym o tym, ale nie uważam się. Marzyłbym przede wszystkim, aby cała Polska się zdecentralizowała. Moim zdaniem Polska, również dzisiejsza, po przełomie ustrojowym, jest scentralizowana w koszmarny sposób. Ale to, że tu żyję i pracuję to jest raczej moja osobista droga życiowa a nie fragment jakiejś tendencji. Choć mam cichą nadzieję, że nie tylko rozwój przemysłu, ale coraz ciekawsze rzeczy w kulturze będą się działy na tzw. prowincji. Mówię tak zwanej bo to słowo źle się w Polsce kojarzy, prowincjonalny znaczy podrzędny, gorszy, więc ja wolę sformułowanie amerykańskie country. Przypadek zrządził, o ile przypadkiem można nazwać stan wojenny, że się tu znalazłem. Jestem inżynierem chemikiem, z niedokończonym doktoratem. Po pobycie z żoną w USA, wróciliśmy do Warszawy 10 ZB: I Polen har det under de senaste åren startats ett par förlag bortom kulturcentrumen. Czarne i Wolowiec, i Izabelin, i Kampinoskiskogen, Swiat ksiazki i närheten av Warszawa och så ditt Bosz i Olszanica och i Lesko, där också redaktionen finns. Lesko är en rätt så stor småstad, men det är inget kulturcentrum. Är det här någon tendens eller anser du dig vara en av pionjärerna bakom utlokaliseringen av kulturen i landet? BS: Jag skulle önska att jag vore det, men anser mig inte som det. Framför allt skulle jag önska att hela Polen decentraliseras. Enligt min mening är Polen, även dagens Polen efter systemskiftet, centraliserat på ett bedrövligt sätt. Men det att jag lever och arbetar här är snarare min egen personliga livsväg och inte en del av någon tendens. Trots att jag hyser en tyst önskan om inte bara en industriell utveckling, utan att allt mer spännande saker ska äga rum inom kulturen på den så kallade provinsen. Jag säger så kallade, eftersom ordet har en negativ klang i Polen. Provinsiell betyder andra klassens, sämre, alltså föredrar jag den amerikanska formuleringen 1 Czarne betyder svart och Swiat ksiazki blir Bokens värld på svenska. Ö.a.

11 country. Det var en tillfällighet, såtillvida man kan kalla krigstillståndet för en tillfällighet, att jag hamnade här. Jag är kemiingenjör med en oavslutad doktorsexamen. Efter en vistelse i USA med min fru, återvände vi till Warszawa fullt medvetna till vad vi återvänder och tre månader senare började krigstillståndet. När vi återvände var min fru gravid i femte månaden. Jag stod i valet och kvalet. Innan krigstillståndet hade jag fått intressanta jobberbjudanden inom mitt yrke, men efter 13 december ville jag inte ha något att göra med den statliga kommunistiska ekonomin. Vi bestämde oss för att fly så långt bort det bara gick, dock inte utanför landets gränser, vilket förresten var omöjligt efter att krigstillståndet hade utlysts, så vi hamnade i Bieszczadybergen. Längre bort än så kan man inte komma från maktens centrum. Vi sålde lägenheten i Warszawa och köpte ett hus i byn Olszanica nära Lesko. Jag blev taxichaufför, den ende i byns hela historia. Jag köpte också en bandtraktor och fällde timmer i skogen, vilket gav mig en utmärkt kondition och på det hela taget mycket hälsa. Jag är mycket tillfreds med den perioden. Jag kände mig som Stachura Och 1989 rullade det här med böckerna igång. Det fanns lite politik i det. Jag var inte oppositionell, emedan jag tillbringade hela Solidaritetstiden i USA. Men 1989 anslöt jag mig till valobservationen. Gazeta Wyborcza och veckotidningen Solidaritet skulle ju distribueras Jag startade firman Bosz, ett bolag med begränsat ansvar, och en första bokhandel i form av en kiosk, i vilken vi sålde tidskrifter och oberoende böcker. Så började detta växa och bre ut sig, nya försäljningställen drogs igång och rätt som det var hade jag redan nio bokhandlar, men sedan reducerade jag antalet till de nu tre befintliga. Fyra år efter att jag hade öppnat den första bokhandeln startade jag förlaget Bosz (1994). ZB: Hur kom det sig att du tänkte att en bokverksamhet kan ge, jag säger inte en förmögenhet, men uppehälle? BS: I varje bransch kan man överleva. Men jag är en passionerad själ. Böcker har alltid fascinerat mig och det är inte alltid man gör saker bara för pengarna. Det är härligt att arbeta med böcker. Man höjer sig genast till en högre nivå. Jag upprepar för mina anställda i butikerna: i dörren till bokhandeln finns det ett filter; människorna som kommer in till oss är redan filtrerade. Alla måste gå in på livsmedelaffären, men inte till bokhandeln. Således är det ett arbete med medvetna människor på en högre nivå och därigenom spännande. ZB: Hade du ambitionen, utöver en strävan att tillfredsställa din egen passion, att skapa en plats som utstrålar kultur? BS: Jag hade känslan av att vi gör något allmängiltigt positivt genom att sälja böcker och sedan också ge ut dem. Säljer man öl är den saken inte alltid lika säker. Genom att sälja böcker påverkar man den lokala miljön. För bokhandlarna var en lokal företeelse, men förlaget startades direkt med premissen att vi gör något på en europeisk nivå inom många områden: kul 1 Krigstillståndet infördes 13 december Ö.a. Edward Stachura var en polsk poet, författare, sångare och vandrare outsider. Ö.a. z pełną świadomością dokąd wracamy i 3 miesiące później rozpoczął się stan wojenny. Gdy wracalismy, żona była w piątym miesiącu ciąży. Byłem w rozterce. Zanim nastał stan wojenny dostałem interesujące propozycje pracy w moim zawodzie, ale po 13 grudnia nie chciałem mieć nic wspólnego z państwową komunistyczną gospodarką. Postanowiliśmy uciec jak najdalej, ale jednak nie za granicę, zresztą zaraz po ogłoszeniu stanu wojennego było to niemożliwe, więc trafiliśmy w Bieszczady. Dalej nie można od centrum władzy. Sprzedaliśmy mieszkanie w Warszawie i kupiliśmy dom we wsi Olszanica koło Leska. Zostałem taksówkarzem, jedynym we wsi w całej jej historii. Kupiłem też maszynę pojazd gąsienicowy i zrywałem drewno w lesie, co dało mi świetną kondycję i w ogóle dużo zdrowia. Bardzo sobie ten okres chwalę. Czułem się jak Stachura. A w 1989 roku zaczęło się z książkami. Tutaj było trochę polityki. Ja nie byłem opozycjonistą, bowiem cały okres Solidarności spędziłem w USA. Ale w 1989 włączyłem się w obserwację wyborów. Trzeba było rozprowadzać Gazetę Wyborczą i Tygodnik Solidarność. Założyłem firmę Bosz Sp. z o. o. i pierwszą księgarnię w formie kiosku, gdzie sprzedawaliśmy pisma i książki niezależne. Zaczęło się to rozrastać, powstawały nowe punkty sprzedaży i w pewnym momencie miałem już 9 księgarń, ale potem zredukowałem tę liczbę do istniejących trzech. Cztery lata po otwarciu pierwszej księgarni założyłem wydawnictwo Bosz (w 1994 roku). ZB: Ale dlaczego uwierzył Pan, że taki biznes książkowy może dać, już nie mówię wielki majątek, ale utrzymanie? BS: W każdej branży można przeżyć. Ale ja jestem pasjonatem. Książki mnie pasjonowały zawsze a nie zawsze robi się rzeczy tylko dla pieniędzy. Świetnie jest pracować z książką. Od razu wznosimy się na wyższy poziom. Powtarzam moim pracownikom w księgarniach: w drzwiach księgarni jest filtr, wchodzą do nas ludzie już przefitrowani. Do sklepu spożywczego każdy musi wejść a do księgarni nie. Jest to więc praca ze świadomymi ludźmi na wyższym poziomie i przez to szalenie interesująca. ZB: Czy miał Pan ambicje, poza dążeniem do zaspokojenia własnej pasji, aby stworzyć miejsce skąd promieniuje kultura? BS: Miałem poczucie, że sprzedając książki, a później też je wydając, robimy rzecz obiektywnie pozytywną. Kiedy się sprzedaje piwo to nie zawsze jest to takie pewne. Sprzedając książki wpływa się na społeczność lokalną. Bo księgarnie to była rzecz lokalna, ale wydawnictwo powstało od razu z założeniem, że robimy rzeczy na poziomie europejskim z wielu dziedzin: kultura, sztuka, historia, albumy. Promujemy Polskę, ale nie uciekamy od innych tematów, np. Nowy Jork, Afryka. Wydaliśmy już ponad dwieście pozycji, wiele z nich było przeze mnie wymyślonych. Mieszkam i pracuję w górach, zatem na miejscu będzie anegdota o góralu, który powiada: kiedy mam czas to siedzę i myślę, a jak nie mam czasu to ino siedzę. No więc, kiedy czas znajduję, żeby siedzieć i myśleć to staram się wymyślać generalne kierunki naszego wydawnic 11

12 twa, ale też konkretne projekty jak np. wydanie w jednym tomie Herberta i Norwida. Praca nad książką podnieca. Powód zestawienia Herberta i Norwida w jednym tomie, był chociaż istnieje między nimi ideowe pokrewieństwo właściwie pozaliteracki. Oni obaj rysowali a Norwid też malował, i to mnie zdopingowało do wydania książki z ich dziełami plastycznymi. A te dzieła były ilustrowane wierszami. Książka została najpiękniejszą książką roku według Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek a także wygrała konkurs Edycja na najpiekniesza książkę roku. Miała też bardzo dobry odbiór na rynku. Połączenie obrazu i słowa sprawdziło się. ZB: Skąd się wziął pomysł masowej imprezy Bieszczadzkie lato z książką? Czy była to potrzeba promocji, między innymi swojej produkcji, czy miała to być impreza promująca kulturę w regionie, który w powszechnym odbiorze uchodzi za trochę zaniedbany... BS: Jest zaniedbany, zaniedbana jest w ogóle polska prowincja. Lato to jest mój pomysł. Kiedyś wydałem książkę Jerzego Janickiego Nieludzki doktor o tej krainie, piękne opowiadania, z których powstały scenariusze i świetne filmy. Janickiego poznałem podczas pracy nad albumem o Lwowie. Najpierw namówiłem Adama Bujaka, żeby zrobił zdjęcia. A potem Janickiego, który jest ze Lwowa, więc był to poniekąd jego obowiązek. Janicki zaproponował mi ponowne wydanie Nieludzkiego doktora. Potem zacząłem zastanawiać się, jak zrobić promocję. Zrobiliśmy ją w Wetlinie, w leśnych barakach ściągając na tą promocję wszystkich tych przedziwnych bieszczadzkich ludzi, tych węglarzy, pasterzy i innych, którzy uciekli tu od cywilizacji, z różnych powodów, i zaprosiliśmy też wojewodę, marszałka i miejscową władzę, więc mieliśmy bardzo interesujący przekrój społeczny. Zorganizowaliśmy ją wspólnie z Bieszczadzkim Parkiem Narodowym i to było bardzo udane. Co roku powtarzaliśmy te imprezy w Wetlinie, zawsze pojawiało się kilkaset osób. Wszyscy się świetnie tur, konst, historia, album. Vi marknadsför Polen, men vi flyr inte från andra teman, till exempel New York eller Afrika. Vi har redan givit ut över 200 titlar, åtskilliga av dem har jag tänkt ut. Jag bor och arbetar i bergen, följaktligen är det på sin plats med en anekdot om en bergsbo som säger: när jag har tid sitter jag och tänker, och när jag inte har tid så bara sitter jag. Alltså, när jag hittar tid för att sitta och tänka försöker jag tänka ut generella riktlinjer för vårt förlag, men också konkreta projekt som till exempel att ge ut Zbigniew Herbert och Cyprian Norwid i en och samma volym. Arbetet med en bok är exalterande. Skälet till att sammanställa Herbert och Norwid i en och samma volym, var- trots att det mellan dem finns ett ideologiskt släktskap egentligen utomlitterärt. Båda två tecknade och Norwid målade också och det inspirerade mig till att ge ut en bok med deras bildverk. Och dessa alster var illustrerade med dikter. Boken blev årets vackraste bok enligt Polska bokutgivarföreningen och den vann också tävlingen Utgåva för årets vackraste bok. Den fick även ett väldigt bra mottagande på marknaden. Kombinationen bild och ord bestod provet. ZB: Varifrån kom idén till det stora evenemanget Sommar i Bieszczadybergen med en bok? Fanns det ett behov av reklam, bland annat för förlagets egen produktion, eller skulle det vara ett evenemang som gjorde reklam för regionens kultur, som i allmänhetens uppfattning anses vara en smula eftersatt... BS: Den är eftersatt, överhuvudtaget är den polska provinsen eftersatt. Sommaren är min idé. Någon gång gav jag ut Jerzy Janickis bok Den omänsklige doktorn om detta land, vackra berättelser som gav upphov till manus och utmärkta filmer. Janicki lärde jag känna under arbetet med ett album om Lviv. Först övertalade jag Adam Bujak till att ta bilder. Och därefter Janicki, som kommer från Lviv, således var detta på sätt och vis hans plikt. Janicki föreslog en ny utgivning av Den omänsklige doktorn. Sedan började jag fundera över marknadsföringen. w Sztokholmie, również jest w filmie to ostatni świadkowie. W czasie festiwalu odbyła się światowa premiera Radagast z ich udziałem. Godzinę wcześniej pokazaliśmy Po-lin Joli Dylewskiej, niesłusznie niedoceniony w Krakowie. A przecież to wielkie kino! Czy Radegast jest rzeczywiście nowym słowem na temat łódzkiego getta? Lankosz i Bart po raz pierwszy opowiadają o losie Żydów czeskich, niemieckich, z Wiednia, z Luksemburga, przede wszystkim z Pragi. Tam znalazło się sześciuset adwokatów, inteligencja, ludzie, którzy nie nadawali się do pracy fizycznej. Dwie siostry Franza Kafki przeżyły parę miesięcy, dopóki miały co sprzedawać, a potem poszły jak inni do gazu. Tam zginął kuzyn Zygmunta Freuda. Warto o tym przypominać Europie. Festiwal to jednak bardzo różne tematy. flicka var hon i Lodzgettot och senare lyckades hon rädda sig från gaskammaren i Auschwitz. Roman Freund, som bor i Stockholm, är också med i filmen de är de sista vittnena. Under festivalen var det världspremiär på Radegast och de två kom att närvara. En timme innan den visade vi Jolanta Dylewskas Po-lin som blev orättvist underskattad i Krakow. Och den är ju prov på stor filmkonst! Berättar Radegast verkligen något nytt om gettot i Lodz? Lankosz och Bart är de första som berättar om det öde som drabbade judarna från Tjeckien, Tyskland, Wien och Luxemburg. Men framför allt berättar de om judarna från Prag. Sexhundra advokater, intelligentian, människor som inte lämpade sig för fysiskt arbete, hamnade i gettot. Franz Kafkas två systrar överlevde ett par månader, så länge som de hade något att sälja, och sedan sändes de - liksom andra - till gasen. Där dog också Sigmund Freuds kusin. Det är värt att påminna Europa om detta. 12

13 Vi marknadsförde boken i Wetlin, i skogbaracker samlade vi alla dessa egendomliga människor som finns i Bieszczadybergen, dessa träkolhandlare, herdar och andra, vilka av olika anledningar hade flytt undan civilisationen hit. Vi bjöd också in landshövdingen, ordföranden i landstinget och de lokala myndigheterna, vi hade alltså ett väldigt intressant tvärsnitt av befolkningen där. Vi organiserade evenemanget tillsammans med Bieszczadybergens nationalpark och detta blev väldigt lyckat. Varje år upprepade vi de här evenemangen i Wetlin och det dök alltid upp några hundratal personer. Alla roade sig väl: författare och direktörer och landshövdingar och uppfordrare och träkolseldare och vedhuggare vilka var mest välklädda för stadsfolket kom till Wetlin i jeans. Efter några år konstaterade jag att detta evenemangrecept hade nötts ut och då följde ett uppehåll med evenemangen. För tre år sen kom jag till slutsatsen att boken dock måste hjälpas på traven, eftersom en sekundär analfabetism hotar, vilket inte bara är ett problem i Bieszczadybergen eller i Polen utan ett globalt sådant. Evenemangen handlade alltså inte om att göra reklam för mitt förlag, för marknadsför gör man troligen bättre genom att vara på mässorna i Chicago, Frankfurt, Göteborg eller i Warszawa. Leskos borgmästare blev begeistrad över idén. Vi lyckades bjuda in väldigt bra författare, bra förläggare och nu vidareutvecklas evenemanget. Allt fler ungdomar dyker upp. Detta är väldigt viktigt för regionen, myndigheterna stödjer oss, eftersom de uppenbarligen anser att det fyller ett syfte. ZB: Dina böcker vill göra reklam för Polen och dess regioner. Ger du ut böcker på andra språk också? BS: Som regel är samtliga böcker som vi ger ut flerspråkiga, åtminstone polsk-engelska. Ofta gör vi också särskilda språkversioner och för att ge ett exempel gavs albumet Polen med Adam Bujaks foton ut i sju olika språkversioner. Förutom den vanliga bokmarknaden är enheten för Polenfrämjande vid Utrikesdepartementet vår viktigaste partner som prak Foto: Agata Kurkowska Pomnik Książki/Bokens monument, Lesko bawili: pisarze i dyrektorzy, i wojewodowie, i wozacy, i palacze węgla drzewnego, i drwale, którzy byli najlepiej ubrani, bo miejscy przyjeżdżali do Wetliny w dżinsach. Po kilku latach stwierdziłem, że ta formuła się wyczerpała i nastąpiła przerwa w imprezach. Trzy lata temu doszedłem do wniosku, że trzeba jednak pomóc książce bo grozi wtórny analfabetyzm, co jest problem nie tylko bieszczadzkim albo polskim lecz globalnym. Nie była to więc promocja mojego wydawnictwa, bo na pewno lepiej promuję się będąc na targach w Chicago, Frankfurcie, Goeteborgu albo w Warszawie. Burmistrz Leska zapalił się do pomysłu. Udało się zaprosić bardzo dobrych pisarzy, dobrych wydawców i teraz następuje rozwój tej imprezy. Pojawia się coraz więcej młodzieży. Dla regionu jest to bardzo ważne, władze wspierają nas, bo uważają najwidoczniej, że ma to sens. Festivalen innehöll dock många olika teman. Ja, men jag vill också nämna filmen Rachel At The Gdansk Railway Station av Ewa Szprynger, i vilken det också berättas om min far, Grzegorz Kantor från Kolomyja. Vi visade så olika filmer, som den serbiska dokumentären om barnen i Nepal och en fransk politisk dokumentär om Putin och hur hans system i Ryssland fungerar. Vi hade en Rysslandsexpert, Adam Rotfeld, som ledde seminariet R yssland och världen i dag. Tak, ale chcę jeszcze wspomnieć o filmie Rachela na Dworcu Gdańskim Ewy Szprynger, w którym mowie też o moim ojcu Grzegorzu Kantorze z Kołomyi. Pokazaliśmy filmy tak różne, jak serbski dokument o dzieciach w Nepalu, francuski dokument polityczny o Putinie i funkcjonowaniu jego systemu w Rosji. Mieliśmy eksperta od tematyki rosyjskiej, profesora Adama Rotfelda, który poprowadził seminarium Rosja i świat dzisiaj. Ni begränsar er alltså inte bara till att visa filmer? A więc nie ograniczacie się do pokazywania filmów. Det var många samtal och reflektioner. Professor Rotfeld är Było dużo rozmów i refleksji. Profesor Rotfeld jest nie tylko inte bara den polska regeringens Rysslandsexpert. Han är också doradcą do spraw rosyjskich rządu polskiego, ale też jednym z en av två rådgivare i frågor om Centraleuropas säkerhet åt NATOs dwóch doradców sekretarza generalnego NATO ds. bezpieczeństwa generalsekreterare. Vi har alltså en person med högre status än Europy Środkowej. Więc mieliśmy osobę o statusie wyższym varje utrikesminister. För övrigt var han ett judiskt barn som niż każdy minister spraw zagranicznych. Skądinąd żydowskie räddades från döden av ukrainare. Och man måste också nämna dziecko uratowane przed śmiercią przez Ukraińców. A trzeba Andrzej Fidyk med sin film om koncentrationslägren i Nordkorea, Yodok Stories samt Darfur Now av Ted forts sid. 14 centracyjnych w Korei Północnej, Yodok Stojeszcze wspomnieć o Andrzeju Fidyku z filmem o obozach kon cd str

14 ZB: Pańskie książki chcą promować Polskę i jej regiony. Czy wydaje Pan też książki obcojęzyczne? BS: Z zasady wszystkie książki wydawane przez nas są wielojęzyczne, co najmniej polsko-angielskie, często też robimy odrebne wersje językowe i dla przyładu album Polska ze zdjęciami Adama Bujaka wydany był w 7-miu wersjach językowych. Poza normalnym rynkiem książki, naszym najważniejszym partnerem kupującym od nas praktycznie każdą pozycję jest Departament Promocji MSZ, co oznacza, że nasz pomysł promocji Polski jest trafiony. ZB: Wspomniał Pan o Nowym Jorku. Czy wydaje Pan książki o Nowym Jorku, żeby nie zaszufladkowano Pańskiego wydawnictwa jako prowincjonalnego? BS: Po 11 września zrobiliśmy ważny album o Nowym Jorku. Oczywiście nie był on z okazji 11 września. Album przygotowywaliśmy dwa lata i kiedy wydarzyło się, co się wydarzyło, do gotowego już właściwie albumu włożyliśmy parę zdjęć z tej tragedii. Był to być może pierwszy na świecie duży album o NY wydany po tragedii. Dzisiaj jesteśmy w stanie wydać album o kazdym zakatku swiata, zatem nie o szufladę tu chodzi. W Polsce jest duża łatwość deprecjonowania kulturalnych inicjatyw poprzez dodawanie do nich określenia prowincjonalny. My wydajemy książki o wszystkim a regionalne stanowią może 5 % a w naszym regionie sprzedajemy ok. 5% naszej produkcji. Od początku naszej działalności stawialiśmy sobie za cel wydawanie ważnych książek, czy są związane z regionem, czy nie. Oczywiście od regionu nie uciekamy. Wydajemy co dwa lata nowy album o Bieszczadach. tiskt taget köper varje titel vi ger ut, vilket innebär att vår idé om att marknadsföra Polen har träffat rätt. ZB: Du nämnde New York. Ger du ut böcker om New York för att ditt förlag inte ska stoppas in i ett fack som provinsförlag? BS: Efter den 11 september gjorde vi ett viktigt album om New York. Självklart gjordes det inte med anledning av den 11 september. Vi höll på att förbereda albumet i två års tid och när det som hände hände stoppade vi in till ett egentligen klart album ett par bilder från tragedin. Kanhända var det världens första stora album om New York som gavs ut efter tragedin. I dag är vi i stånd till att ge ut ett album om varenda ett av världens avlägsna skrymslen. Så något fack handlar det inte om här. I Polen är man avsevärt benägen att devalvera kulturinitiativ genom att till dem foga uttrycket provinsiell. Vi ger ut böcker om allt och de böcker som rör det regionala utgör kanske fem procent och i vår region säljer vi omkring fem procent av vår produktion. Ända från början av vår verksamhet har vi satt som målsättning att ge ut viktiga böcker, vare sig de är knutna till regionen eller inte. Självklart flyr vi inte från den. Vartannat år ger vi ut ett nytt album om Bieszczadybergen. Tack för samtalet. Dziękuję za rozmowę ries oraz o Darfur Now Teda Browna, fascynującym filmie, o niezwykłych ludziach, którzy chcą pomagać, wolontariuszach... o Darfurze trzeba mówić. Zdecydowałem się też wprowadzić do programu film The Living (Żywi) Sergija Bukowskiego o klęsce głodowej na Ukrainie, którą wywołał Stalin. Ten film powstał kilka miesięcy przed kryzysem ukraińsko-rosyjskim w kwestii gazu. Mam ogromną satysfakcję, że jego światowa premiera odbyła się właśnie w Sztokholmie. Pokazaliśmy również dramatyczny film o konflikcie palestyńskoizraelskim, Umrzeć w Jerozolimie Hilli Medalii, historię dwóch matek, Palestynki i Żydówki. Ich córki zginęły w zamachu bombowym przeprowadzonym przez tę pierwszą. Miały po 17 lat. Na zdjęciach wyglądają jak siostry. Młoda dokumentalistka próbuje doprowadzić do rozmowy obu matek. Po tym filmie nie było dyskusji, była cisza. Nie ma dialogu. Są ofiary. Są więc filmy z całego świata? Mieliśmy piękny film z Iranu, Cyonasis, o platonicznej miłości francuskiej studentki do irańskiego cd str. 19 Braun en fascinerande film om ovanliga människor som vill hjälpa till, volontärer... man måste prata om Darfur. Jag bestämde mig också för att införa Sergei Bukowskis film The living i programmet, den handlar om den av Stalin iscensatta hungersnöden i Ukraina. Den här filmen gjordes ett par månader före den rysk-ukrainska gaskrisen. Jag känner en ofantlig tillfredsställelse över att filmens världspremiär kommer vara just i Stockholm. Vi visade också en dramatisk film om Israel-Palestinakonflikten To die in Jerusalem av Hilla Medalia, en historia om två mödrar, en palestinsk och en judisk. Deras döttrar omkom i ett självmordsattentat som genomfördes av den palestinska dottern. De var 17 år. På bilderna ser de ut som systrar. Den unga dokumentärfilmaren försöker få de båda mödrarna att tala med varandra. Efter att man har sett filmen kom det inte bli någon diskussion, det rådde tystnad. Det finns ingen dialog. Bara offer. Det kommer alltså visas filmer från hela världen? Vi hade en vacker film från Iran, Cyanosis, om en ung fransk kvinnlig students platoniska kärlek till en forts sid

15 Nieznana Kolekcja poloników z zamku Skokloster Fragment ur polska bibliotek ett krigsbyte från den svenska syndafloden Fragmenty polskich bibliotek zdobycz wojenna z czasów potopu szwedzkiego En okänd Polonicasamling från Skoklosters slott Foto: Wikipedia.org Ewa Teodorowicz-Hellman, Elisabeth Westin Berg Dotychczas niemal nieznana Kolekcja poloników (Polonicasamlingen) z zamku w Skokloster, przywieziona do Szwecji przed ponad 350 laty, została skatalogowana. Ta zdobycz wojenna, zrabowana na terenach Rzeczypospolitej przez hrabiego i marszałka Karola Gustawa Wrangla ( ), odkryta została w kilku drewnianych skrzyniach w jednym z pomieszczeń biblioteki w związku z zakupem zamku przez państwo w roku Kolekcja jest niewielka i składa się z ponad dwustu drobnych druków, zwykle krótkich tekstów, obejmujących często kilka stron, czasem jednak dłuższych. Niektóre z nich, podniszczone częstą lekturą w kraju pochodzenia, w nowej i obcej sobie kulturze straciły jednak całkiem tak na znaczeniu jak i aktualności. Prawdopodobnie skromny wygląd zewnętrzny w połączeniu z faktem, że większość z nich napisana była po polsku, przyczynił się do tego, że nie zadbano o nie w taki sam sposób jak o inne książki biblioteki. Od czasu odkrycia kolekcji części zbioru poddawane były pracom katalogowym, ale bez ostatecznych resultatów. Obecnie praca ta jest zakończona, a jej wyniki przedstawione w książce Macieja Edera The Polonica Collection from Skokloster Castle (2008). Den hittills nästan okända Polonicasamlingen från Skoklosters slott, som kom till Sverige för mer än 350 år sedan, är nu katalogiserad. Detta krigsbyte togs från Polen av greven och fältmarskalken Carl Gustaf Wrangel ( ). Böckerna förvarades i några trälådor i ett av biblioteksrummen och uppmärksammades sedan staten köpt Skoklosters slott Samlingen är liten och består av över två hundra tryck, vanligen korta texter, som omfattar bara några sidor, ibland dock längre. Några av dem är mycket slitna då de varit flitigt lästa i ursprungslandet. I den nya och främmande kulturen förlorade de dock helt och hållet både sin betydelse och sin aktualitet. Antagligen har böckernas enkla yttre i kombination med att de flesta var på polska bidragit till att de inte behandlats som andra böcker i biblioteket. Sedan de upptäcktes har delar av samlingen flera gånger varit föremål för katalogisering men utan färdigt resultat. Nu är dock arbetet avslutat och presenteras i Maciej Eders bok The Polonica Collection from Skokloster Castle (2008). Varför är just denna lilla enkla samling av småtryck viktig för den polska kulturen? Här bör man påminna om att Polen är ett land som flera gånger har drabbats av långa och förö- 15

16 dande krig. Landets geopolitiska läge mellan Ryssland i öst och Tyskland i väst har bidragit till att flera krig har ägt rum på polskt territorium, även om de inte direkt angick själva Polen. Men även krigen mot Sverige var mycket förödande för landet och dess invånare och för landets materiella och immateriella kulturarv. Under 1600 talet har Polen i krigen mot Sverige förlorat en stor del av sin bokliga kultur: flera polska privata bibliotek, stifts och klosterbibliotek samt statliga arkiv plundrades av svenska arméer. De erövrade boksamlingarna skickades som krigsbyte med skepp över havet till Sverige för att bidra till den svenska kulturens, vetenskapens och utbildningens utveckling. Den svenska syndafloden som man i den polska historien kallar krigen mot Sverige under åren var en svår tid för Polen och dess befolkning. Den jämförs inte sällan med förödelsen av det polska kulturarvet under andra världskriget. I detta sammanhang är Polonicasamlingen på Skoklosters slott inte bara intressant utan framför allt kulturellt viktig. Det finns även flera andra faktorer som gör att katalogiseringen av samlingen kan betraktas som en betydelsefull bokhändelse. För det första är samlingen ganska okänd eftersom katalogiserings arbetet först nu är avslutat, för det andra innehåller samlingen flera unika tryck, dvs. texter som är helt okända i Polen, för det tredje är antalet unika poster i denna samling ovanligt högt nästan var åttonde bok är helt enkelt unik, och för det fjärde är samlingen ett bra exempel på vilka skrifter, som ingick i de polska privata adelsbiblioteken under 1600 talet. Dessutom är det intressant att uppmärksamma vilka ämnen som finns representerade i Polonicasamlingen. I samlingen finns flera religiösa skrifter, skrivna på polska och latin, t.ex. böner som skulle läsas innan bikten, religiösa sånger, en lärobok i den katolska läran för barn och för det vanliga folket. Det finns även texter, vars författare tar upp viktiga teologiska frågor, vilka under reformationstiden hade stor betydelse för de livliga diskussionerna om den sanna tron. När den katolska kyrkans ställning hotades i flera europeiska länder, var reformationen i Polen ganska begränsad i sitt omfång och den fick aldrig stor utbredning i samhället. De religiösa tvisterna dock stimulerade både präster och intellektuella till debatt om kyrkans roll och katolicismens ställning i Europa. Bland de religiösa småtrycken hittar man några texter som vittnar om den redan då utbredda Mariakulten i den polska kulturen. Denna kulminerade under svensk polska kriget i och med att Maria, Jesus moder, av den polska kungen Johan II Kasimir (Vasa) utsågs till Polens skyddshelgon och Polens andliga drottning. En viktig grupp av religiösa skrifter utgör de så kallade kyrkliga kalendrarna (rubricella) med beskrivningar av liturgins ordning för olika veckor och helger under kyrkoåret. Alla dessa härstammar från Poznańtrakten från åren I några av texterna från Polonicasamlingen hittar man minnen av viktiga händelser som ägde rum i början av 1600 talet, t.ex. berättelser om ovanliga fenomen på himlavalvet som solförmörkelser eller kometer. Dessa astronomiska fenomen betraktades av dåtidens människor som dåliga omen som kunde förebåda en stor katastrof. Framför allt betraktades kometer som förebud om guds vrede: människosläktet skulle Dlaczego właśnie ten mały, prosty zbiorek druków drobnych i ulotnych jest ważny dla polskiej kultury? W tym miejscu należy przypomnieć, że Polska to kraj, który wielokrotnie przeżywał długie i niszczące wojny. Geopolityczne położenie kraju między Rosją na wschodzie a Niemcami na zachodzie przyczyniło się do wielu wojen, które nawet wtedy, gdy nie dotyczyły bezpośrednio Polski, rozgrywały się na jej terytorium. Wojny ze Szwecją również były niszczące dla kraju, jego mieszkańców oraz kultury materialnej i duchowej. W XVII wieku Polska utraciła dużą część swojej kultury: wiele biblio tek prywatnych, kościelnych i klasztornych oraz archiwów państwowych zostało splądrowanych przez armie szwedzkie. Te zdobycze książkowe wysłane zostały przez morze jako łupy wojenne do Szwecji, aby tam przyczynić się do rozwoju szwedzkiej kultury, nauki i systemu szkolnictwa. Czasy potopu szwedzkiego jak określa się w polskiej historii wojny ze Szwecją w latach były ciężkim okresem dla Polski i jej mieszkańców. Nierzadko porównywane one bywają ze zniszczeniem polskiego dziedzictwa kulturowego w czasie drugiej wojny światowej. Z tego właśnie powodu Kolekcja poloników z zamku w Skokloster jest nie tylko interesująca, ale przede wszystkim kulturowo ważna. Istnieje również kilka innych przyczyn, dla których skatalogowanie zbiorku można uważać za znaczące wydarzenie w świecie książki. Po pierwsze kolekcja była dotąd niemal nieznana, jako że prace nad jej opracowaniem dopiero teraz zostały zakończone, po drugie zbiór za wiera wiele tekstów unikalnych, po trzecie liczba unikatów w tym zbiorku jest niezwykle wysoka niemal co ósma książka jest po prostu unikatem i wreszcie po czwarte, zbiór jest dobrym przykładem na to, z jakich książek składały się zasoby biblioteczne polskich bibliotek szlacheckich w XVII Skokloster slott wieku. Interesujące jest tu również zwrócenie uwagi na fakt, jakie tematy reprezentują utwory z Kolekcja poloników. W zbiorku znajdujemy wiele pism religijnych, pisanych po polsku i po łacinie, np. modlitwy przed spowiedzią, pieśni 16

17 religijne, czy katechizm wiary katolickiej, napisany z myślą o dzieciach i prostych ludziach. Są tu także teksty, których autorzy podejmują ważne problemy teologiczne, jakie w czasie reformacji miały duże znaczenie dla ożywionych dyskusji na temat prawdziwej wiary. Podczas gdy Kościoł Katolicki był zagrożony w wielu krajach europejskich, reformacja w Polsce miała charakter ograniczony i nigdy nie stała się zjawiskiem ogólnospołecznym. Spory religijne stymulowały jednak księży i intelektualistów do dyskusji na temat roli kościoła i pozycji katolicyzmu w Europie. Wśród druczków religijnych znajdujemy kilka tekstów, świadczących o szeroko rozpowszechnionym już wtedy w polskiej kulturze kulcie Maryjnym, który swój szczyt rozkwitu przeżywał w czasie wojen polsko szwedzkich, kiedy to Maryja, Matka Jezusa, uznana została przez króla Jana Kazimierza (Wazę) za patronkę i duchową Królową Polski. Ważną grupę wśród tekstów religijnych stanowią również kalendarze kościelne (rubricella) z przykładami liturgii na poszczególne tygodnie i święta roku kościelnego. Wszystkie pochodzą z okolic Poznania z lat W kilku tekstach z Kolekcji poloników znajdujemy wspomnienia ważnych wydarzeń, jakie miały miejsce na początku XVII wieku, np. opowieści o niezwykłych zjawiskach na niebie jak zaćmienia słońca i pojawianie się komet. Te fenomeny astronomiczne uważane były przez ówczesnych za bardzo zły omen, zwiastujący nadejście wielkiej katastrofy. Przede wszy stkim komety uważano za zapowiedź gniewu Boga: rodzaj ludzki miał zostać ukarany za swoje grzechy i sympatie dla nowej wiary protestantyzmu. W zbiorze jest także skromny kalendarzyk do użytku codziennego. Zawiera on wiadomości o świętach kościelnych, informacje o różnych wydarzeniach politycznych, rozmaitego rodzaju prognostyki i porady praktyczne. Kalendarz przetłumaczony został z łaciny. Opracowano go pod względem językowym w taki sposób, że nawet ci, którzy nie czytali płynnie i nie posiadali umiejętności pisania, mogli używać go na co dzień. Próby dotarcia do przeciętnego czytelnika widoczne są w wielu religijnych i świeckich tekstach zbiorku. Dużą część Kolekcji poloników stanowią teksty polityczne, pisane często po łacinie, języku, który w XVII wieku był językiem administracji, kościoła, nauki. Wiele rozpraw na pisanych jest także po polsku. Są to przede wszystkim propozycje praw, jakie były dyskutowane w czasie obrad sejmowych. W niektórych z nich autorzy podejmują dyskusje na temat władzy króla i systemu polskiej państwowości, w innich krytykują prywatne interesy magnatów oraz ich pogoń za rozgłosem, sławą, bogactwem i władzą. Na długo przedtem zanim zaczęto mówić o rozbiorach Polski (1772, 1793, 1795) spotykamy się tu z myślami o nieuniknionym upadku państwa polskiego i o palącej potrzebie głębokich reform w aparacie państwowym. Kilka tekstów traktuje o różnych sprawach państwa: o wewnętrznych problemach kraju, politycznych relacjach z Moskwą i Turcją, a przede wszystkim o konfl iktach Polski ze Szwecją w okresie panowania rodu Wazów w obydwu krajach. Jeden z tekstów opisuje bitwę pod Kircholmem (1605). Autor opiewa niezwykłe męstwo i chęć do walki polskich żołnierzy pod dowództwem hetmana Jana Karola Chodkiewicza i wyraża ogromną wdzięczność Bogu za zwycięstwo nad armią Karola IX. straffas för sina synder och för sina sympatier för den nya tron, nämligen protestantismen. I samlingen fi nns också en enkel almanacka för dagligt bruk. Den innehåller uppgifter om kyrkliga helgdagar, information om olika politiska händelser, prognostika av olika slag samt praktiska råd. Almanackan översattes till polskan från latinet. Den omarbetades språkligt så att även de som inte kunde läsa flytande och inte hade färdigheter i det skrivna språket kunde använda den till vardags. Just ambitionen att nå den vanlige läsaren märks i flera religiösa och profana texter från samlingen. En stor del av Polonicasamlingen består av politiska skrifter, ofta skrivna på latin, det språk som under 1600 talet var administrationens, kyrkans och vetenskapens språk. Många arbeten är även skrivna på polska. Hit hör framför allt förslag till grundlagar som diskuterades vid sejmens (polskt parlament) sammankomster. I några av dem tar författarna upp frågor om kungens makt och om polska statens ordning, i andra kritiserar de magnaternas privata intressen och deras strävan efter berömmelse, ära, rikedom och makt. Långt innan man började tala om Polens delning (1772, 1793, 1795) finner man här tankar om den polska statens oundvikliga undergång och om brådskande behov av djupgående reformer i statsapparaten. Några texter handlar också om den polska statens olika angelägenheter: om landets inre problem, politiska relationer med Moskva och Turkiet, och framför allt om konfl ikter mellan Polen och Sverige under vasaättens regeringstid i de båda länderna. En av texterna beskriver slaget vid Kirkholm (1605). Författaren prisar de polska soldaternas stridslust och mod under hetmanen Jan Karol Chodkiewicz s befäl och uttrycker sin tacksamhet till Gud för segern över Karl IX:s armé. Litterärt är Polonicasamlingen intressant framför allt därför att den innehåller flera exempel på tillfällighetspoesi som skildrar olika seder och bruk i den polska adelsrepubliken. Skokloster slott 1

18 Skokloster slott Här hittar vi gamla julsånger och klagosånger (treny), bröllops och begravningstal samt flera panegyriska dikter som berömmer olika personers goda egenskaper, framför allt hyllas kungen Wladimir IV (Vasa). Bland kända författare från renässansens och barockens tid hittar vi här namn som Łukasz Górnicki, Piotr Skarga, Samuel Twardowski och Maciej Kazimierz Sarbiewski. Katalogen The Polonica Collection from Skokloster Castle omfattar 208 poster skrivna på polska, latin, och tyska. Den består av flera delar: inledningen, som berättar om samlingens upptäckt och katalogiseringsprocessen, en alfabetisk katalog, namnregister, lista över provenienser samt en sammanställning av unika skrifter med bilder av titelsidorna. Bland provenienserna finner vi namnen på de polska adelsmännen Jan och Władysław Małachowski och riksdags och hovmannen Konstanty Władysław Wituski (minst en tredjedel av samlingen härstammar från deras bibliotek ). De svenska provenienserna är personer med anknytning till slottet: Wrangel, Brahe, Bielke och Scheffer. Arbetet med de polska skrifterna från Skoklosters slott fortsätter. Snart utges i Polen en kritisk och kommenterad utgåva av de unika poetiska texterna ur Polonicasamlingen. Detta sker i en ny polsk bokserie som kallas Polonica och som ingår i det stora projektet Humanism. Idéer tendenser humanistiska paradigm i den polska kulturen, som leds av prof. Alina Nowicka Jeżowa från Warszawa universitetet. I denna serie utges även en katalog över polska tryck från olika delar av Skoklosters slottsbibliotek. Ewa Teodorowicz-Hellman, professor i polska, Slaviska institutionen, Stockholms universitet. Studier i polsk och tysk filologi. Har arbetat i Polen vid Jagellonska universitetet och Universitetet i Katowice. Forskar tillsammans med polska forskare om polska samlingar i Riksarkivet, i Skoklosters slottsbibliotek samt i Strängnäs domkyrkobibliotek. Pod względem literackim Kolekcja poloników jest zbiorem interesującym przede wszystkim dlatego, że zawiera wiele tekstów poezji okazjonalnej, opisującej zwyczaje i obyczaje Rzeczypospolitej szlacheckiej. Znajdujemy tutaj kolędy, treny, przemowy weselne i pogrzebowe oraz wiersze panegiryczne, w których sławione są niezwykłe przymioty różnych osób, zwłaszcza króla Władysława IV (Wazy). Wśród wybitnych twórców epoki renesansu i baroku znajdujemy nazwiska Łukasza Górnickiego, Piotra Skargi, Samuela Twardowskiego i Macieja Kazimierza Sarbiewskiego. Katalog The Polonica Collection from Skokloster Castle zawiera 208 pozycji pisanych po polsku, łacinie i niemiecku i składa się z kilku części: ze wstępu o odkryciu zbioru i jego katalogowaniu, z alfabetycznie sporządzonego katalogu, rejestru nazwisk i proweniencji oraz listy unikatów i ich zdjęć stron tytułowych. Wsród proweniencji znajdujemy przede wszys tkim nazwiska polskich szlachciców Jana i Władysława Małachowskich oraz posłańca na sejm i dworzanina Konstantego Władysława Wituskiego (co najmniej jedna trzecia zbioru pochodzi z tych bibliotek). Szwedzkie proweniencje to nazwiska osób związanych z zamkiem: Wrangel, Brahe, Bielke i Scheffer. Prace nad polonikami na zamku w Skokloster są nadal kontynuowane. W najbliższym czasie ukażą się w Polsce w wydaniu krytycznym i komentowanym unikalne teksty poetyckie z Kolekcji poloników. Nastąpi to w nowej polskiej serii książkowej Polonika, która utworzona została w ramach projektu Humanizm. Idee, nurty, paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej, kierowanego przez prof. Alinę Nowicką Jeżową z Uniwersytetu Warszawskiego. Tam również ukazał się katalog polskich druków z różnych części biblioteki zamkowej w Skokloster. Ewa Teodorowicz-Hellman, profesor polonistyki, Instytut Slawistyki, Uniwersytet Sztokholmski. Studia filologii pol- 18

19 skiej i germańskiej. W Polsce pracowała na Uniwersytecie Jagiellońskim i Uniwersytecie w Katowicach. Razem z polskimi naukowcami bada obecnie polskie zbiory w Archiwum Narodowym Szwecji, w bibliotece zamkowej w Skokloster oraz w bibliotece diecezjalnej w Strängnäs. Elisabeth Westin Berg, studia historia literatury i sztuki oraz języki nordyckie na Uniwersytecie w Lundzie. Bibliotekarz naukowy i kustosz na Zamku Skokloster, zakres obowiązków starsze zbiory książkowe. Pracuje również jako bibliotekarz w Zbrojowni na Zamku Królewskim w Sztokholmie. Maciej Eder, doktor, studia filologii polskiej na Uniwersytecie Wrocławskim. Pracuje w Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Specjalizacja literatura polska epok dawnych. Autor książek The Polonica Collection from Skokloster Castle, Stockholm 2008 oraz Polonika ze zbiorów Zamku Skokloster, Warszawa W latach prace nad polonikami na zamku w Skokloster toczyły się w ramach dwóch projektów: szwedzkiego Polonica na zamku Skokloster i polskiego Polonika. Temat ten realizowany był w ramach projektu Humanizm. Idee nurty paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej, którym kieruje prof. Alina Nowicka-Jeżowa z Uniwersytetu Warszawskiego. Strona polska sponsorowała studia bibliologiczne i tekstologiczne, strona szwedzka umożliwiła kwerendy biblioteczne, finansowała stypendia pobytowe oraz wydanie książki The Polonica Collection from Skokloster Castle, która zwraca się przede wszystkim do szwedzkich bibliotekarzy i archiwistów. Tekst artykułu jest fragmentem prelekcji o pracach nad polonikami. Prezentacja miała miejsce 27 lutego 2009 w Zbrojowni Królewskiej, na Zamku Królewskim w Sztokholmie z okazji zamknięcia wystawy Krigsbyte, czyli Zdobycze wojenne. Elisabeth Westin Berg, studier i litteratur- och konsthistoria samt nordiska språk vid Lunds Universitetet. Forskningsbibliotekarie och intendent på Skoklosters slott med ansvar för äldre boksamlingar. Bibliotekarie på Livrustkammaren, Kungliga slottet, Stockholm. Maciej Eder, doktor i polsk filologi vid Universitet i Wrocław. Forskare vid Polska Vetenskapsakademien i Kraków. Specialisering äldre polsk litteratur. Författare till böcker The Polonica Collection from Skokloster Castle, Stockholm 2008 och Polonika ze zbiorów Zamku Skokloster, Warszawa Under åren har forskningen kring polonica på Skoklosters slott bedrivits inom ramen för två projekt: ett svenskt, Polska skrifter på Skoklosters slott samt ett polskt, Polonica. Det senare har genomförts inom ramen för projektet Humanism. Idéer tendenser humanistiska paradigm i den polska kulturen. Projektet leds av professor Alina Nowicka-Jeżowa från Warszawa universitet. Den polska sidan har sponsrat de bibliologiska studierna och textstudierna, den svenska sidan har möjliggjort efterforskningar i bibliotek, finansierat stipendievistelser samt utgivningen av boken The Polonica Collection from Skokloster Castle, som framför allt vänder sig till svenska bibliotekarier och arkivarbetare. Artikeln är ett utdrag från presentationen av arbeten om polonica. Presentationen ägde rum den på Livrustkammaren, Kungliga Slottet, Stockholm i samband med avslutning av utställningen Krigsbyte. malarza-prymitywisty, któremu ona pomaga zorganizować wystawę. No i była też genialna krótka etiuda rumuńska, Humoreska, o staruszkach, którzy biorą ślub, żeby dostać dotację dla młodych małżeństw. Pieniądze są potrzebne na pogrzeb leciwej panny młodej, której śmierć już zagląda w oczy. A na wyprawienie pogrzebu ich nie stać. Wszystko to opatrzone przez reżyserkę ludowymi przysłowiami, które w tym kontekście nabierają gryzącej ironii. Rumunia dzisiaj! Jak można streścić ideę całego festiwalu? Film dokumentalny jako instrument kształtowania ludzkiej wrażliwości i postaw obywatelskich. Rozmawiała Magda Sendecka iransk primitivistisk konstnär som hon hjälper att ordna en utställning. Och så fanns en genial kort rumänsk studie Humoresque om en gubbe och en gumma som gifter sig för att få ett ekonomiskt bidrag ämnat för att hjälpa nygifta par. Pengarna behövs till den till åren komna brudens som döden redan ser i ögonen begravning. För de har inte råd att ställa till med begravning. Allt detta förser regissören med folkliga ordspråk, som i denna kontext blir bitande ironiska. Rumänien i dag! Hur kan hela festivalidén sammanfattas? Dokumentärfilmen som instrument för att forma mänsklig känslighet och medborgerlig attityd. Magda Sendecka samtalade 19

20 życie codzienne i artystyczne Y vardag & kulturevenemang Ferdy-TUR-ke Ferdydurke w Turteatern Ferdydurke på Turteatern Foto: Jonas Jörneberg Gombrowicz nie znosił teatru i do niego nie chodził. Nie chciał oglądać również swoich własnych utworów dramatycznych. A właściwie ich nie chciał widzieć w szczególności. Pewnie by go zmartwił eksperyment przerobienia jego sztandarowej powieści Ferdydurke na teatralne przedstawienie. No, ale trudno. Potomni i tak zawsze zrobią, co zechcą. Pisarze po swojej śmierci są już całkowicie w naszych rękach. Teatr był dla Gombrowicza zbyt sztuczny. Żeby do niego chodzić. Kiedy jednak pragnął przedstawić, jak Forma w postaci gestów, rytualnych zachowań i etykiety tworzy się między ludźmi i zaczyna nimi rządzić sięgał po formę literacką pełną sztuczności, emfazy i konwencjonalnych chwytów, czyli sztukę teatralną. Ale przecież nie wszystko da się przedstawić na scenie. Gombrowicz był często głębszy niż nam się wydaje. Nie ma u niego, a w każdym razie nie w Ferdydurke, opozycji autentyczność kopia, albo powierzchowność głębia. Co by takie banały miały właściwie oznaczać i dlaczego z ich powodu miałby Gombrowicz zostać odkryty jako prekursor egzystencjalizmu w literaturze, który stworzył kilkanaście lat przed paryskim egzystencjalizmem Sartre a? Bo o to właśnie chodzi u Gombrowicza. Człowiek jest duchowo nikim, po prostu tylko egzystuje, bo się na skutek przypadku urodził. Musi dopiero siebie stworzyć: sam w walce ze Gombrowicz tålde inte teater och brukade inte gå dit. Han ville heller inte se sina egna pjäser. Särskilt inte dem. Han skulle säkert ha blivit bekymrad över försöket att göra om hans mest typiska roman Ferdydurke till teaterföreställning. Det kan inte hjälpas. De efterlevande gör ändå alltid som de vill. Efter sin död är författarna helt i våra händer. Teatern var alldeles för konstlad för Gombrowicz. För konstlad för att han skulle gå dit. Men när han ville visa hur Formen, som den tar sig uttryck i gester, rituella beteenden och konventioner, skapas mellan människor och börjar styra dem använde han sig av en litterär gestaltning full av förkonstling, emfas och konventionella grepp, det vill säga teaterkonsten. Men det är ju inte allt som går att visa på teaterscenen. Gombrowicz var ofta djupare än det kan förefalla. Hos honom finns ingen motsättning mellan det autentiska och kopian, mellan yta och djup, i alla fall inte i Ferdydurke. Vad menas egentligen med sådana banaliteter och varför skulle Gombrowicz på grund av dem betraktas som existentialismens föregångare inom litteraturen, verksam ett femtontal år före Sartre och hans existentialism i Paris? För det är nämligen vad det handlar om hos Gombrowicz. Andligen är människan ingenting, hon bara finns till, eftersom hon har råkat födas. Först måste hon skapa sig själv: ensam i kamp mot det sociala trycket, mot skolans, fa- 20