Suecia. Warszawabo i Stockholm Warszawianka w Sztokholmie. Europas gamla unioner Dawne unie Europy. årgång/rok VIII N 2(28) 2009

Transkrypt

1 2 N 2(28) 2009 årgång/rok VIII Suecia Polonia tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny pris: 26,50 SEK Warszawabo i Stockholm Warszawianka w Sztokholmie Europas gamla unioner Dawne unie Europy

2 Foto: Między Lublinem a Lizboną Mellan Lublin och Lissabon 440 lat temu miastem unii w Europie był Lublin. 1 lipca 1569 roku podpisano tam akt między Koroną, czyli Polską a Litwą przewidujący, w pewnym uproszczeniu, połączenie ich w jedno państwo federacyjne. Oba państwa miały mieć wspólnego władcę wybieranego w wolnej elekcji. Miała to więc być i była szlachecka republika z prezydentem nazywanym królem. Polacy a wkrótce i Litwini nazywali swoje państwo z dumą Rzeczpospolita, co jest polskim słowem na republikę. Poza władcą miał być wspólny sejm, pieniądz, polityka zagraniczna i obronna. Oba państwa miały natomiast zachować odrębne urzędy centralne, armie i języki urzędowe. Polska i Litwa były już ze sobą związane unią personalną od prawie dwustu lat, ale i tak nie obyło się bez tarć podobnie jak w przypadku traktatu lizbońskiego, który przez Polskę, wobec braku podpisu prezydenta, nie został jeszcze formalnie ratyfikowany. W Lublinie obrady Sejmu Reczpospolitej trwały ponad pół roku, od grudnia 1568 r. W marcu, pewnej nocy, posłowie litewscy opuścili nagle miasto. Prace nad aktem Unii wcale För 440 år sedan var Lublin den europeiska unionsstaden. Den 1 juli 1569 signerade man där ett fördrag mellan Polen och Litauen som något förenklat föreskrev att de skulle förenas i en federativ stat. De båda staterna skulle ha en gemensam regent tillsatt genom fria elektorsval. Tanken var alltså att skapa en adelsrepublik med en president som skulle tituleras kung. Polackerna och snart även litauerna benämnde med stolthet sin stat Rzeczpospolita, vilket på polska betyder republik. Förutom statsöverhuvudet skulle man ha en gemensam sejm (dvs. parlament), valuta, utrikes- och försvarspolitik. Medlemsstaterna skulle däremot behålla separata centralmyndigheter, arméer och officiella språk. Polen och Litauen hade då varit förbundna av en personalunion i nästan 200 år men det hade inte gått utan friktioner, inte helt olikt Lissabonfördraget som så länge presidentens signatur saknas fortfarande inte har formellt ratificerats av Polen. Sejmen sammanträdde i Lublin i över ett halvår med början i december En natt i mars lämnade de litauiska delegaterna plötsligt staden. Arbetet med unionsfördraget fortsatte trots cd. str.16 fort. sid. 16

3 Foto: arrowfilms.co.uk Alexander Orlowski, har verkligen en ovanlig livshistoria, som kunde ha varit ovanligt lämplig att filma. I polska kretsar i Stockholm går det rykten om att det är just han som var förebilden till hjälten i Agnieszka Hollands film Europa, Europa. Faktum är att under krigstillståndet (i Polen 1981) dök den kända regissören upp i filosofens vackra bostad på Vikingagatan i Stockholm. Läs sid. 17 Historia życia Aleksandra Orłowskiego doskonale nadaje się do sfilmowania. W środowisku sztokholmskiej Polonii usłyszałem nawet, że to właśnie on był prototypem bohatera filmu Agnieszki Holland Europa, Europa. Istotnie, w roku stanu wojennego reżyserka pojawiła się w mieszkaniu filozofa przy ulicy Vikingagatan w Sztokholmie Zob.str. 17 Suecia Polonia 2/2009 Innehåll / Spis treści Mellan Lublin och Lissabon Zbigniew Bidakowski Między Lublinem a Lizboną Zbigniew Bidakowski 32 Warszawabo i Stockholm dikter Katarzyna Suchcicka Warszawianka w Sztokholmie wiersze Katarzyna Suchcicka Att överleva i musiken Elżbieta Szwejkowska-Olsson Przeżyć w muzyce Elżbieta Szwejkowska-Olsson Marika Stiernstedt och hennes band till Polen Arnold Klonczynski Marika Stiernstedt i jej związki z Polską Arnold Klonczynski Mannen som lurade ödet Jozef Baran Człowiek, który oszukał los Jozef Baran Bogislav Erik och hans vapen Zbigniew Bidakowski Bogusław Eryk i jego herb Zbigniew Bidakowski Vardag & kulturevenemang Życie codzienne i artystyczne Nanas krönika Nana Håkansson Nanafelieton Nana Håkansson Omslaget/Okładka: Katarzyna Suchcicka, foto: Ignacy Skwarcan med stöd från Prenumeration / Prenumerata Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu.

4 Katarzyna Suchcicka 60 lat później w mojej głowie Dymy dymy na drugim brzegu rzeki Dymy nad Warszawą bombardują Warszawę! A to palą liście wokół Jeziora Mälaren późna jesień Szwecja 60 år senare i mitt huvud Rök rök på andra sidan floden Rök över Warszawa de bombar Warszawa! Men det är bara löv man bränner vid Mälarens stränder en senhöst i Sverige Neutralny kraj Podczas tych wszystkich wojen podjazdów ambicji ten ptaszek a raczej jego prapra prpr frfr frufru dziadek sobie podśpiewywał spokojnie na Östermalmie nie zważając na ludzkie gdzieś niedole stalinizm na wschodzie i rok 39 na południu. Mądrze, mój ptaszku, i podle niestety. Ett neutralt land Under alla dessa krig ränker ambitioner har den här lilla fågeln eller snarare hans för-för frfr farfr farfar suttit och sjungit helt lugnt på Östermalm utan att bry sig om människors bittra öden stalinismen i öst eller år -39 i söder. Klokt, lilla fågel, men gement dessvärre. 4

5 Szkic z dobrej dzielnicy To że nie mieli wojny ma swój realny wymiar W budynkach starych bez śladów kul Przez okna bez odpadającej farby których otwieranie nie sprawia trudności Widzę ich na rozległych kanapach przed wielkimi ekranami płaskich telewizorów przez rzędy zadbanych kwiatów przez szyby umytych nieskazitelnie okien Przy stołach z całą rodziną ojcami i dziadkami którzy żyją! wysokimi smukłymi jasnowłosymi Z zadbanym ciałem chodzących sprężystym krokiem dzięki ćwiczeniom fizycznym na które nie brakuje im czasu ani pieniędzy Przed domem stoi Volvo lub Saab Ulica jest cicha i bezpieczna Powietrze czyste Praca pewna z wyznaczoną przez związki zawodowe przerwą na lunch i ściśle określonymi porami zakończenia pracy Konto pełne Perspektywa starości spokojna Posłuszeństwo wobec przepisów władzy i rygorów nie dawanie fałszywego świadectwa o sąsiedzie tak jak kazał Luter W kościołach słuchają Bacha Restauracje są gwarne Wesołe okrzyki wznoszą widzowie w Operze BRAVO! Ludzie jeżdżą tu na rowerach ich jest wiatr Każdy trawnik jest dobry by leżeć w słońcu Piją czystą wodę prosto z kranu Skiss från en finare stadsdel Att de inte har haft krig är mycket påtagligt I gamla byggnader utan kulhål ser jag dem genom fönstren med färg som inte flagnar och som öppnas utan problem I deras vidlyftiga soffor framför stora platta teveskärmar genom rader av välskötta blommor genom fönstrens oklanderligt putsade rutor Vid borden med hela familjen med fäder och farfäder som lever! långa slanka ljushåriga Med välvårdade kroppar som går med spänstiga steg tack vare de fysiska övningarna som de varken saknar tid eller pengar till Utanför huset står en Volvo eller Saab Gatan är lugn och trygg Luften ren Arbetet säkert med lunchrasten fastlagd av facket och noga angivna tider för arbetsdagens slut Välfyllt konto En lugn ålderdom att se fram emot Lydnad gentemot föreskrifterna makten och disciplinen inte bära falskt vittnesbörd om grannen så som Luther befallt I kyrkorna lyssnar de till Bach I restaurangerna sorlar man Glada utrop hörs från publiken på Operan BRAVO! Här cyklar folk och deras är vinden Varje gräsmatta lämpar sig för solande Rent vatten dricker de direkt från kranen 5

6 W Sztokholmie Co sprawiło że między nami lej wąwóz szczelina która niepostrzeżenie się staramy zasypać i udawać że jej nie ma. To że jedna jest Żydówką a druga nie chcę żeby przestało mieć znaczenie, Nie było niewygodne Nie zagrażało wejściem na teren nieznany gdzie niebezpiecznie. Odkąd od którego punktu uśmiechu słowa zdałam ci się obca? Ja kobieta poeta Murzynka Żydówka. I Stockholm Varför finns den mellan oss denna krater, ravin, spricka som vi obemärkt försöker fylla igen och låtsas att den inte finns. Att en av oss är judinna och en inte vill jag ska förlora sin betydelse Det var inte obekvämt Inte hotfullt att beträda okänd terräng där faror lurar. Sedan när, från vilken punkt, leende eller ord kom jag att framstå som främmande? Jag kvinna, poet negress, judinna. Szwecja O, Światło szwedzki Boże! Z filmów Bergmana elektrycznością oświecony pastorze. I wy plackiem na trawnikach leżący przed słońcem. Rozumiem was dopiero gdy mi się objawia szwedzkie porównanie czerni do grzechu. Jak głęboki jest nawet w języku lęk przed ciemnością kraju pogrążonego w mroku. Sverige O, Ljus du svenska gud! Bergmanfilmernas med elektricitet upplyste pastor. Och ni liggande platt i gräset inför solen i skyn. Först då förstår jag er när det uppenbaras för mig det svenska likställandet av svärtan och synden. Så djup den är till och med i språket ångesten inför mörkret i ett land höljt i dunkel. 6

7 Warszawianka w Sztokholmie Miasto powinno szarą wstęgą rzeki być przedzielone na póła nie na wodzie w okruchach całe wspinać się skałą to w górę to w dół! Warszawabo i Stockholm Staden borde vara delad på mitten av flodens gråa band och inte ligga i vattnet söndersmulad och klättra på klipporna backe upp och backe ned! Tolkning: Lennart Ilke Katarzyna Suchcicka W przygotowaniu jest już piąty tom wierszy Katarzyny Suchcickiej, poetki, dziennikarki, krytyka literackiego, dokumentalistki. Opublikowała między innymi tomiki Niebieska pończocha w Wydawnictwie Literackim, 1993 i Dzikie kryształy w Wydawnictwie Nowy Świat, Przez rok przebywała w USA, gdzie jej wiersze zostały przełożone na język angielski i opublikowane w 1990 r. w antologiach amerykańskich Over the rainbow Michigan i Dan River Anthology Maine oraz w magazynie Touchstone w New Hampshire, a w 1997 r. w antologii Ambers Aglow. Contemporary Polish Women s Poetry Host Publications. Austin Texas. W latach mieszkała w Sztokholmie jej wiersze zostały tam przetłumaczone na angielski i opublikowane przez Instytut Polski oraz na język szwedzki i opublikowane w wydawnictwie ILKE Bokfoerlag pt. Vilda Kristaller, Jest autorką filmów dokumentalnych, m.in.. o G. Herlingu Grudzińskim, W. Szymborskiej, Z. Bieńkowskim, pisarce szwedzkiej A. Pleijel. oraz o Nagrodzie Kościelskich i poezji Pokolenia 68 Nowa Fala. W jej dorobku znajduje się film dokumentalny o działaczce opozycji demokratycznej w Szwecji, Marii Borowskiej Lobbystka (2005). Przez pięć lat prowadziła swój program autorski Skąd ta wrażliwość? na antenie TVP I. Obecnie pracuje dla TVP Kultura. Foto: Ignacy Skwarcan Katarzyna Suchcicka polsk poet, litteraturkritiker, journalist, filmare. Har publicerat 4 diktsamlingar, den femte kommer ut snart. Hennes dikter blev översatta till bl a engelska och publicerade i flera antologier i USA samt till svenska, t ex diktsamling Vilda kristaller (Ilke Förlag, 2005). År har hon bott i Sverige. Hon har gjort flera dokumentärfilmer bl a om Agneta Pleijel, Wisława Szymborska, den polska poesirörelsen Nya vågen, Maria Borowska under kommunismens tid den polska demokratirörelsens representant i Sverige. Under femårs tid ledde hon sitt eget program i polsk TV. Numera jobbar hon åt tevekanalen Kultura. 7

8 Stanisław Moniuszko av Adolphe Lafosse Przeżyć w muzyce Att överleva i musiken Elżbieta Szwejkowska-Olsson Muzyka ratowała ludziom życie. Historia najnowsza dostarcza nam wielu na to przykładów. Ale niewiele znamy przypadków całych narodów, który przeżyły dzięki kulturze i, właśnie, muzyce. Historia narodu polskiego jest takim przypadkiem. Przyczyniła się do tego w najwyższym stopniu działalność i twórczość Stanisława Moniuszki ( ). Droga do uznania ojca opery narodowej była jednak długa i starannie wytyczana przez krytyków muzycznych, pisma muzyczne oraz samego Stanisława Moniuszkę, który przygotowywał każde wystąpienie czy druk nut bardzo starannie, korespondując z przedstawicielami świata muzycznego Wilna i Warszawy. Przyszło mu tworzyć w trudnych warunkach w zaborze rosyjskim, kiedy Polska nie istniała na 8 Musiken har räddat människoliv. Det finns åtskilliga exempel i den nyaste historien. Vi känner dock inte till många fall där hela nationer har överlevt tack vare kulturen och i synnerhet musiken. Polens historia är ett sådant undantag. Stanisław Moniuszkos ( ) verksamhet och musikskapande har i högsta grad bidragit till detta. Vägen till erkännandet som nationaloperans fader var dock lång och noggrant utstakad av musikkritikerna, musiktidskrifterna och Stanisław Moniuszko själv som mycket noga förberedde varje uppträdande eller notpublicering genom att korrespondera med företrädare för Wilnos och Warszawas musikvärld. Hans lott var att skapa under besvärliga omständigheter i den ryska sektorn av det delade Polen som vid

9 den tiden inte fanns på Europakartan. Trots regelverket var tsarens censur ganska oberäknelig och beroende av censorns humör. Av vilken nationalitet var den polska nationaloperans fader? Vilka nationella kännemärken kan vi spåra i hans musik? Som den ryska tsarens undersåte var Moniuszko ryss; han var född i den vitryska trakten av Minsk och verksam som musiker i Wilno (inom det polsk-litauiska kulturområdet) och i Warszawa (genuin polsk mark); han studerade i Berlin och gifte sig med dottern till en tysk fabriksägare i Wilno där han flyttade in vid den s.k. tyska gatan. Hans utgivare i Wilno var jude och där fanns en tämligen stor grupp av judar som var förbundna med den polska kulturen och de litterära och musikaliska salongerna. Moniuszko levde således i fem eller sex olika kulturer och betecknade sig i sina brev än som litauer, än som polack. I nuvarande regionernas Europa skulle vi kunna beteckna honom som en kulturrepresentant för den polsk-litauisk-vitrysk-ukrainska regionen såsom denna avgränsas av musikaliska och textuella element och historisk tradition. Förståelsen av begreppet nation var i Moniuszkos tid inte politisk eller etnisk utan historisk och så uppfattade kompositören själv detta begrepp. Moniuszko har utnämnts till polska nationaloperans skapare. Vokalmusik i olika former låg hans tonsättargärning närmast. Chopin, även han ombedd att skriva en opera, tog sig aldrig an denna uppgift. Moniuszko, som i motsats till Chopin verkade i hemlandet, hade på sin agenda placerat arbete med musik som i positivistisk anda var ämnad för alla samhällsskick, inte endast för aristokratins salonger. Han lyckades förverkliga denna avsikt med sina Sångböcker för hemmet som ofta var anpassade till uttolkarens förmåga. Stycken formades i enlighet med den polska musiktraditionen som krakowiak, mazurka eller polonäs, ibland som vals. Åtskilliga sånger har tagit plats i den allmänna scenrepertoaren som folksånger eller tillfällesstycken och deras ursprung har fallit i glömska. Något liknande hände med Schuberts lieder i tyskspråkiga länder. Rüdiger Ritter har i sin tyskspråkiga doktorsavhandling Musik für die Nation (Musik för folket, publicerat av P. Lang 2005) mycket detaljerat presenterat den process som hade lett till etableringen av Halka som nationalopera. Symtomatiskt nog har ingen polack än så länge författat något tyngre analytiskt arbete om nationaltonsättaren! Enligt Ritter utgör Moniuszko ett så självklart polskt fenomen att polackerna inte ser honom som ett intressant föremål för vetenskaplig forskning. Ritter har dock försökt sig på en djuplodad analys av tonsättarens verk mot en bred idéhistorisk fond och mot bakgrund av tonsättarens personliga situation. Han hade tagit stöd av musiksociologiska teorier samt Theodor Adornos och andra musikforskares och musikteoretikers skrifter om musikens syntax och semantik. Halkas tillblivelse som nationalopera tog tio år. Operan hade tillkommit på allmänhetens begäran. I likhet med tyskar, fransmän och italienare skulle även polackerna ha sin egen nationalopera en viktig faktor i upprätthållandet av den nationella identiteten medan landet var delat. mapie Europy. Cenzura carska była, mimo przepisów, dość nieobliczalna i zależna od humoru cenzora. Ale jakiej narodowości był sam ojciec polskiej opery narodowej? Jakie wyznaczniki narodowości możemy usłyszeć w jego muzyce? Moniuszko był poddanym cara rosyjskiego, a wiec Rosjaninem, urodzonym na terenie białoruskim koło Mińska; działalność muzyczną prowadził w Wilnie (na polskolitewskim terenie kulturowym) i w Warszawie (obszary rdzennie polskie), studiował w Berlinie i ożenił się z córką niemieckiego fabrykanta w Wilnie, gdzie zamieszkał na tzw. niemieckiej ulicy. Jego wydawca w Wilnie był Żydem i grupa wileńskich Żydów związanych z polską kulturą i salonami literacko-muzycznymi była dość duża. Moniuszko żył więc w 5-6 różnych kulturach i określał się w swych listach raz jako Litwin, innym razem jako Polak. W obecnej Europie regionów moglibyśmy określić go jako przedstawiciela kultury regionu polsko-litewsko-białorusko-ukraińskiego, wyznaczonego głównie elementami muzyczno-tekstowymi i tradycją historyczną. Historycznym, a nie polityczno-etnicznym, było w czasach Moniuszki pojmowanie pojęcia naród i tak też to pojęcie rozumiał sam kompozytor. Moniuszko został wybrany na twórcę polskiej opery narodowej. Muzyka wokalna w różnych jej formach była jego twórczości najbliższa. Chopin, którego również poproszono o operę, nigdy się tej pracy nie podjął. Tworzący w kraju Moniuszko wpisał w swój program działalności pracę pozytywistyczną nad muzyką, która miała dotrzeć do wszystkich grup społecznych, a nie tylko na arystokratyczne salony. Udało mu się urzeczywistnić ten zamiar swoimi Śpiewnikami domowymi, często dopasowywanymi do poziomu wykonawców. Utwory formowano według polskiej tradycji muzycznej jako krakowiak, mazur czy polonez, czasami jako walc. Wiele pieśni weszło do powszechnego repertuaru wykonawczego jako pieśni ludowe czy okolicznościowe, a ich autorstwo zostało zapomniane. Podobnie działo się w krajach niemieckich z pieśniami Schuberta. Proces jak Halka stała się operą narodową przedstawił bardzo szczegółowo Rüdiger Ritter w swojej pracy doktorskiej w języku niemieckim p.t. Musik für die Nation (Muzyka dla narodu, wydanej drukiem u P. Langa w 2005 r.). Jest symptomatyczne, że do tej pory żaden Polak nie napisał poważniejszej analitycznej pracy o kompozytorze narodowym! Według Rittera jest Moniuszko tak oczywistym polskim zjawiskiem, że Polacy nie widzą w nim ciekawego obiektu badań naukowych. Ritter pokusił się jednak o dogłębną analizę twórczości kompozytora na szerokim tle historycznym i ideowym epoki oraz sytuacji osobistej samego twórcy. Oparł się przy tym m.in. na teorii socjologii muzyki i pismach dotyczących składni i semantyki muzycznej Theodora Adorno oraz innych muzykologów i teoretyków muzyki. Proces powstawania Halki, jako opery narodowej, trwał dziesięć lat. Opera powstała na społeczne zamówienie, aby, tak jak Niemcy, Francuzi czy Włosi, Polacy też mieli swoją własną operę narodową, mającą być ważnym czynnikiem podtrzymywania tożsamości narodowej w czasie rozbiorów. 9

10 Pierwsza wersja wykonana w Wilnie w 1848 r. przez amatorów miała tylko dwa akty i jej libretto zostało mocno skrytykowane. Moniuszko odbył poważną rozmowę z autorem libretta Włodzimierzem Wolskim i ten wprowadził zmiany proponowane przez najpotężniejszego krytyka muzycznego owych czasów, Józefa Sikorskiego z Warszawy. Moniuszko rozbudował operę do czterech aktów i wprowadził więcej tańców i arii. Oczywiście opera musiała zostać zatwierdzona przez rosyjskiego cenzora, co wydłużało okres oczekiwania na premierę. Ale w końcu udało się. Ritter analizuje tu dokładnie raporty cenzorów i ich zastrzeżenia oraz ekwilibrystyczne niemalże zmiany, jakich dokonywał Moniuszko, aby kamuflować jakiekolwiek odniesienia do sytuacji uciśnionej Polski. Ta wersja opery miała premierę w Warszawie w 1858 roku. Prawie całe miasto było na premierze, dając wyraz swojej tęsknocie za upragnioną polską operą! W następnych latach Polacy nadal podtrzymywali poparcie dla polskiego kompozytora, który miał dużą konkurencję w operach włoskich i francuskich do 1865 roku odbyło się 100 przedstawień Halki, do Warto tu przypomnieć, że główną rolę polskiej dziewczyny z ludu grała śpiewaczka włoskiego pochodzenia Paulina Rivoli. Ale to Polakom wcale nie przeszkadzało świadomość narodowa była przecież bardziej historyczna niż polityczna czy etniczna. Opera Halka stała się symbolem, mitem i wytworzyła legendę, rozbudzała emocje i budziła nadzieje. Krytyczny społecznie tekst był często pomijany w recenzjach, to muzyka pełna mazurów, polonezów, krakowiaków i dumek była głównym wyznacznikiem i nośnikiem polskości. Do dnia dzisiejszego muzyka Stanisława Moniuszki jest oceniana z bardzo różnych i odmiennych punktów widzenia, pozbawionych nieraz rzetelnych i racjonalnych przesłanek. O bardziej rzeczową analizę tworzenia mitu wokół kompozytora pokusił się, jako pierwszy, Jarosław Mianowski. Rozróżnił on trzy fazy recepcji dzieł Moniuszki apologeci, krytycy i socrealiści. Ideologia apologetów funkcjonowała w Polsce zniewolonej zaborami i bliska była sposobowi myślenia samego kompozytora. Sztuka w romantyzmie uznawana była za narodowe posłannictwo i spłacanie długu swojej ziemi. Bezkrytycyzm wielu monografii z tamtego czasu jest niewiarygodny. Autorzy rozprawiają się z wyimaginowanymi przeciwnikami Moniuszki Mozartem, Wagnerem, Verdim, co uznajemy dziś za kuriozum, czynione w intencji podwyższenia artystycznej rangi narodowego wieszcza. Krytyka odrodzonej po pierwszej wojnie światowej Polski Den första versionen, som amatöruppfördes i Wilno 1848, bestod av bara två akter och librettot fick utstå hård kritik. Moniuszko hade ett seriöst samtal med librettots författare Włodzimierz Wolski vilket ledde till ändringar som hade föreslagits av dåtidens mäktigaste musikkritiker Józef Sikorski från Warszawa. Moniuszko byggde ut operan till fyra akter och introducerade fler danser och arior. Operan måste givetvis godkännas av den ryske censorn vilket gjorde att uppförandet fick dröja. Till slut gick det vägen. Ritter analyserar noggrant censorernas rapporter och invändningar samt de närmast ekvilibristiska ändringar som Moniuszko fick vidta för att kamouflera alla referenser till Polens utsatta läge. Den nya operaversionen uruppfördes i Warszawa Warszawaborna ställde upp nästan mangrant för att uttrycka sin längtan efter en polsk opera! Under de efterföljande åren höll polackerna fast vid sitt stöd för tonsättaren vars verk mötte hård konkurrens från italienska och franska operor fram till 1865 gavs Halka 100 gånger, fram till gånger. Det är värt att notera att titelrollen den polska flickan av folket sjöngs av den italienska sångerskan Paulina Rivoli. Detta störde inte polackerna det minsta det nationella medvetandet var ju mera präglat av historien än av politiken eller etniciteten. Operan Halka hade blivit en symbol, en myt; den hade skapat en legend, den väckte känslor och förhoppningar. Den samhällskritiska texten blev ofta förbigången i recensionerna; det var musiken full av mazurkor, polonäser, danser från Krakowtrakten och visor från Ukraina som var polskhetens huvudsakliga uttryck och bärare. Ända in i våra dagar bedöms Stanisław Moniuszkos musik ur mycket skilda synvinklar, inte sällan på lösa grunder. Jarosław Mianowski har som den förste försökt sig på en sakligare analys av mytbildningen kring tonsättaren. Han urskiljer tre faser i sättet att förhålla sig till Moniuszkos verk: den apologiska, den kritiska och den socialrealistiska. Apologeternas idéer verkade i det av delningsmakterna kuvade Polen och stod nära tonsättarens tankesätt. Konstnärligt skapande betraktades av romantikerna som ett nationellt kall och en förpliktelse gentemot fosterlandet. Flera monografier från denna tid är ofattbart okritiska. Författarna tar itu med Moniuszkos imaginära antagonister Mozart, Wagner, Verdi, vilket vi idag uppfattar som ett kuriöst sätt att försöka höja nationalskaldens konstnärliga rang. Kritiken i det efter första världskriget återuppståndna Polen var en reaktion på apologin. Under denna period skapas den nya modernistiska estetiken. Den nedvärderar Moniuszkos verk vars betydelse reduceras till den historiska nödvändigheten av (samhälleligt) arbete från grunden som krävdes i det delade Polen med tanke på musikkulturens sorgliga tillstånd. Kritikerna letar närmast tvångsmässigt efter bevis för Wagners (!) och andra kända europeiska tonsättares inflytanden som skulle ha varit till Moniuszkos fördel. Moniuszko beskylls utan någon djupare analys för epigoneri och bristande universalism. Efterkrigstidens socialrealism värdesatte i sin tur Moniuszko mycket högt i motsats till formalisterna som kritiserades 10

11 była reakcją na apologię. W tym okresie powstaje nowa modernistyczna estetyka. W jej świetle wartość dzieł Moniuszki została zdeprecjonowana a ich znaczenie sprowadzone do dziejowej konieczności pracy «u podstaw», koniecznej wobec opłakanego stanu kultury muzycznej w Polsce czasu zaborów. Krytycy niemal obsesyjnie doszukują się wpływów znanych kompozytorów europejskich (np Wagnera!) na twórczość Moniuszki, aby podnieść rangę tego ostatniego. Moniuszce zarzuca się, bez głębszych analiz, epigonizm i brak uniwersalizmu. Moniuszko för ungdomar Fotoi: för borgerlig degeneration. Moniuszkos verk gjorde intrycket av att vara socialt engagerade, var lättillgängliga och kommunikativa, de placerades intill de kända dåtida sång- och dansgruppernas socialrealistiskt tillrättalagda folklor. Denna nya Moniuszkomyt framträder tydligast i Witold Rudzińskis monografi. Apologin och kritiken har hos Moniuszkokännare bildat två diametralt olika ståndpunkter: den ena berömmer tonsättarens verk på ett okritiskt och omotiverat sätt medan den andra nästan fullständigt förkastar dess värde. Skulle man kunna urskilja en fjärde fas i sättet att förhålla sig till tonsättaren? I dagens förenade Europa och globaliserade värld framför de kosmopolitiska globalisterna stark kritik av allt som är det minsta nationellt. Men det är ju just globaliseringen som förutsätter att regionala och nationella kulturer fi nns där för att avgränsa regionerna. Endast tack vare både mångfald och enighet kan Europa förbli intressant och undgå socialrealismens utslätning. Just i Moniuszkos musik ser man hur olika regionalkulturer tränger in i varandra men ändå bevarar sin särart. Moniuszko var inte alls sämre eller bättre än dåtidens andra tonsättare. Han har manövrerat i det mycket smala utrymmet mellan det accepterade musikaliska regelverket och samhällets förväntningar på den av censuren hämmade nationella musiken och han har skapat sin egen genomtänkta musikstil som kunde falla hans landsmän i smaken. Denna musik lade grund för lyssnarnas emotionella solidaritet. Moniuszko är den polska nationaloperans fader och upphovsman till över 300 sånger som till stora delar baserats på underlag från hans vän, folkkulturens outtröttlige utforskare, Oskar Kolberg. Moniuszko är och förblir den nationelle tonkonstnären. Genom hans verk har nationen kunnat upprätthålla sin identitet och överleva i musiken och tack vare musiken. Powojenny socrealizm z kolei cenił Moniuszkę bardzo wysoko, w przeciwieństwo do krytykowanej, jako burżuazyjnej degeneracji, muzyki formalistycznej. Twórczość Moniuszki sprawiała wrażenie muzyki zaangażowanej społecznie, była przystępna i komunikatywna, lokowano ją tuż obok socrealistycznej «cepelii» folklorystycznej zespołów «Mazowsze» czy «Śląsk». Ten nowy mit Moniuszki najwy raźniejszy jest w monografii Witolda Rudzińskiego. Apologie i krytyki wytworzyły w moniuszkologii dwa biegunowe stanowiska jedno chwalące twórczość kompozytora w sposób bezkrytyczny i nieumotywowany, i drugie deprecjonujące ją niemal kompletnie. A jakby tak pokusić się o określenie czwartej fazy oceny kompozytora? W dzisiejszej kulturze regionów w zjednoczonej Europie i zglobalizowanym świecie silne jest ultrakrytyczne stanowisko globalistów-kosmopolitów wobec wszystkiego, co w jakikolwiek sposób ma charakter narodowy. Ale przecież to właśnie globalizacja zakłada potrzebę istnienia kultur regionalnych i narodowych jako wyznaczników regionów. Tylko dzięki różnorodności w jedności będzie Europa interesująca, pozbawiona zakładanej w socrealizmie urawniłowki. I właśnie w muzyce Moniuszki widoczne jest przenikanie się różnych kultur regionalnych z zachowaniem ich odrębności. Moniuszko nie był wcale gorszy czy lep szy niż inni kompozytorzy jego czasów, lawirował w bardzo wąskim paśmie między kanonem uznanych reguł muzycznych i oryginalnością a oczekiwaniami społeczeństwa wobec ograniczanej cenzurą muzyki narodowej, i stworzył swój własny przemyślany styl muzyki mającej podobać się ludziom w kraju, w którym żył i pracował. Muzyka ta tworzyła podstawę emocjonalnej solidarności odbiorców. Moniuszko jest ojcem polskiej opery narodowej, twórcą ponad 300 pieśni, do których materiałów dostarczał mu w dużej mierze jego przyjaciel, niestrudzony zbieracz twórczości ludowej, Oskar Kolberg. Moniuszko jest i pozostanie twórcą narodowym. Dzięki jego twórczości naród mógł podtrzymać swoją tożsamość i przeżyć w muzyce i dzięki muzyce. 11

12 Marika Stiernstedt, Paris 1931 del 2/część 2 Arnold Klonczynski Marika Stiernstedt i jej związki z Polską Marika Stiernstedt och hennes band till Polen Marika Stiernstedt ( ) jest już nieco zapomnianą szwedzką pisarką, autorką kilkudziesięciu powieści, artykułów i książek wspomnieniowych. Ze względu na poruszaną tematykę i kontrowersyjne decyzje, które podejmowała w życiu prywatnym, zyskała opinię niezwykle odważnej działaczki upominającej się o prawa kobiet. Przez szereg lat należała do Samfundet Nio, fundacji pełniącej funkcję szwedzkiej akademii literatury, a w okresie II wojny światowej przewodniczyła tej instytucji. Wielokrotnie podkreślała, że czuje się pół Polką, co udowodniła angażując się na rzecz Polski w okresie I i II wojny światowej. Mimo, że dzisiaj już trochę zapomniana, odegrała ważną rolę w popieraniu spraw polskich w Szwecji. Niektóre jej działania wzbudzały dużo emocji i nawet współcześnie oceniane są krytycznie. Marika Stiernstedt ( ) är en något bortglömd svensk författare som skrivit ett tjugotal romaner, artiklar och en självbiografisk svit. Tack vare sina ämnesval och de kontroversiella beslut som hon fattade i sitt privatliv fick hon rykte om sig att vara en sällsynt modig kvinnosakskvinna. Hon var under många år medlem av Samfundet De Nio, där hon även var ordförande under andra världskriget. Hon betonade ofta att hon känner sig till hälften som polska, vilket hon gav prov på genom att engagera sig för Polen under andra världskriget. Trots att hon idag är lite bortglömd spelade hon en viktig roll när det gällde att vinna stöd för Polen i Sverige. En del av det hon gjorde väckte starka känslor och kritiseras till och med idag. Wpływy i nazwisko Mariki próbował wykorzystać polski komunista Jerzy Pański, przewodniczący koła Związku Patriotów Polskich (ZPP) w Szwecji. Związek ten powołany do życia w Związku Radzieckim skupiał Polaków, którzy realizowali zamysły Stalina; mieli stanowić podstawę nowych władz na obszarze Polski zajętej przez ZSRR. Działalność Pańskiego w Szwecji dążyła do przejęcia kierownictwa nad polskimi uchodźcami przebywającymi wówczas w Szwecji. Chciał zostać uznany za oficjalnego reprezentanta nowego, polskiego rządu komunistycznego na terenie Szwecji i zdyskredytować istniejącą placówkę dyplomatyczną, wierną rządowi emigracyjnemu w Londynie. Pozyskanie znanej pisarki, przychylnej Polsce, ułatwiłoby mu to zadanie. W swoich wspomnieniach pt. Wachta lewej burty (Gdynia 1965) Pański ujął to bardzo jednoznacznie: postanowiliśmy ożywić Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Szwedzkiej, które dotychczas grupowało głównie biznesmenów obu nacji. Zwróciliśmy się w tej sprawie do Mariki Stiernstedt, która i tym razem przyszła z pomocą. Zdaniem J. Pańskiego Towarzystwo było zbyt blisko związane z emigracją polską, należało więc uczynić wszystko, aby wykorzystać organizację o ustalonym autorytecie i tradycji dla własnych celów. En polsk kommunist, Jerzy Pański, ordförande för den svenska avdelningen av Föreningen Polska Patrioter, försökte utnyttja Marikas namn och inflytande. Föreningen hade grundats i Sovjet och samlade polacker som ville förverkliga Stalins planer; de skulle utgöra basen för de nya makthavarna i den del av Polen som ockuperades av Sovjetunionen. Pańskis verksamhet i Sverige var inriktat på att ta ledningen över de polska flyktingar som då befann sig i Sverige. Han ville bli erkänd som officiell representant för den nya, polska kommunistiska regeringen och misskreditera den existerande diplomatiska beskickningen som lydde under exilregeringen i London. Uppgiften skulle underlättas om han vann den kända författaren som var så välvilligt inställd till Polen. I sina memoarer Babords vakt (Wachta lewej burty, Gdynia 1965) var Pański mycket tydlig: Vi beslutade oss för att liva upp Polsk-svenska vänskapssällskapet som dittills huvudsakligen samlat affärsmän från bägge länder. Vi vände oss till Marika Stiernstedts som även den här gången kom till vår hjälp. Enligt Pański var sällskapet alltför nära knutet till exilpolackerna och man borde göra allt för att dra nytta av en organisation med så stor auktoritet och tradition för egna syften. 12

13 Men Marika som var medlem i sällskapet och flera gånger hade uttryckt sina vänstersympatier delade inte Pańskis uppfattning och umgicks med tanken på att bilda en ny kommitté. Hon betvivlade att det dittillsvarande sällskapet skulle vara redo när det gällde att ta upp kontakten med den beskickning Warszawaregeringen skulle tillsätta. Sällskapets ordförande Nygren lyckades förhindra en splittring genom att inta en försonlig hållning och säga att han var Polenvän oavsett vilket politiskt system Polen hade. Marika avstod från att bilda en ny kommitté och stödde det gamla sällskapet. Liksom efter resan till Sovjet 1934 var hon inte okritiskt till en del kommunisters agerande. Hon ville inte bli indragen i ett politiskt maktspel genom att stödja den ena regeringen gentemot den andra. Hon var inte så insatt i exilpolackernas invecklade politiska liv. Men att friherrinnan Stiernstedt till och med blev hedersmedlem i Föreningen Polska Patrioter var av vikt. Den diplomatiska beskickningen som lydde under exilregeringen såg det som ett viktigt steg mot ett erkännande av de kommunistiska makthavarna. I december 1945 fick Marika Stiernstedt en inbjudan att åka till Polen som premiärminister Edward Osóbka-Morawskis gäst. Långt senare skrev han uppskattande om henne i sina memoarer. Efter tre veckor i Polen åkte hon hem till Sverige där hon skrev ett brev till den polske premiärministern: Jag återvände hem med intrycket att Polen äntligen kommit in i en tid fylld av hopp, att landet efter en ofta mycket tragisk period äntligen kommer att kunna slå in på utvecklingens väg och dela sina naturtillgångar mellan alla medborgare som vill arbeta och tjäna sitt fosterland. Jag beklagar verkligen att jag inte är ung längre! Då skulle jag ha lärt mig polska och bett om tillstånd att åka dit och erbjuda mina krafter till att återuppbygga landet. Jag tycker att återuppbyggandet är något mycket vackert det låter landet inta sin rättmätiga plats bland det moderna, socialistiska Europas stater och nationer, grundad på socialism och stor solidaritet!. Marikas entusiasm var stor. Hon var förtjust över återuppbyggnadsplanerna som ledarna för det nya kommunistiska Polen hade dragit upp för henne. Hon beslutade sig för att informera den svenska allmänna opinionen om dessa planer och reformer. Hon var mån om att Polen skulle bli symbolen för en modern, socialistisk stat. Därför beskrev hon sina intryck från besöket i Polen i boken Polsk revolution. Nödvändig patriotisk obarmhärtig oblodig som gavs ut i Stockholm Författaren var verkligen entusiastisk. Hon gav officiella levnadsbeskrivningar av sina samtalspartner, samma personer som styrde landet: premiärminister Edward Osóbka-Morawski, utrikesminister Wincenty Rzymowski, general Michał Rola-Żymierski. De utgjorde hennes källa till kunskap om förändringarna och vilka resultat reformerna hade inneburit. Även de statistiska uppgifterna som hon anförde hade officiell karaktär. På så sätt skapade hon bilden av ett land som förändrats från ett av de mest eftersatta i Europa till ett mycket framstegsvänligt och modernt land. Genom att jämföra efterkrigs-polen med förkrigs-polen ville hon övertyga om att en enorm utveckling just hade inletts. I jordbruksreformen och nationaliseringen såg hon chansen till ett äkta, rättvist socialistiskt system. Ett av kapitlen har Tymczasem Marika, członkini towarzystwa, wielokrotnie deklarująca swoje lewicowe sympatie, nie podzielała zdania Pańskiego i nosiła się z zamiarem utworzenia nowego komitetu. Powątpiewała, czy dotychczasowe Towarzystwo będzie przygotowane do podjęcia nowego kontaktu w chwili, gdy dojdzie do utworzenia poselstwa rządu warszawskiego. Zarysowujący się rozłam w łonie towarzystwa powstrzymał prezes Nygren, który zajął postawę ugodową mówiąc, że jest przyjacielem Polski niezależnie od ustroju, jaki w tym kraju istnieje. Marika Stiernstedt wycofała się z idei stworzenia nowej instytucji i stała się podporą starego Towarzystwa. Podobnie jak po podróży do Związku Radzieckiego w 1934 roku nie pozostała bezkrytyczna wobec działań niektórych komunistów. Nie było jej celem uwikłanie się w gry polityczne o władzę, popieranie jednego rządu przeciwko drugiemu. Nie bardzo orientowała się w zawiłym życiu politycznym Polaków na wychodźstwie. Jednak fakt, że baronowa Stiernstedt została nawet honorowym członkiem ZPP był znaczący. Przedstawicielstwo dyplomatyczne podlegające rządowi emigracyjnemu widziało w tym ważny krok do uznania władz komunistycznych. W grudniu 1945 roku, przychylna nowym władzom komunistycznym w Warszawie, przyjęła zaproszenie i przybyła do Polski z wizytą jako gość premiera Edwarda Osóbki- Morawskiego, który po latach bardzo pozytywnie ją ocenił w swoich wspomnieniach. Żałował, że Bierut raczył jej przyznać tylko Złoty Krzyż Zasługi. Po trzytygodniowym pobycie w Polsce wróciła do Szwecji i wysłała list do polskiego premiera w którym pisała: Wróciłam do mojego kraju pod wrażeniem, że Polska weszła nareszcie w okres historii pełny nadziei, że po okresie, który był często tak tragiczny, kraj ten będzie nareszcie mógł wejść na drogę rozwoju i rozdzielić swoje bogactwa naturalne pomiędzy wszystkich swoich obywateli, którzy chcą pracować i służyć dla ojczyzny. Żałuję bardzo, że nie jestem młoda! Nauczyłabym się po polsku i prosiłabym o pozwolenie przyjechania do kraju i zaofiarowania swych sił dla sprawy odbudowy. Odbudowa wydaje mi się tak piękną sprawą pozwoli ona krajowi zając należne mu miejsce pomiędzy narodami i państwami Europy współczesnej, demokratycznej, na bazie socjalizmu i wielkiej solidarności!. Entuzjazm Mariki był ogromny. Zachwyciła się planami odbudowy, który zarysowali jej przywódcy nowej, komunistycznej Polski. Podjęła decyzję, aby o tych planach i dotychczasowych reformach poinformować szwedzką opinię publiczną. Zależało jej, aby Polska stała się symbolem nowoczesnego, socjalistycznego państwa. W tym celu, swoje wrażenia z wizyty w Polsce, opisała w książce pt. Polsk revolution. Nödvändig, patriotisk, obarmhärtig, oblodig (Polska rewolucja. Konieczna, patriotyczna, bezlitosna, bezkrwawa), która ukazała się w Sztokholmie w1946 roku. Rzeczywiście, pisarka z dużym entuzjazmem odnosiła się do odbudowy Polski. Podawała oficjalne życiorysy rozmówców, osób stojących na czele państwa: premiera Edwarda Osóbki-Morawskiego, ministra spraw zagranicznych Wincentego Rzymowskiego, generała Michała Rolę Żymierskiego. Oni stanowili źródło wiedzy o kierunku zmian i osiągniętych rezultatach reform. Również dane statystyczne, które przytacza mają charakter oficjalny. W ten sposób 13

14 Marika Stiernstedt, Paris 1927 stworzyła obraz państwa, które zmieniło się z jednego z najbardziej zacofanych Europie w bardzo postępowe i nowoczesne. Zestawienie Polski przedwojennej z sytuacją powojenną miało wytworzyć przekonanie o ogromnym rozwoju, który właśnie się rozpoczyna. W reformie rolnej i nacjonalizacji dostrzegała szansę na wprowadzenie prawdziwego, sprawiedliwego systemu socjalistycznego. Jeden z rozdziałów zatytułowała Czas panów się skończył. Krytycznie oceniła postępowanie rządu emigracyjnego, który jej zdaniem był grupą uzurpatorów, którzy objęli władzę w oparciu o faszystowską konstytucję z 1935 roku. Książka ta wzbudziła mieszane odczucia. Szwedzi odnosili się do niej z dystansem, gdyż reportaże dziennikarzy rubriken Härskarnas tid är förbi. Hon var kritisk till exilregering, de var enligt henne en grupp usurpatorer som tagit makten med stöd i en fascistisk konstitution från Boken väckte blandade känslor. Svenskarna förhöll sig avvaktande, då svenska journalister visade en annan bild av situationen i Polen. I exilkretsar tog man bestämt avstånd från den bild av Polen som Marika förmedlade. De polska makthavarna försökte däremot utnyttja boken som ett slags politiskt manifest, men utan större engagemang. Den blev inte översatt till polska, makthavarna hade inget behov av att söka stöd i sitt eget land. Men boken var användbar för regeringen i Warszawa eftersom den hjälpte till att befästa bilden av ett demokratiskt Polen i utlandet. Den kunde göra bra intryck på svenskar och underlätta vid förhandlingar. Efter återkomsten från Polen fortsatte Marika att engagera sig för att hjälpa polska barn. Hon höll kontakt med välgörenhetsinstitut i Polen. Den polska premiärministerns hustru, Wisła Osóbka-Morawska, kom till Sverige 1949 för att tacka för det svenska samhällets offervillighet. Efter hemkomsten förklarade hon: jag är tacksam gentemot svenskarna, i synnerhet Hjälpkommittén för Polens barn och dess ordförande Marika Stiernstedt. Marika åkte ytterligare två gånger till Polen och med tiden upptäckte hon allt fler mörka sidor av det kommunistiska styret. År 1948 märkte hon av tydliga sovjetiska påtryckningar, konflikter inom partiet och hotet mot premiärminister Władysław Gomułkas ställning. Hon var medveten om att många medborgare var lojala eftersom de inte kunde sätta sig upp mot de regerande. Anledningen till hennes besök 1948 var en fredskongress som organiserades i Polen. Kongresserna hade starkt stöd hos kommunistpartiet, inte bara i östblocket, och samlade intellektuella från många länder, som stödde kampen för fred i världen. Under sina resor genom Polen såg Marika resultat av återuppbyggnaden och var förtjust över hur snabbt förändringarna kom Między Lublinem a Lizboną ciąg dalszy Mellan Lublin och Lissabon fortsättning jednak nie ustały. Powszechne było przeświadczenie, że, mimo kłopotów z ustaleniem wspólnego stanowiska w niektórych sprawach, nie ma alternatywy dla zawarcia Unii. Po wyjeździe Litwinów, zaniepokojeni rozwojem sytuacji posłowie ruscy, tj. przedstawiciele województw wchodzących dotąd w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego, m. in. województwa kijowskiego, zażądali od polskiego króla, przebywającego cały czas na miejscu rokowań włączenia ich ziem w skład Korony, czyli królestwa polskiego. Król Zygmunt II August natychmiast uczynił zadość tym żądaniom. O zdecydowaniu króla, przezywanego skądinąd dojutrek, bo wszystkie sprawy odkładał do jutra, mówiono o z podziwem: posłowie ruscy przybyli do Lublina jako poddani Wielkiego Księcia, w ciągu jednej nocy stali się poddanymi króla Polski. W ten sposób Wielkie Księstwo utraciło 1/3 obszaru skutkiem czego Polska wzięła na swoje barki zapewnienie prawa i porządku na pograniczu tatarsko-tureckim (tj. na południu) oraz na granicy z księstwem moskiewskim na wschodzie. Ten zwrot sytuacji zaniepokoił z kolei Litwinów, detta. Den allmänna övertygelsen var att det trots svårigheterna med att hitta gemensamma ståndpunkter i enstaka frågor inte fanns något alternativ till att ingå en union. Företrädarna för de ruska län som dittills hade ingått i det litauiska storfurstendömet, däribland även det kievska länet, blev efter litauernas uttåg oroliga över utvecklingen och begärde av den ständigt närvarande polske kungen att deras landsdelar skulle inlemmas i Kronan, dvs. i det polska kungadömet. Kung Sigismund II August tillmötesgick omedelbart denna begäran. Kungen, annars kallad för till i morgon då han tenderade att skjuta upp allt till morgondagen, uppvisade den här gången en beundransvärd beslutsamhet. Det sades att de ruska delegaterna hade kommit till Lublin som storfurstens undersåtar för att över en natt förvandlas till den polske kungens undersåtar. Storfurstendömet hade på så vis förlorat en tredjedel av sitt territorium medan Polen tog på sig ansvaret för att upprätthålla lag och ordning vid de tatariska och turkiska gränstrakterna i syd och vid gränsen mot det moskovitiska furstendömet i öst. Litauerna, oroade cd. str. 15 fort. sid

15 till stånd. Senare, när hon mindes resan, saknade hon Polen och den sista kärleken i hennes liv. Kärleken till en ung, trettioårig officer som gjorde henne sällskap på resorna genom Polen. Marika planerade ytterligare en resa till Polen 1950 men hennes försämrade hälsa gjorde det omöjligt att åka. Även om besöket i det kommunistiska Polen gjorde henne positivt inställd till förändringarna märkte hon också systemets mörka sidor, sidor som exempelvis begränsad frihet. Marika blev allt mer skeptisk till kommunisternas agerande. Under denna period uppdagades en rad olika affärer: de oklara omständigheterna kring utrikesminister Jan Masaryks död i Tjeckoslovakien, utnämningen av ryssen Konstantin Rokossovskij till polsk överbefälhavare samt den skarpa kritiken från Moskva gentemot Tito i Jugoslavien. Allt detta fjärmade henne från kommunismen. Dessutom uppmärksammade återigen Katyńmorden. De första uppgifterna om händelsen nådde henne under kriget och hon bedömde dem som icke trovärdiga, hon accepterade inte att Sovjet kunde ha legat bakom massakern, vilket polska patrioter inte kunde förlåta henne. Det var förmodligen under inflytande av dessa händelser och de personliga iakttagelser hon gjort under sin andra vistelse i Polen som hon beslutade sig för att en gång för alla ta avstånd från kommunismen. Den svenska pressen kallade beslutet för avhopp. Hon gav fullt uttryck för förändringen i boken Bolsjevism ingen exportvara (Stockholm 1950). I Polen är Marika glömd. Kommunisterna drog inte nytta av vare sig hennes dåvarande popularitet i Sverige eller hennes entusiasm för förändringarna i Polen. De hade inget behov av en socialist i pärlhalsband. Inte många av hennes böcker finns översatta till polska. Bland dem som gavs ut i Polen finns en roman om de hjältemodiga striderna i september 1939, Indiansommar 39, som gavs ut i Stockholm Men man kan hitta polska inslag i några andra böcker, till exempel i kriminalromanen Attentat i Paris (polsk utgåva 1947) där handlingen utspelar sig i det ockuperade Frankrike och en av de positiva huvudpersonerna är en tapper polsk flygare. szwedzkich odmiennie przedstawiały sytuację w Polsce. Środowiska emigracyjne zdecydowanie odcięły się od wizerunku Polski, promowanego przez Marikę. Natomiast władze polskie próbowały wykorzystać tę książkę jako rodzaj manifestu politycznego, jednak bez większego zaangażowania. Nie została ona przetłumaczona na język polski, nie było takiej potrzeby, władza nie szukała poparcia dla siebie w kraju, gdyż nie było to potrzebne. Książka była przydatna dla rządu warszawskiego, gdyż pomagała utrwalić obraz demokratycznej Polski za granicą. Mogła wywrzeć dobre wrażenie na Szwedach i ułatwić rozmowy gospodarcze. Po powrocie z Polski, Marika nadal angażowała się w niesienie pomocy polskim dzieciom. Utrzymywała kontakt z instytucjami charytatywnymi w Polsce. Małżonka polskiego premiera Wisła Osóbka-Morawska udała się do Szwecji w 1949 roku, aby podziękować za ofiarność społeczeństwa szwedzkiego. Po powrocie oświadczyła: /.../ Wdzięczna jestem Szwedom, zwłaszcza Komitetowi Pomocy Dzieciom Polskim i jego przewodniczącej Marice Stiernstedt. /.../. Marika przyjeżdżała do Polski jeszcze dwukrotnie i z czasem dostrzegała coraz więcej ciemnych stron rządów komunistycznych. W 1948 roku zauważyła już widoczne naciski radzieckie, konflikt wewnątrz partii i zagrożenie stanowiska Gomułki. Miała świadomość, że wielu obywateli było lojalnych, bo nie mogło się przeciwstawić rządzącym. Jej pobyt w 1948 roku związany był z Kongresem Pokoju zorganizowanym w Polsce. Kongresy, silnie wspierane przez partie komunistyczne, nie tylko bloku wschodniego, skupiały intelektualistów wielu krajów, którzy popierali działania na rzecz ratowania pokoju na świecie. Podczas podróży przez Polskę Marika dostrzegła efekty odbudowy, zachwycała się tempem zmian. Później, wspominając tę podróż, tęskniła za Polską i za ostatnią miłością w jej życiu. Był nią młody, trzydziestoletni oficer, który towarzyszył jej w podróży po Polsce. Marika Między Lublinem a Lizboną ciąg dalszy Mellan Lublin och Lissabon fortsättning av denna vändning och rädda att marginaliseras, återvände till Lublin och signerade unionsfördraget. Vid tiden då man i Lublin formaliserade och rustade upp för framtiden den polsk-litauisk-ruska union som hade tagit sin början med fördraget i Krewo 1385, hade den nästan jämngamla Kalmarunionen upphört att existera. Stiftad 1397, hade den överlevt i nästan 130 år även om den luckrades upp redan efter 15 år i och med dess initiativtagerska drottning Margaretas död. Så småningom, i och med försvagningen av den tyska expansion mot norr som unionen hade grundats för att motverka, förtvinade Kalmarunionen helt. Innan detta hände, hade det varit nära till förening eller i varje fall strikt samverkan mellan de två unionerna den nordiska och den polsk-litauiska. Margareta, den yngsta dottern till den danske kungen Valdemar IV Atterdag och Helvig av Slesvig, blev vid en ålder av tio år maka till den norske kungen Håkan VI och därmed Norges och titulärt även Sveriges drottning. Deras son Olof blev redan som femåring Danmarks konung och snart därefter även Norges fort. sid. 16 którzy, obawiając się marginalizacji, powrócili do Lublina i akt Unii podpisali. W tym czasie, kiedy w Lublinie formalizowano i przedłużano na kolejne wieki unię polsko-litewsko-ruską, zapoczątkowaną układem w Krewie z 1385 roku, unia kalmarska, zawarta niemal w tym samym czasie, w roku 1397, już nie istniała. Przetrwała prawie 130 lat, chociaż właściwie już po 15 latach, po śmierci inicjatorki, królowej Małgorzaty, wyraźnie się rozluźniła. Później, na skutek osłabnięcia naporu niemieckiego, przeciwko któremu została w pewnym sensie zawarta, zamarła zupełnie. Zanim jednak do tego doszło... o mało co nie doszło do połączenia, a w każdym razie ścisłego współdziałania obu unii, tzn. skandynawskiej i polsko-litewskiej. Małgorzata, najmłodsza córka duńskiego króla Waldemara IV Atterdaga i księżniczki szlezwickiej Jadwigi, w wieku 10 lat została żoną króla norweskiego Haakona VI, czyli królową norweską i, tytularnie, szwedzką. Syn z tego małżeństwa, Olaf, już w wieku 5 lat, został królem Danii, a niedługo potem także cd. str

16 planowała podróż do Polski w 1950 roku ale pogarszający się stan zdrowia to uniemożliwił. O ile wizyta w komunistycznej Polsce nastroiła ją pozytywnie wobec zmian, jakie tam zaszły, zauważała także negatywne strony systemu, które wiązały się z ograniczeniem wolności. Marika stała się coraz bardziej sceptyczna wobec postępowania komunistów. W tym okresie szereg spraw ujrzało światło dzienne: tajemnicza śmierć ministra Masaryka w Czechosłowacji, mianowanie marszałkiem w Polsce Rosjanina Konstantego Roskossowskiego oraz ostra krytyka Moskwy wobec rządów Tito w Jugosławii. Wszystko to rodziło dystans do komunistów. Dodatkowo wracała sprawa mordu katyńskiego. Pierwsze informacje o tym dramacie, które dotarły do niej jeszcze podczas wojny uznała za niewiarygodne, nie przyjmując sprawstwa ZSRR, czego polscy patrioci nie mogli jej wybaczyć. Prawdopodobnie pod wpływem tych wydarzeń i osobistych obserwacji dokonanych podczas drugiego pobytu w Polsce zdecydowała się odciąć od komunizmu w sposób ostateczny. Prasa szwedzka nazwała tę decyzję odskoczeniem. Pełny wyraz tej zmiany dała w książce pt. Bolsjevism ingen exportvara (Stockholm 1950). W Polsce nie pamiętano o Marice. Komuniści nie wykorzystali jej ówczesnej popularności w Szwecji ani jej entuzjazmu wobec zmian w Polsce. Socjalistka w perłach nie była im potrzebna. Niewiele jej książek przetłumaczono na język polski. Wśród tych, które pojawiły się w Polsce znajduje się powieść o bohaterskich walkach we wrześniu 1939 roku pt. Indiansommar 39, wydana w Sztokholmie w 1944 roku. Ale wątki polskie można znaleźć w kilku innych książkach, na przykład w powieści kryminalnej pt. Zamach w Paryżu (wyd. polskie w 1947 r.), której akcja toczy się w okupowanej Francji a jednym z pozytywnych bohaterów jest dzielny, polski lotnik. Marika nadawała również swoim bohaterom polskie imiona np. Janina, Jadwiga itp. Barwna postać, która właściwie Polski nie znała, ale czuła się z nią związana. Poświęciła dużo energii walcząc w Szwecji o dobre imię ojczyzny swojej matki. Marika Stiernstedt, Tyringe 1953 Marika gav även sina huvudpersoner polska namn, exempelvis Janina, Jadwiga osv. Marika Stiernstedt var en färgstark personlighet som egentligen inte var bekant med Polen, men kände sig förbunden med landet. Hon lade ner stor energi på att kämpa för sin mors fosterlands goda namn i Sverige. Arnold Klonczynski Między Lublinem a Lizboną ciąg dalszy Mellan Lublin och Lissabon fortsättning królem Norwegii. Królowa Małgorzata, jako regentka, przejęła rządy w obu królestwach. Gdy Olaf zmarł nagle w wieku 17 lat a po nim zmarł kolejny pretendent do tronu duńskiego, stany duńskie w Lund obrały Małgorzatę królową. W tym samym roku poddały się Małgorzacie stany szwedzkie. W ten sposób wszystkie państwa skandynawskie znalazły się pod rządami Małgorzaty. Pozostało jeszcze sformalizować tę unię i rozwiązać problem następstwa tronu. Na swojego następcę upatrzyła Małgorzata siedmioletniego Bogusława słupskiego, najstarszego syna księcia pomorskiego Warcisława VII. Bogusław był jej ciotecznym wnukiem, a ze strony ojca prawnukiem króla polskiego Kazimierza Wielkiego. Zabrała go do Danii, by wychować na króla przyszłej unii. W ten sposób na tron szwedzki powrócił, po raz pierwszy od XI w., władca słowiański. W XI w. byli to potomkowie Świętosławy, w Szwecji znanej jako Sigrid Storrada. Córka pierwszego władcy Polski Mieszka I i Dubrawy czeskiej, żona cd. str. 17 Drottning Margareta tog som regent över styret i de båda kungadömena. När Olof plötsligt dog endast 17 år gammal, snart åtföljd av nästa tronpretendent, valde de danska ständerna i Lund Margareta till sin drottning. De svenska ständerna följde efter samma år. Alla nordiska länder hade således hamnat under Margaretas styre. Det återstod att formalisera denna union och lösa successionsfrågan. Margareta utsåg till sin efterträdare den sjuårige Bogislav av Stolp, den pommerske hertigen Vratislav VII:s äldste son. Bogislav var hennes systers dotterson och sonson till den polske kungen Kasimir den Stores dotter. Margareta kallade honom till Danmark för att fostra honom till blivande unionskonung. En regent av slavisk härkomst återkom därmed till den svenska tronen för första gången sedan tiohundratalet. Förra gången var det Sigrid Storrådas ättlingar. Född som Swietoslawa, dotter till Polens förste regent Mieszko I och Dubrawka av Böhmen, var hon gift först med den svenske, sedan med fort. sid

17 Mannen som lurade ödet En berättelse om Alexander Orlowskis ovanliga livsöde Człowiek, który oszukał los Opowieść o niezwykłym losie Aleksandra Orłowskiego Jozef Baran Foto: commons.wikimedia.org Biografia Aleksandra Orłowskiego mogłaby służyć jako wspaniały materiał do filmu przygodowego. Często nachodzą mnie zjawy i koszmary senne. Obsesyjnie powraca w nich motyw ucieczki. Zwykle budzę się na sekundę przed śmiercią, zlany potem. Mam również wyniesione z przeszłości niejasne poczucie winy. Wciąż zastanawiam się, dlaczego właśnie ja przeżyłem. Przeecież wszyscy moi najbliżsi krewni, znajomi, przyjaciele zginęli... Alexander Orlowskis biografi skulle kunna tjäna som ett utmärkt underlag för manus till en äventyrsfilm. Jag hemsöks ofta av otäcka syner och mardrömmar. Tvångsmässigt återvänder jag till de motiv som föranledde min flykt. Vanligtvis vaknar jag en sekund innan döden, badande i svett. Jag bär också på en oklar skuldkänsla som har samband med mitt förflutna. Jag grubblar fortfarande på varför just jag överlevde. Alla mina närmaste släktingar, bekanta och vänner förintades. När jag var en ung grabb trodde jag att det var tack vare min klipskhet. Med tiden blev jag mindre självsäker och alltmer medveten om hur mycket jag är tack skyldig gynnsamma omständigheter, min skyddsängel som i de mest passande ögonblick alltid dök upp och ingrep. Między Lublinem a Lizboną ciąg dalszy Mellan Lublin och Lissabon fortsättning viska gator läs på sidan 29.) Erik erkändes 1389 som kung av Norge, 1396 av Danmark och Sverige. Därmed kunde uppbyggnaden av de tre nordliga kungadömenas union påbörjas. Vid mötet i Kalmar sommaren 1397 valdes Erik till de tre staternas gemensamme regent. I unionsbrevet stadfästes successionsprinciperna och samar- cd. str. 18 fort. sid. 18 najpierw króla Szwecji, potem Danii, matka królów i książąt, m. in. Knuta panującego nad Anglią, Norwegią Danią i częścią Szwecji, była osobą o nieokiełznanym charakterze i temperamencie, odziedziczonym przez matkę po Przemyślidach, władcach Czech, piekielnych typach, jak określa ich historyk i archeolog prof. Władysław Duczko. Wikingowie, znani też jako Waregowie stworzyli we wschodniej słowiańszczyźnie Ruś (nazwa, brzmiąca tak słowiańsko jest pochodzenia szwedzkofińskiego) i dali jej pierwszą panującą dynastię Rurykowiczów. Odwdzięczyli się im za to Słowianie zachodni, czyli Polacy i Czesi, dając szereg władców. Bogusław, który jednak nie mógł w Skandynawii występować pod tym słowiańskim imieniem i otrzymał nowe imię Eryk, był jednym z nich. (O historii Bogusława-Eryka i jego herbu spotykanego codziennie na ulicach Skandynawii proszę czytać na stronie 29.) Eryk został uznany królem norweskim w 1389 r., a królem Danii i Szwecji w 1396 r. Wtedy rozpoczęto konstruowanie unii trzech królestw północnych. Na zjeździe w Kalmarze, latem 1397 r. Eryka wybrano na jednego, wspólnego władcę den danske kungen och blev mor till kungar och prinsar, bl.a. till Knut som skulle härska i England, Norge, Danmark och delar av Sverige. Sitt obehärskade temperament hade hon genom sin mor ärvt efter de tjeckiska Premysliderna, vederstyggliga typer som historikern och arkeologen professor Duczko beskriver dem. Vikingarna, kända även som väringar, grundade i de östslaviska områdena Rus (en benämning av svensk-finskt ursprung sin slaviska klang till trots) och etablerade Rurikätten som dess första regerande dynasti. I gengäld kom en rad västslaver, dvs. polacker och tjecker, att härska i Skandinavien. En av dem var Bogislav som i Skandinavien antog namnet Erik. (Om Bogislav-Erik och hans vapen, idag väl synligt på skandina- 17

18 En belevad, godmodig och något gråsprängd herre med knappt hörbar lwowsk accent undervisade i filosofi vid Stockholms universitet. Ingen skulle komma på tanken att han är samme slyngel som i sina tidiga tonår utgjorde ett utmärkt chefsämne för smugglar-maffian. Alexander Orlowski, har verkligen en ovanlig livshistoria, som kunde ha varit ovanligt lämplig att filma. I polska kretsar i Stockholm går det rykten om att det är just han som var förebilden till hjälten i Agnieszka Hollands film Europa, Europa. Faktum är att under krigstillståndet (i Polen 1981) dök den kända regissören upp i filosofens vackra bostad på Vikingagatan i Stockholm. När man tog ett glas i goda vänners lag uppehöll man sig en stund vid värdens öden under ockupationen. Agnieszka Holland visade dock inget större intresse och fnös något om opportunism. Jag brydde mig inte om det och avbröt berättelsen, särskilt som alla då var starkt påverkade av de aktuella händelserna i Polen, minns Alexander. Agnieszka brottades med tanken på om hon skulle stanna i Sverige eller söka asyl i Frankrike. Idéen till filmen Europa, Europa som hon senare gjorde kom sannolikt till denna kväll. Den var kontroversiell, framför allt för att den skildrade en judisk pojkes öden på ett okonventionellt sätt. Först i Hitlerjugends uniform, senare i soldatkläder smugglade han sig igenom historien. Likt en vindflöjel som vänds av händelsernas vind förlorade han på vägen sin identitet. Konformist, kappvändare, en viljelös Zelig? Trots att huvudpersonens och Alexanders levnadsöden sammanfaller på ett ganska ytligt sätt, går det dock inte att förneka att det finns en likhet, med den skillnaden att Alexander byter namn, yrken, uniformer och identitetshandlingar med glimten i ögat. Som en skådespelare förkroppsligar han olika roller, klär ut sig för att rädda sitt skinn, samtidigt som han aktar sig för att inte tappa bort sig själv, för att behålla sin identitet. När man bara är 15 år vet man ju inte ännu vem man är, vad som är en mask eller det äkta ansiktet, vad som Kiedy byłem chłopakiem wydawało mi się, że zawdzięczam to sprytowi. Z czasem pewność siebie minęła i zacząlem sobie uświadamiać, jak wiele jestem winien zbiegowi sprzyjających przypadków. Mojemu prywatnemu Aniołowi Stróżowi, który zawsze, w najbardziej odpowiednim momencie, pojawiał się i interweniował... Nobliwy, szpakowaty pan o pogodnym usposobieniu i ledwo uchwytnym lwowskim akcencie wykładał do niedawna filozofię na Uniwersytecie Sztokholmskim. Nikt nawet nie domyślał się w nim tamtego trzynastoletniego baciara, który był doskonałym materiałem na szefa przemytniczej mafii. Historia życia Aleksandra Orłowskiego doskonale nadaje się do sfilmowania. W środowisku sztokholmskiej Polonii usłyszałem nawet, że to właśnie on był prototypem bohatera filmu Agnieszki Holland Europa, Europa. Istotnie, w roku stanu wojennego reżyserka pojawiła się w mieszkaniu filozofa przy ulicy Vikingagatan w Sztokholmie. Przy kieliszku w gronie zaprzyjaźnionych osób rozmowa zatrzymała się przez chwilę na okupacyjnych losach gospodarza. Agnieszka Holland nie wykazała jednak większego dla nich zrozumienia, a jedynie przychnęła coś na temat oportunizmu... Machnąłem na to ręką i urwałem opowiadanie, wspominał Aleksander. Tym bardziej, że wszyscy byli pod silnym wrażeniem aktualnej sytuacji w Polsce. Agnieszka Holland biła się z myślami, czy pozostać w Szwecji, czy wybrać azyl we Francji. Jej późniejszy film Europa, Europa, którego pomysł zrodził się prawdopodobnie tamtego wieczoru, wzbudził sporo kontrowersji. Przede wszystkim niekonwencjonalnym ujęciem losów żydowskiego chłopca. Najpierw w mundurze Hitlerjugend, innym razem w sołdackich drelichach przeszmuglował się przez historię. Tracąc po drodze swą tożsamość stał się podobny do kurka na wieży obracanaego wiatrem dziejów. Konformista, koniunkturalista, bezwolny Zelig?... Jakkolwiek zbieżność życiorysu Aleksandra z biografią bohatera tej opowieści wydaje się powierzchowna, nie da się Między Lublinem a Lizboną ciąg dalszy Mellan Lublin och Lissabon fortsättning betsreglerna. Kalmarunionen, det senmedeltida Nordeuropas största politiska framgång, skulle fortleva till Omedelbart efter dess tillkomst började Kalmarunionen interagera med den polsk-litauiska unionen. De två nya politiska formationerna fick avgörande betydelse för den politiska jämvikten i Östersjöregionen. 1398, medan Margareta fortfarande stred om Sverige, intog Tyska orden Gotland. Det var det pris som Kalmarunionens medlemsstater fick betala för erkännandet ville danskarna få Gotland tillbaka. Ordensriddarna, som fruktade ett krig på två fronter, drog sig tillbaka från Dobrzynlänet som de hade försökt slita från Polen beslöt de att inleda ett krig mot den polsklitauiska unionen i syfte att en gång för alltid reducera Polen till en vasallstat. Därför avstod de Gotland till Margareta för att undvika ett tvåfrontskrig. Även en enda front visade sig dock vara dem övermäktig års kampanj tog slut i juli med slaget vid Grunwald. Slaget blev förödande för ordensstaten och ledde till en betydande försvagning av dess militära makt. Tyska orden trzech państw. W dokumencie programowym unii kalmarskiej określono elekcyjność tronu i zasady współpracy państw w niej uczestniczących. Unia kalmarska, największe polityczne osiągnięcie Europy Północnej późnego średniowiecza przetrwała do 1523 r. Zaraz po zawarciu Unii w Kalmarze, dwa nowe organizmy polityczne nad Bałtykiem (ten drugi to unia polsko-litewska) zaczęły na siebie oddziaływać i stały się najważniejszymi elementami równowagi politycznej w regionie. W 1398 r., jeszcze w trakcie walk Małgorzaty o Szwecję, Krzyżacy zajęli Gotlandię. Była to cena, jaką państwa unii kalmarskiej musiały zapłacić za uznanie. W 1403 r. Duńczycy chcieli odzyskać Gotlandię. Krzyżacy, obawiając się walki na dwa fronty, wycofali się z ziemi dobrzyńskiej, o którą toczyli cały czas wojnę podjazdową z Polską. W roku 1408 Krzyżacy postanowili rozpocząć wojnę z unią polsko-litewską, aby raz na zawsze zwasalizować Polskę. Oddali więc Małgorzacie Gotlandię, obawiając się wojny na dwa fronty. Jednak nie wytrzymali skulle under ytterligare 100 år upprätthålla ag- fort. sid. 19 trudów i jednego frontu. Kampania wojenna cd. str

19 ukryć, że istnieje. Z tą jednak różnicą, że Aleksander zmienia nazwiska i zawody, mundury i dowody osobiste jakby z przymrużeniem oka. Jak aktor wciela się w swe kolejne role i przebrania po to, by ratować własną skórę, a przy tym nie zatracić się, ocalić tożsamość. Chociaż, kiedy się ma 15 lat nie wiadomo jeszcze jeszcze, kim się jest naprawdę, co bywa maską a co prawdziwą twarzą, co teatrem gestów na użytek zewnętrzny, a co prawdziwym przeżyciem. Jakimś szóstym zmysłem on potrafił to rozróżnić... är ett spel eller äkta upplevelse. På något sätt med hjälp av sitt sjätte sinne lyckades dock Alexander skilja dessa åt. Barndomen Det skulle vara lättast att börja berättelsen om Alexander Orlowskis öden med året 1942 och hans flykt från Janowlägret i närheten av Lwow, varifrån man transporterade judar till förintelseläger. Han var 15 år och än idag kan han inte förstå hur det kom sig att han kunde fly mitt framför ögonen på Sonderdienstvakterna. Men både denna flykt och en hel del av de följande händelserna föranleder att man går tillbaka till hans tidiga barndom. Det var då många av hans karaktärsdrag tog form, förtegenhet och självständighet, förmåga att distansera sig från omgivningarna, att ta risker och att dessutom kunna hålla huvudet kallt, ledde till att många av livets trångmål slutade lyckligt. Från sin barndoms Lwow fick han med sig många intryck, särskilt från Österrike-Ungerns monarki tid. Denna period präglades av intensiv livsrytm bland den mångkulturella befolkningen som bestod av polacker, ukrainare, armenier, ett fåtal tyskar och framförallt den judiska minoriteten från vilken han själv härstammade. Den uppgick till en inte obetydlig summa på några hundra tusen, vilket var ca 30 procent av stadens invånare. Fadern var hattmakare och kom från en ganska fattig hantverkarfamilj. Modern var dock från välbärgad borgarklass. I hennes familj fanns det advokater, affärsinnehavare och småföretagare. Under hans tidiga barndom ledde hans mormor tillsammans med modern en affär med kolonialvaror. Fram till hans yngsta systers födelse bodde de i samma hus, ovanpå affären. Modern gick bort i barnsäng och barnaskaran blev uppdelad. Alexander som var fem år hamnade hos den fattigare delen av släkten, den äldre systern hos en moster och den yngsta fick ammas hos en familj på landet. Alexander fick bo hos en faster i ett litet rum där det redan bodde fyra personer och där också farbroderns skräddarverkstad var inhyst, där Między Lublinem a Lizboną ciąg dalszy Mellan Lublin och Lissabon fortsättning Dzieciństwo Opowieść o Aleksandrze Orłowskim najprościej byłoby zacząć od 1942 roku i jego ucieczki z obozu w Janowie (koło Lwowa) skąd Żydów wywożono do obozów zagłady. Miał 15 lat. Do dzisiaj nie może pojąc, jak, na oczach niemieckiej eskort dał nogę. Jednak zarówno ta ucieczka jak i wiele późniejszych wydarzeń domaga się cofnięcia się w głąb dzieciństwa naszego bohatera. Tam bowiem ukształtowało się wiele cech jego osobowości. Skrytość i samodzielność, umiejętność dystanowania się od otoczenia, i podejmowania ryzyka czy wreszcie genialny refleks, który przy zdolności zachowania zimnej krwi decydował o szczęśliwym finale wielu życiowych opresji. Z rodzinnego Lwowa wyniósł wspomnienia licznych śladów przeszłości szczególnie z czasów Monarchii Austro-Węgierskiej. Tamtejszy, niezwykle intensywny rytm życia narzucała wielonarodowa mieszanka ludności: Polacy, Ukraińcy, Ormianie, trochę Niemców i przede wszystkim mniejszość żydowska, z której się wywodził. Zrzeszała ona 30% wszystkich mieszkańców miasta, w sumie kilkaset tysięcy ludzi. Ojciec był kapelusznikiem. Pochodził z dość biednej rzemieślniczej rodziny. Matka zaś ze środowiska zamożnego mieszczaństwa. W jej rodzinie byli adwokaci, właściciele sklepów i małych fabryczek. We wczesnym dzieciństwie Olka, babcia wspólnie z matką prowadziły sklep z towarami kolonialnymi. Mieszkali w tym samym budynku, nad sklepem do czaw 1410 r. zakończyła się dla Krzyżaków w lipcu bitwą pod Grunwaldem. Bitwa była klęską państwa zakonnego i doprowadziła do znacznego osłabienia jego potęgi militarnej. Krzyżacy jeszcze przez 100 lat próbowali działań agresywnych wobec unii polsko-litewskiej, ale wojny te były w istocie już tylko obroną swojego terytorium, które stopniowo tracili. Data bitwy pod Grunwaldem, 1410, stała się zaś, dla wszystkich Polaków, najlepiej rozpoznawalną datą w historii Polski. Po Grunwaldzie na południowym brzegu Bałtyku zaczęło dominować unijne państwo polsko-litewskie. Sojusz między dwoma państwami unijnymi, jednym na południu a drugim na północy Bałtyku, mającymi przynajmniej jednego wspólnego przeciwnika w postaci Zakonu Krzyżackiego, wydawał się sprawą naturalną. Strona polska, w 1418 r., proponowała zjazd trzech władców: Jagiełły, Eryka oraz Króla Rzymskiego Zygmunta Luksemburskiego, w Poznaniu wiosną 1419 r.. Przymierze miało być skierowane przeciw państwu zakonnemu, rozważano nawet przeniesienie Krzyżaków na Rodos. cd. str.20 gressivt tryck mot den polsk-litauiska unionen men dessa krig gick i slutändan ut på att skydda sitt eget krympande territorium. 1410, årtalet för slaget vid Grunwald, blev det mest kända datumet i Polens historia. Den polsk-litauiska unionsstaten kom efter Grunwald att dominera den södra Östersjökusten. En pakt mellan de två unionsstaterna, den ena söder om Östersjön och den andra i norr med Tyska orden som gemensam utmanare, föreföll självklar. Den polska sidan föreslog 1418 att de tre potentaterna Jagiello, Erik och romerske kungen Sigismund av Luxemburg skulle mötas i Poznan våren Alliansen skulle vara riktad mot ordensstaten, man övervägde t.o.m. möjligheten att förflytta ordensbröderna till Rhodos. Mötet blev inte av men året därpå anlände Eriks sändebud med svaret på den polske kungens förslag. Man ingick en pakt med udden riktad mot Brandenburg och Tyska orden, som förpliktigade parterna till ömsesidig hjälp, militärt samarbete och delning av krigsbytet. Man var mån om att understryka paktens varaktiga karaktär. fort. sid.20 19

20 Foto: commons.wikimedia.org Lwów/Lvov han utförde mindre ändringsarbeten och hade en sorts kemtvätt. Lägenheten luktade karaktäristiskt av olika slags kemikalier. Än idag minns han byxorna, orange och svartfläckiga, som var sydda av hans fasters gamla morgonrock, vilka var orsak till många gliringar från jämnåriga kamrater. Då fadern gifte om sig drog han åter ihop hela familjen. Styvmodern var utbildad guvernant och kunde perfekt tyska. Det var hon som lärde Alexander det språket som senare visade sig vara helt avgörande för hans framtid. Det är dock inte bara därför han talar väl om sin styvmor. Det var också hon som såg efter syskonen och brydde sig. Hon skötte hushållet oklanderligt, de var välklädda och hon hjälpte dem med läxorna. Han saknade dock en moders värme. su, kiedy urodziła się najmłodsza siostra. Przy porodzie mama zmarła. Wówczas zostali rozdzieleni. On pięcioletni chłopiec wylądował u biedniejszej części rodziny, starsza siostra u ciotki a młodszą oddano na wieś do mamki. Zamieszkał u siostry ojca, w maleńkim pokoiku, gdzie znajdowały się już cztery inne osoby oraz warsztat wujka krawca przerabiającego i czyszczącego stare ubrania. W mieszkaniu unosił się charakterystyczny zapach środków do czyszczenia. Przez całe życie pamiętał pomarańczowe spodnie w czarne łatki uszyte ze starego szlafroka ciotki ulubiony przedmiot kpin ze strony rówieśników. Między Lublinem a Lizboną ciąg dalszy Mellan Lublin och Lissabon fortsättning I politiken kan evighet ibland vara begränsad till några månader. Påvens legat utverkade några veckor senare en förlängning av vapenvilan med Tyska orden med ytterligare ett år. Den polska sidan bytte snart bundsförvanter genom att ta de brandenburgska markgrevarnas sida i deras dispyt med Erik och de pommerska furstarna. Det unionsförbund som skulle bli resultatet av segern vid Grunwald blev i praktiken inte förverkligat även om Erik gjorde försök att avstyra Jagiello från att besegla Polens pakt med Brandenburg genom att gifta bort sin dotter Jadwiga med den brandenburgske tronföljaren och erbjöd i stället sin brorson, den pommerske fursten Bogislav IX, som brudgum. Att förbundet, som skulle förbli ett levande minne för de efterföljande generationerna ända in i 1500-talet, alls hade ingåtts visar dock bredden av den politiska agendan hos Östersjöregionens dåtida makteliter. Det vittnar även om vilken underordnad roll spelades under sena medeltiden av nationella och etniska skiljelinjer. De slaviska polackerna och litauerna ingick förbund med de germanska brandenburgarna medan de fort. sid. 21 Do zjazdu nie doszło, ale w następnym roku posłowie Eryka przybyli z odpowiedzią na propozycję króla polskiego. Zawarto przymierze, skierowane przeciwko Brandenburgii i Zakonowi Krzyżackiemu, które zobowiązywało strony do pomocy, współpracy wojskowej i udziału w łupach wojennych. Podkreślono wieczysty charakter przymierza. W polityce wieczność ogranicza się nieraz do kilku miesięcy. Parę tygodni później legat papieski nakłonił strony do przedłużenie rozejmu z Zakonem Krzyżackim o następny rok. Strona polska zaś wkrótce wymieniła sprzymierzeńca, opowiadając się po stronie margrabiów brandenburskich, z którymi Eryk i książęta pomorscy toczyli spór. Planowane, jako wynik zwycięstwa pod Grunwaldem, przymierze obu unii nie zostało zrealizowane w praktyce, choć król Eryk próbował odwodzić Jagiełłę od pomysłu małżeństwa jego córki Jadwigi z brandenburskim następcą tronu (pieczętującego sojusz Polski z Brandenburgią) i namawiał do wydania jej za swego bratanka, księcia pomorskiego Bogusława IX. Jednak sam fakt zawarcia sojuszu, który pozostał cd. str.21 20