Den svenska hjälpen till Polen och Solidaritet. Szwedzka pomoc dla Polski i Solidarności. Vi har överraskat alla Zaskoczyliśmy wszystkich

Transkrypt

1 3 N 3(33) 2010 årgång/rok IX tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny SueciaPolonia Szwedzka pomoc dla Polski i Solidarności Den svenska hjälpen till Polen och Solidaritet Vi har överraskat alla Zaskoczyliśmy wszystkich pris: 26,50 SEK

2

3 Dzień, w którym wszyscy Szwedzi złożyli się po koronie Dagen då alla svenskar skänkte en krona var Mowa o składce na Polskę. Wspólna zbiórka Szwedzkiego Czerwonego Krzyża, Rädda Barnen i Lions odbyła się w sobotę, 9 stycznia 1982, chętnych było tak dużo, że przedłużono ją do niedzieli. Zebrano 8,2-8,4 mln koron. Co najmniej 20 tys. ochotników wzięło udział w przeprowadzeniu zbiórki (niektórzy podają liczbę nawet 40 tys.). To wyliczenie zawdzięczamy drowi Pawłowi Jaworskiemu z Wrocławia prowadzącemu badania nad stosunkiem Szwecji do Polski w czasach Solidarności. 9 stycznia 1982 to był niecały miesiąc po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego, którego głównym celem było rozbicie Solidarności. Solidarność, a szerzej rzecz ujmując, sprawa polska, była w Szwecji wówczas bardzo popularna. Dlategodecyzja generała Jaruzelskiego o stanie wojennym połączona z zamknięciem granic, odcięciem telefonów i wszelkiej komunikacji z Polską, wywołała w Szwecji szok i burzliwy przypływ poczucia solidarności z sąsiadami zza Bałtyku. Nie są to puste słowa. Spójrzmy jeszcze raz na powyższe suche liczby. Oznaczają one, ni mniej ni więcej, że w ciągu jednego dnia (a najwyżej dwóch) każdy mieszkaniec Szwecji bez względu na płeć, kolor skóry i wyznanie, wliczając w to niemowlęta, więźniów, chorych i pensjonariuszy domów opieki, od komunistów po moderatów (Sverigedemokraterna byli jeszcze niemowlętami), od Ystad do Kiruny wrzucił do puszki wolontariusza jedną koronę. Każdy! Zazwyczaj takie statystyczne uśrednienie, mając wprawdzie walory poznawcze, do wyobraźnie nie przemawia. Ale w tym wypadku jest inaczej. Ofiarność Szwedów wydawała się nie mieć granic. Ludzie dawali nie tylko opieniądze, ale przynieśli (mówimy ciągle o tym jednym dniu) m. in. 2,5 tony ubranek dziecięcych, 200 tys. par butow, 50 tys. kocy. Ogółem w roku 1982 samo tylko Rädda Barnen zebrało na pewno 35 mln koron a Czerwony Krzyż 40 mln. Co najmniej, dodaje Paweł Jaworski, badania jeszcze trwają. A sporo zebrały też organizacje kościelne. Kierownictwa Czerwonego Krzyża i Rädda Barnen były zgodne, że przeprowadziły jedną z największych (jeśli nie największą) szwedzką akcję humanitarną w dziejach. W numerze nie brakuje więc wielkiej historii, dumy, poświęcenia i patosu, ale jest i rozczarowanie tym, co rewolucja solidarnościowa przyniosła. Jedni z twórców Solidarności Bogdan Borusewicz z Gdańska (dziś marszałek Senatu) i Longin Komołowski ze Szczecina (kiedyś wicepremier, dzisiaj poseł) mówią w wywiadach (specjalnie dla Suecii Polonii) o wielkiej osobistej satysfakcji z dokonanego dzieła ale i o losach innych, którzy czują się przegrani. Krzysztof Masłoń omawia w swoim szkicu, poświęcone czasom Solidarności, dzieła polskich pisarzy starszego pokolenia i młodszych od Solidarności. I tu już znajdujemy całkowitą odtrutkę na rewolucyjny patos. Det var insamling för Polen. Svenska Röda korset, Rädda barnen och Lions gjorde gemensam sak lördagen den 9 januari 1982 och intresset var så stort att insamlingen förlängdes till söndagen. Man samlade in 8,2 8,4 miljoner kronor. Minst frivilliga såg till att insamlingen genomfördes (en del uppger till och med ). För uträkningen kan vi tacka doktor Paweł Jaworski från Wrocław som har forskat kring Sveriges förhållande till Polen under Solidaritetstiden. Den 9 januari hade det nästan gått en månad sedan krigstillståndet, med det huvudsakliga målen att splittra Solidaritet, infördes i Polen. Solidaritet, och i vid mening Polens sak, var vid den tiden mycket uppmärksammat i Sverige. När general Jaruzelski beslutade om att utlysa krigsttillstånd, i kombination med att landets gränser stängdes och telefonförbindelser och all kommunikation med Polen upphörde, utlöste det i Sverige en chock och en stark våg av solidaritet med grannarna på andra sidan Östersjön. Låt oss än en gång titta på de torra siffrorna ovan. De betyder helt enkelt att varje invånare i Sverige, oavsett kön, hudfärg och trosbekännelse, inklusive spädbarn, interner och sjuka, från kommunister till moderater (Sverigedemokraterna var fortfarande spädbarn), från Ystad till Haparanda, inom loppet av en dag (högst två) stoppade en krona i insamlingsbössorna. Varenda en! Vanligtvis brukar inte sådana statistiska medeltal, även om de har kognitiva fördelar, tala till fantasin. Svenskarna offervillighet föreföll vara gränslös. Folk gav inte bara pengar utan skänkte bl.a. (vi talar fortfarande bara om en dag) 2,5 ton barnkläder, par skor, 50 filtar. Allt som allt samlade enbart Rädda barnen in säkert 35 miljoner kronor och Röda korset 40 miljoner. Minst, tillägger Paweł Jaworksi, för kartläggningen pågår fortfarande. Även kyrkliga organisationer samlade in avsevärda summor. Ledningen för Röda korset och Rädda barnen var eniga om att de genomfört en av de största (om inte den största) svenska humanitära aktionerna i historien. I detta nummer saknas alltså inte stora historia händelser, stolthet, uppoffring och patos, men det finns även besvikelse över vad Solidaritetsrevolutionen har medfört. En av Solidaritets grundare, Bogdan Borusewicz från Gdańsk (idag polska senatens talman), och Longin Komołowski från Szczecin (tidigare vice premiärminister, idag riksdagsman) talar i varsin intervju (speciellt för Suecia Polonia) om den stora personliga tillfredsställelse de känner över vad de utträttat men även om de människor som känner sig som förlorare. I sin essä behandlar Krzysztof Masłoń polska litterära verk om Solidaritetstiden, både skrivna av författare ur den äldre generationen och av författare yngre än Solidaritet. Och här finner vi det ultimata motgiftet mot revolutionärt patos.

4 proj. Piotr Młodożeniec Solidaritets affischer från åren utmärks av enkelhet, de är kortfattade och består av träffsäkra metaforer och handskrivna bokstäver. De handlar om värdighet, demokrati, frihet och rättvisa. Man har återgått till den sanna betydelsen av många ord och företeelser. Läs sid. 22 Plakaty Solidarności z lat wyróżniają się prostotą, lapidarnością, celną metaforą, odręcznym liternictwem. Mówią o godności, demokracji, wolności, sprawiedliwości. Powracano w nich do prawdziwych znaczeń wielu słów i spraw. Zob.str. 22 Suecia Polonia 3/2010 Innehåll / Spis treści 6 Zaskoczyliśmy wszystkich, cały świat! rozmowa z Marszałkiem Senatu Bogdanem Borusewiczem Vi har överraskat alla, hela världen! Ett samtal med den polska senatens marskalk Bogdan Borusewicz 10 Det har gått 30 år Jakub Święcicki Minęło 30 lat Jakub Święcicki Solidaritets anda Krzysztof Masłoń Duch Solidarności Krzysztof Masłoń Konst under Solidaritetsåren Mieczysław Szewczuk Sztuka czasu Solidarności Mieczysław Szewczuk Solidaritets affischer Jerzy Brukwicki Plakaty Solidarności Jerzy Brukwicki Den svenska hjälpen till Polen och Solidaritet Paweł Jaworski Szwedzka pomoc dla Polski i Solidarności Paweł Jaworski Solidaritet fackförening, parti eller nationell symbol? Intervju med Longin Komołowski Solidarność: związek zawodowy, partia czy symbol? wywiad z Longinem Komołowskim En hustrus vittnesmål Zygmunt Barczyk Świadectwo żony Zygmunt Barczyk 41 Minnestavla Zbigniew Bidakowski Tablica Zbigniew Bidakowski Omslaget/Okładka: Piotr Młodożeniec med stöd från Prenumeration / Prenumerata Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu.

5 POLSKA INSTITUTET STOcKhOLm Polska institutet har till uppgift att främja polsk kultur och sprida kunskap om Polen i Sverige, liksom att bygga upp kontakter mellan svenska och polska kulturpersonligheter, kulturinstitutioner och organisationer. En annan viktig del av institutets verksamhet är att främja och utveckla samarbete mellan svenska och polska konstnärer, kulturskapare, opinionsbildare och kulturinstitutioner. Polsk-svenska kulturprojekt i Stockholm och övriga Sverige har ofta Polska institutet som initiativtagare eller samarbetspartner. Institutet organiserar också studiebesök i Polen för svenska kulturskapare och representanter för kulturinstitutioner. Dessa studiebesök blir ofta en inspiration till vidare samarbete. På samma sätt hjälper vi polska kulturinstitutioner och kulturskapare att få kontakter i Sverige. Polska institutet är en icke-vinstdrivande organisation underställd det polska utrikesministeriet. Grundprincipen i vår verksamhet är ett nära samarbete mellan polska och svenska partner och en polsk-svensk dialog. På finns information om våra projekt, filmsnuttar som presenterar kommande evenemang, och länkar till intressanta polska internetsidor. Polska institutet har också en egen Facebook och Twittersida, finns med på nyhetsportalen Newsdesk och på Youtube. Instytut Polski w Sztokholmie promuje w Szwecji polską kulturę i naukę, upowszechnia wiedzę na temat Polski oraz zabiega o rozbudowywanie kontaktów pomiędzy szwedzkimi i polskimi artystami, środowiskami opiniotwórczymi oraz instytucjami kulturalnymi. Instytut Polski jest częstym inicjatorem lub partnerem polsko-szwedzkich projektów kulturalnych na terenie całej Szwecji, a także organizuje stanowiące częsty wstęp do projektów wyjazdy studyjne do Polski i ułatwia nawiązywanie kontaktów w Szwecji reprezentantom polskich instytucji i środowisk związanych z kulturą. Instytut Polski jest instytucją non-profit podlegającą polskiemu Ministerstwu Spraw Zagranicznych, która w swojej działalności stawia na ideę bliskiej współpracy polskich i szwedzkich partnerów oraz dialogu polskoszwedzkiego.w maju 2009 instytut przeniósł się z zabytkowej willi w eleganckiej dzielnicy Östermalm do biura w artystycznej, pełnej życia dzielnicy Södermalm. Na znajdują się informacje o bieżących projektach instytutu, filmy zapowiadające najbliższe imprezy oraz linki do interesujących polskich stron internetowych. Instytut aktywnie działa również na portalu społecznościowym Facebook, Twitter, na szwedzkim portalu dziennikarskim Newsdesk i na You Tube. INSTYTUT POLSKI SZTOKhOLm

6 Foto: Archiwum Senatu Zaskoczyliśmy wszystkich, cały świat! Rozmowa z Marszałkiem Senatu Bogdanem Borusewiczem Vi har överraskat alla, hela världen! Ett samtal med den polska senatens marskalk Bogdan Borusewicz Zbigniew Bidakowski: Czy uważa się Pan za człowieka, który zmienił bieg historii albo, innymi słowy, zmienił oblicze Polski, Europy i nawet świata? Bogdan Borusewicz: To trudne pytanie, czy się uważam, gdyby Pan zadał pytanie, czy inni mnie uważają za takiego człowieka to byłoby łatwiejsze. Z pewnością byłem w miejscach, gdzie się bieg historii, los Polski i Europy kształtował. Miałem w tym udział chociaż nie jest to mój udział indywidualny. Ja nigdy nie mówię: ja zrobiłem, ja przewidziałem. Na pewno jedną rzecz zrobiłem, to było dla sprawy najistotniejsze, najistotniejsze także w moim życiu: zorganizowałem strajk w stoczni gdańskiej w 1980 roku. To było coś największego, co udało mi się w życiu zrobić. Ale wtedy nie wiedziałem, że on będzie miał taki zasięg i taki wpływ na nasze dzieje. ZB: Kiedy zaczynał Pan działalność w Wolnych Związkach Zawodowych, 33 lata temu, jakie miał Pan wtedy oczekiwa Zbigniew Bidakowski: Ser du dig själv som någon som har förändrat historiens lopp eller, med andra ord, förändrat Polens, Europas och till och med världens utseende? Bogdan Borusewicz: Hur jag ser mig själv det är en svår fråga, det skulle vara lättare att svara om du hade frågat hur andra ser mig. Jag har utan tvekan varit på plats när historiens lopp, Polens och Europas öde formades. Jag har haft del i detta även om jag inte var ensam om det. Jag säger aldrig: Jag har gjort, jag har förutsett. Jag har utan tvekan gjort något som skulle visa sig vara det allra väsentligaste för vår sak, även det väsentligaste i mitt liv. Jag har organiserat strejken i Gdańskvarvet Det är det största som jag har lyckats åstadkomma i mitt liv. Jag visste inte då att det skulle få sådan räckvidd och så starkt påverka vår historia. ZB: När du för 33 år sedan började verka i Fria fackföreningar, vad hade du för förväntningar, mål, planer och dröm

7 mar? Vad har du lyckats uppnå? Vad har du inte lyckats med? BB: Mitt strategiska mål var att få till stånd demokratiska reformer i Polen. På kortare sikt: att skapa en oppositionsgrupp bland arbetarna, att komma in i arbetarkretsarna på sådant sätt att det skulle bli möjligt att uppnå dessa gemensamma mål. Det kunde inte bli några förändringar utan arbetarnas stöd och utan att allra först göra dem medvetna om att inte bara lönerna, inte bara korven på tallriken räknades, utan även hela sammanhanget: varför finns denna korv inte i butiken? Därför att ekonomin fungerar dåligt och inte kommer att fungera bättre utan förändringar. Det här har jag lyckats med. Utan detta hade det inte brutit ut någon strejk i augusti 1980, vilket fullständigt förändrade situationen för oss alla, såväl för hela Polen som för mig personligen. Av en oansenlig oppositionsrörelse hade det blivit en massorganisation som måste ha inflytande och makt med hänsyn till sin storlek och till den uppvisade beslutsamheten. Jag har lyckats uppnå inte bara allt det som jag hade drömt om, utan betydligt mera. Den väg som jag en gång hade påbörjat i oppositionen har krönts med att Polen idag är demokratiskt, oavhängigt och är med i NATO och Europeiska unionen, det vill säga befinner sig i Europa i ett politiskt läge som tillförsäkrar dess säkerhet. ZB: När du nu blickar tillbaka i trettio års perspektiv, tycker du att något inte har lyckats bra, att man hade kunnat göra något annorlunda, bättre, eller är du nöjd med allt? BB: Jag är inte bara nöjd. Jag anser att det har lyckats inte till 100 % utan till 1000 %! ZB: Hur föreställer du dig Polen och Europa om trettio år? Kommer integrationsprocesserna att fortgå eller blir det snarare desintegration? BB: Integrationsprocesserna i Europa kommer att fortgå, de är oundvikliga och gynnar Polen. På samma sätt har inträdet i Europeiska unionen och i NATO varit gynnsamt för Polen. Vi har anslutit oss till det som leder till integrationen. I strävan efter ställning, i den teknologiska och ekonomiska kapplöpningen har vi en chans att lyckas endast om integrationen fortskrider. Det uppstår nya centra som Kina och man måste inse att vi just nu har med en civilisatorisk och ekonomisk kapplöpning att göra. Kina är redan en stormakt. Europa måste mäta sig med Kina och delvis med stormakten Ryssland som, även om det inte längre är ett imperium, har av vår Herre försätts med ett flertal råvaror, vilket Ryssland skickligt utnyttjar. ZB: Du ser alltså inga mörka moln över Polen? BB: Nej, förutsatt att vi fortsätter att hålla oss i integrationsfåran. Detta förstås under antagandet att integrationen kommer att fortskrida. Det blir värre ifall den skulle förlora mark. Vi är ett medelstort land och vår styrka kan endast baseras på att vi utvecklar vår position tillsammans med andra. Om vi hamnar i konflikt med andra, kommer våra möjligheter förstås att bli begränsade. ZB: Hur viktigt och över huvud taget hur meningsfullt är det i ett enat Europa och i en globaliserad värld att utland nia, cele, plany czy marzenia i co się z tego udało osiągnąć a co nie? BB: Doprowadzenie do demokratycznych zmian w Polsce. Taki był moich działań cel strategiczny. A na krótszą metę: stworzenie robotniczej grupy opozycyjnej, wejście do środowiska robotniczego w taki sposób, żeby można było te cele wspólnie osiągnąć. Żadnych zmian by nie było bez poparcia robotników, a wcześniej uświadomienia im, że nie tylko kwestia płac, nie tylko kiełbasa są najistotniejsze, lecz cały kontekst: dlaczego tej kiełbasy nie ma? Dlatego, że gospodarka źle funkcjonuje i bez zmian nie będzie funkcjonować lepiej. No i to mi się udało zrobić. Bez tego nie byłoby w sierpniu 1980 roku strajku, który kompletnie zmienił sytuację nas wszystkich, także moją osobistą, zmienił sytuację też i w całej Polsce. Z niewielkiego ruchu opozycyjnego powstała organizacja masowa, która musiała mieć wpływ, siłę ze względu na swoją wielkość i tę determinację, jaką wykazywała. Udało mi się osiągnąć nie tylko wszystko, o czym marzyłem, ale znacznie więcej. Dlatego, że ukoronowaniem tej drogi, którą kiedyś rozpocząłem w opozycji jest to, że Polska jest demokratyczna, jest niepodległa, jest w NATO i w Unii Europejskiej, czyli jest w takim politycznym miejscu w Europie, które zapewnia jej bezpieczeństwo. ZB: Czy gdy Pan teraz patrzy w przeszłość z perspektywu trzydziestu lat to sądzi Pan, że coś się nie udało, coś można było zrobić inaczej, lepiej, czy jest Pan ze wszystkiego zadowolony? BB: Nie tylko jestem zadowolony. Uważam, że udało się nie 100 procent a 1000 procent! ZB: A jak Pan wyobraża sobie Polskę i Europę za trzydzieści lat? Czy będą postępowały procesy integracji, czy może raczej rozpadu...? BB: Będą postępowały procesy integracji w Europie, one są nieuniknione i korzystne dla Polski. Podobnie jak korzystne dla Polski było samo wejście do UE i do NATO. Czyli przyłączenie się do tego, co prowadzi do integracji. W wyścigu o pozycję, w wyścigu technologicznym i gospodarczym mamy szansę tylko wtedy, kiedy ta integracja będzie postępować. Tworzą się nowe centra takie jak Chiny i trzeba sobie zdawać sprawę, że mamy do czynienia w tej chwili z wyścigiem cywilizacyjnym i gospodarczym. Chiny już są potęgą. Europa musi zmierzyć się z Chinami i w części także z Rosją, która, jeśli nawet niejest już imperium, to jest jednak wielką potęgą zaopatrzoną przez Stwórcę w różne surowce, co Rosja umiejętnie wykorzystuje. ZB: Czyli czarnych chmur nad Polską nie widzi Pan... BB: Jeżeli pozostaniemy w nurcie integracji to nie. I, oczywiście, jeśli integracja będzie postępować. Bo gdyby miała się cofnąć to będzie gorzej. Jesteśmy średniej wielkości państwem i nasza siła może tylko polegać na tym, że będziemy wspólnie z innymi budować naszą pozycję. Jeżeli z innymi wejdziemy w kolizję to wtedy oczywiście nasze możliwości się zmniejszą. ZB: Jakie jest w zjednoczonej Europie i zglobalizowanym współczesnym świecie znaczenie i w ogóle sens istnienia dia

8 spory polskiej w formie zorganizowanej? Jaka jest jej rola? Czy ma ona jakieś obowiązki wobec państwa polskiego, czy państwo wobec niej? BB: Oczywiście to kraj ma obowiązki wobec niej. To jest normalne i zrozumiałe. Trzeba pamiętać, że wsparcie finansowe, jakiego państwo polskie udziela rodakom na całym świecie jest na poziomie 200 mln zł rocznie. To są pieniądze od polskich podatników. Diaspora płaci podatki wkrajach swojego zamieszkania. I ma prawo wymagać od tych państw wsparcia swoich aspiracji, zachowania swoich tradycji kulturowych, języka. Powinna pilnować swoich interesów w kraju zamieszkania a nie polegać tylko na wsparciu polskim. ZB: Nie można mówić o obowiązkach formalnych, ale czy oczekuje się czegoś od Polonii? BB: Oczekuje się zachowania języka, kultury i kontaktów z krajem. Nie można mówić o wspieraniu interesów kraju. Nie możemy oczekiwać od ludzi mieszkających gdzie indziej, żeby mieli podwójną lojalność. Powinni być lojalni wobec kraju zamieszkania i jednocześnie mieć świadomość, że mają pochodzenie polskie, po prostu, że są Polakami. Nie można narzucać jakichś obowiązków. Każdy powinien sobie jednak zdawać sprawę, że nie można oczekiwać tylko, że kraj wspiera diasporę, ale że i diaspora powinna pamiętać o kraju i dbać o jego dobrą opinię. I np. interweniować wtedy, gdy Polska jest niesłusznie pomawiana. ZB: 42 lata temu spora grupa obywateli polskich pochodzenia żydowskiego została zmuszona do opuszczenia Polski. Czy Żydzi polscy za granicą są uznawani za część diaspory polskiej i cieszą się opieką Senatu? BB: To zależy od indywidualnych wyborów. Ale generalnie uważam, że to jest oczywiście emigracja polska. Wiadomo zresztą, że wielu z tych Polaków-Żydów, którzy musieli wyjechać w 1968 roku, utrzymuje kontakty z Polską. I o Polsce pamięta. To była emigracja ludzi dobrze wykształconych, ludzi, którzy mają dobrą pozycję społeczną w krajach swojego zamieszkania, są uczonymi, dziennikarzami, mają wpływ na opinię. Chcę podkreślić, że w okresie działania opozycji antykomunistycznej w Polsce, w okresie Solidarności, wielu z tych przymusowych emigrantów czynnie nas wspierało. Jestem im wdzięczny za to. ZB: Z czego jest Pan najbardziej dumny wspominając przebieg strajku sierpniowego w 1980 r.? Wiadomo, że zakończył się sukcesem, podpisaniem porozumień z komunistycznymi władzami. Chodzi mi jednak o sam przebieg strajku, zanim do tego podpisania doszło. Np. o to co robiła Pańska żona Alina Pieńkowska szefowa bezpieczeństwa stoczni, która, z grupą współpracowników, chroniła strajk przed inwigilacją, prowokacją i wylewała każdą znalezioną w stoczni butelkę wódki. BB: Drobne sprostowanie: Alina kierowała wydawaniem przepustek, czyli wpuszczaniem ludzi z zewnątrz do strajkującej Stoczni Gdańskiej. Nie było kogoś takiego jak szef bezpieczeństwa. A najbardziej jestem dumny ze strajku, który się udał, i stał się takim bezkrwawym powstaniem, które zmieniło Polskę i okolice Polski. To był bardzo ciężki okres w moim spolackerna organiserar sig? Vad har de för roll att spela? Har de några förpliktelser gentemot den polska staten och vice versa? BB: Naturligtvis är det staten som har förpliktelser gentemot dem. Det är naturligt och förståeligt. Man måste komma ihåg att det finansiella stöd som den polska staten lämnar till sina landsmän i hela världen uppgår till 200 miljoner zloty (ca 480 miljoner kronor) per år. Det är de polska skattebetalarnas pengar. Utlandspolackerna betalar skatt i sina vistelseländer och de har rätt att kräva stöd av dessa länder för sina strävanden, för att kunna bevara sina kulturtraditioner, sitt språk. De bör bevaka sina intressen i de länder där de bor och inte bara förlita sig på stödet från Polen. ZB: Det är inte tal om formella förpliktelser, men finns det förväntningar på polackerna i förskingringen? BB: Man förväntar sig att de bevarar språket, kulturen och kontakterna med hemlandet. Man kan inte tala om stödet för landets intressen. Vi kan inte förvänta oss dubbla lojaliteter av människor som bor någon annanstans. De bör vara lojala mot sina vistelseländer och samtidigt vara medvetna om sin polska härkomst, helt enkelt om att de är polacker. Man kan inte pådyvla dem några förpliktelser. Var och en bör dock vara medveten om att man inte bara kan förvänta sig stöd från Polen utan att även utlandspolackerna bör tänka på landet och värna dess goda rykte, till exempel genom att ingripa när Polen utsätts för orättmätiga beskyllningar. ZB: För 42 år sedan blev en ganska stor grupp av polska medborgare av judisk härkomst tvingad att lämna Polen. Betraktas polska judar i utlandet som polacker i förskingringen och åtnjuter de senatens beskydd? BB: Det beror på deras individuella val. Generellt anser jag att de självklart är utlandspolacker. Det är för övrigt känt att många av dessa polacker-judar som var tvungna att emigrera 1968 håller kontakt med Polen och inte har glömt Polen. Denna emigrationsvåg bestod av välutbildade människor som har god ställning i de länder där de numera bor, de är vetenskapsmän, journalister, de påverkar opinionen. Låt mig understryka att när den antikommunistiska oppositionen verkade i Polen under Solidaritets tid, stöddes den aktivt av många bland dessa ofrivilliga emigranter. Jag är tacksam för detta. ZB: När du tänker tillbaka på strejkförloppet i augusti 1980, vad är du mest stolt över? Vi vet att strejken blev framgångsrik, den slutade med en överenskommelse med kommunistregimen. Jag tänker dock på själva strejkförloppet innan överenskommelsen skrevs under, t.ex. på din fru Alina Pieńkowska, säkerhetschef vid varvet, som tillsammans med en grupp medarbetare skyddade de strejkande mot infiltrering och provokationer och hällde ut varenda vodkaflaska som hade hittats på varvsområdet. BB: En liten rättelse, Alina hade hand om att utfärda passerkort, det vill säga att tillåta folk utifrån att besöka det strejkande Gdańskvarvet. Det fanns ingen säkerhetschef. Mest stolt är jag över en strejk som blev framgångsrik och visade sig vara ett slags oblodig revolution som skulle komma

9 Foto: Wikipedia.com att förändra Polen och dess närmaste trakter. Det var en svår period i mitt och min blivande hustrus liv därför att det var en tid av mycket hårt arbete och enorm anspänning. Jag tänkte ju inte så långsiktigt från början och planerna anpassades dagligen till situationen, men det som vi har lyckats uppnå överraskade alla, hela världen. ZB: Genom att ni hade infört spritförbud i hela Gdańsk? Många publicister såg en symbolik i detta. BB: Nej, det är oviktiga detaljer. Genom att vi segrade! Det fanns visserligen ett spritförbud, det fanns imponerande självdisciplin men allt detta var sidoeffekter. Det symboliska fanns i att varvsområdet vid denna tid utgjorde ett fritt land mitt i ett land som var kommunistiskt. Det var en skärva av ett fritt Polen. ZB: Som Warszawa under Warszawaupproret. BB: Jag vet inte om man kan göra sådana jämförelser. Där fanns spänning och rädsla, men det var ju inte lika dramatiskt som under Warszawaupproret. ZB: Och det slutade bättre, det slutade med framgång! Tack så mycket för samtalet. życiu i w życiu mojej późniejszej żony dlatego, że był to okres bardzo ciężkiej pracy i olbrzymiego napięcia. A tym, co się nam udało osiągnąć bo przecież takich dalekosiężnych planów nie miałem na początku i plany były codziennie dopasowywane do sytuacji zaskoczyliśmy wszystkich, cały świat. ZB: Tym, że wprowadziliście prohibicję w całym Gdańsku? Przez wielu publicystów było to podkreślane jako symboliczne... BB: nie, są to jakieś szczegóły. Tym, że zwyciężyliśmy! Oczywiście była prohibicja, była imponująca samodyscyplina, z całą pewnością, ale to wszystko było przy okazji... A symboliczne to było to, że w tym czasie ten cały teren stoczni był wolnym krajem, w środku kraju komunistycznego. Był to skrawek wolnej Polski. ZB: Tak jak Warszawa w powstaniu warszawskim... BB: No nie wiem, czy można tak porównywać. Było napięcie i lęk. Lecz przecież nie było aż tak dramatycznie jak w powstaniu warszawskim. ZB: I skończyło się inaczej. Sukcesem! Dziękuję bardzo za rozmowę.

10 Minęło 30 lat Det har gått 30 år Jakub Święcicki Widząc morze stoczniowców w roboczych kombinezonach w Gdańsku odgadliśmy, że coś wielkiego dzieje się po drugiej stronie Bałtyku. Kiedy elektryk Lech Wałęsa pojawił się przed bramą stoczni, nie domyślaliśmy się jeszcze, jak wielkiego. Dziewięć lat miało jeszcze minąć nim demokracja zwycięży w tej części Europy, mur berliński upadnie i skończy się zimna wojna. Na razie stocznia wciąż nosiła imię Lenina. Napięcie było dramatyczne bo nikt nie wiedział, czy strajk zakończy się porozumieniem, czy krwawą rozprawą. Polskie czołgi stały w pogotowiu a i radzieckie nie były daleko. Przypominały się: interwencja w Czechosłowacji w 1968 roku, na Węgrzech w 1956 i masakra w 1970 w tych samych, co teraz, polskich portowych miastach na Wybrzeżu. Każdy przyjmował za pewnik, że system komunistyczny z Leonidem Breżniewem na Kremlu jako najwyższym przywódcą i wynikający stąd podział świata jest niewzruszony w swoich podstawach. I nikt nie wyobrażał sobie innego świata. Dziennikarze, miedzy nimi Szwedzi, w tym ze Szwedzkiego Radia, dostali się do stoczni i informowali, w bezpośrednich relacjach, co się tam dzieje. Przeprowadzano wywiady z przywódcami strajku i głównymi uczestnikami wydarzeń. Anna Walentynowicz, dźwigowa w stoczni, była jedną z nich. Strajk rozpoczął się w połowie sierpnia, by wymusić jej przywrócenie do pracy, po tym jak została wyrzucona za niepokorność. Walentynowicz zmarła tragicznie, razem z prezydentem Polski Lechem Kaczyńskim i innymi osobami, w katastrofie lotniczej, gdy byli w drodze na uroczystość upamiętnienia ofiar Stalina w lasku katyńskim koło Smoleńska w Rosji 10 kwietnia Strajk rozpoczął się w obronie praw jednej robotnicy, ale przekształcił się w protest przeciwko całemu systemowi. Polska była najsłabszym ogniwem tego systemu. Gospodarka nie funkcjonowała i władze miały trudności z zapewnieniem ludziom rzeczy najpotrzebniejszych: jedzenia i mieszkań. Polska była krajem katolickim, któremu narzucono materialistyczną ideologię. Rozziew pomiędzy oficjalną propagandą a ludzi dniem powszednim był olbrzymi. Zakłamanie okazało się nieodzownym elementem systemu. Protesty rozpoczęły się zaraz po wojnie a kulminowały w latach 1956, 1968, 1970, Latem 1980 przyszła fala mniejszych strajków w różnych regionach Polski. Strajk w Gdańsku wyglądał z początku jak spontaniczny, lokalny strajk, który władze usiłowały stłumić prostymi sposobami jak deszcz bezwartościowych pieniędzy, przyjęciem wyrzuconych do pracy i podobnymi ustępstwami. Bilden på ett hav av varvsarbetarnas blåställ i Gdańsk fick oss att ana att det var något stort som var på gång på andra sidan Östersjön. Vi visste inte riktigt vad när vi såg elektrikern Lech Wałęsa vid porten till varvet. Det skulle ta nio år till tills demokratin skulle segra i den delen av Europa, tills Berlinmuren skulle falla och det kalla kriget skulle upphöra. Varvet hette fortfarande Leninvarvet. Den akuta dramatiken var enorm därför att man inte visste om strejken skulle avslutas med en uppgörelse eller med en blodig stormning. Polska stridsvagnar stod beredda och sovjetiska stridsvagnar stod inte långt ifrån. Man mindes interventionen i Tjeckoslovakien 1968, i Ungern 1956 eller de polska dödsskjutningarna 1970 i samma kuststäder längs Östersjön. Ingen trodde annat än att det kommunistiska systemet med Leonid Brezjnev i Kreml som den yttersta makthavaren, och därmed den tudelade världsordningen, var orubbligt i sina grundvallar. Några journalister, bland de några svenskar, inte minst från Sveriges Radio, tog sig in på varvet och rapporterade i direktsändningar inifrån. Man intervjuade strejkledarna och dramas huvudpersoner. Anna Walentynowicz, en kranförare på varvet, var en av dem. Strejken bröt ut i mitten på augusti 1980 för att få henne återanställd, när hon hade avskedats för sin uppkäftighet. Hon omkom tragiskt tillsammans med Polens president Lech Kaczyński i en flygolycka på väg till en minneshögtid för Stalins offer i Katynskogen nära Smolensk i Ryssland den 10 april Strejken började som ett försvar av en enskild arbetares rättigheter men fortsatte som en protest mot hela systemet. Polen var det kommunistiska systemets svagaste länk. Ekonomin fungerade inte och myndigheterna hade svårt att säkra befolkningens försörjning med det nödvändigaste: mat och bostäder. Polen var ett traditionellt katolskt land med påtvingad materialistisk ideologi. Gapet mellan den officiella propagandan och människornas vardag kändes ofantligt. Förljugenheten var oumbärlig. Protesterna började tidigt efter andra världskriget, med höjdpunkterna 1956, 1968 och Sommaren 1980 kom en våg av mindre strejker runt om i Polen. Strejken i Gdańsk såg från början ut som en spontan, lokal strejk som myndigheterna försökte släcka med några enkla åtgärder som ett regn av tomma papperspengar, återanställningar och andra eftergifter. Man räknade inte med en våg av solidaritet över hela landet, och man räknade inte med den demokratiska rörelsen som sedan en tid tillbaka opererade i landet, även i Gdańsk. 10

11 Strejkkommittén på varvet ombildades till en allpolsk kommitté som samordnade strejker på företag i många andra städer. Man upprättade en kravlista på 21 krav. De skrevs med en textilpenna på en spånskiva. UNESCO, FN:s organ för kultur, har klassat spånskivan som en av världens viktigaste arkivdokument. Det främsta och viktigaste kravet var fria fackföreningar. Först ville man kräva fria val till Sejmen, parlamentet. Men de intellektuella rådgivarna från den demokratiska oppositionen fick arbetarna att endast begära det som man trodde myndighet kunde gå med på. Skulle man ha egna fackföreningar skulle man kunna få annat så småningom, var filosofin, som de strejkande arbetarna accepterade. I vetenskapliga böcker efteråt fick den namnet den självbegränsande revolutionen. I den kompromissöverenskommelse som skrevs under den 31 augusti 1980 fick fackföreningen heta NSZZ Solidarność. Föreningen fick nära 10 miljoner medlemmar på några få månader. Den blev en bred folklig rörelse som förkroppsligade många strävanden: som en fackförening för arbetarnas rättigheter, som en demokratisk rörelse för folkstyre, som en medborgerlig rörelse för sanning och rättvisa, som en nationell rörelse för landets oberoende, som en katolsk rörelse för religionens frihet. För makthavarna i Warszawa och i Moskva var det dock en farlig smitta som hotade systemets fortbestånd. Överenskommelsen från den 31 augusti 1980 betraktade man i Warszawas och Moskvas maktcentra som en temporär eftergift. Läget utvecklades till en dubbelmakt med partiet med de hårda maktmedlen som polis och militär på ena sidan och Solidaritet med makt över sinnena på andra sidan. Det ekonomiska förfallet fortsatte. Solidaritets festival som perioden kom att kallas senare, varade 15 och en halv månad, då general Jaruzelski gjorde slut på Solidaritet genom sitt krigstillstånd. Tusentals Solidaritets aktivister kastades i fängelse under en och samma natt, Lucianatten den 13 december Han försökte råda bot på det ekonomiska förfallet och det allmänna kaoset i landet, t.ex. genom att skicka militärer till fabrikerna. Snart fick han ge upp och en ny våg av motstånd och strejker tvingade fram en demokratisering över hela linjen. Den bestämdes vid det berömda Runda bordet då frigivna Solidaritetsaktivister förhandlade med sina fångvakter i början av det märkliga året Solidaritet återupprättades, delvis fria val hölls (den 4 juni 1989 hölls det allra första valet med demokratiska inslag i de s.k. Östblocket) och i september 1989 tog en demokratisk regering över. Kommunismen avvecklades. I november revs Berlinmuren. Två år senare upplöstes Sovjetunionen. Jakub Święcicki Senior analytiker Utrikespolitiska Institutet Nie spodziewano się fali solidarności w całym kraju i nie liczono się z ruchem demokratycznym, który od jakiegośc czasu działał w kraju, w tym w Gdańsku. Komitet strajkowy w stoczni przekształcił się w ogólnopolski komitet, który koordynował akcję strajkową w wielu innych miastach. Opracowano listę 21 postulatów. Zapisano je flamastrem na tekturowej sklejce. Międzynarodowy Komitet Doradczy UNESCO Programu Pamięć Świata polecił wpisanie płyty na międzynarodową listę najważniejszych zbiorów archiwalnych na świecie. Pierwszym i najważniejszym postulatem były wolne związki zawodowe. Z początku proponowano, by żądać wolnych wyborów do Sejmu. Doradcy z demokratycznej opozycji przekonali robotników, by żądali tego, co, jak sądzono, władze mogą zaakceptować.gdy będą wolne związki zawodowe, można będzie wkrótce uzyskać i inne rzeczy taka była koncepcja, którą strajkujący przyjęli. W naukowych książkach nadano temu nazwę samoograniczająca się rewolucja. Według kompromisowego porozumienia podpisanego 31 sierpnia 1980 roku związek zawodowy miał nazywać się Solidarność. Związek urósł do 10 milionów członków w ciągu paru miesięcy. Stał się szerokim obywatelskim ruchem walczącym o wiele rzeczy jednocześnie: jako związek zawodowy o prawa robotników, jako ruch demokratyczny o rządy demokratyczne, jako ruch obywatelski o prawdę i sprawiedliwość, jako ruch narodowy o suwerenność kraju, jako ruch katolicki o wolność religii. Dla władców w Warszawie i Moskwie była to groźna zaraza zagrażająca trwałości systemu. Porozumienie z 31 sierpnia 1980 r. władze w Warszawie i Moskwie traktowały jako czasowe ustępstwo. W kraju zapanowała dwuwładza: partia dysponująca policją i wojskiem z jednej strony i Solidarność z rządem dusz z drugiej. Postępował upadek gospodarczy. Festiwal Solidarności, jak później nazwano ten okres, trwał 15 i pół miesiąca, do czasu gdy gen. Jaruzelski rozprawił się z Solidarnością przy pomocy stanu wojennego. Tysiące działaczy Solidarności zamknięto w więzieniach w ciągu jednej nocy, 13 grudnia Jaruzelski próbował zaradzić gospodarczemu upadkowi i zapanować nad chaosem w kraju przez militaryzację fabryk. Wkrótcepoddał się jednak a nowa fala oporu i strajków wymusiła demokratyzację na całej linii. Została ona postanowiona podczas sławnego okrągłęgo stołu kiedy to uwolnieni działacze Solidarności negocjowali ze swoimi strażnikami na początku pamiętnego roku Solidarność odrodziła się, 4 czerwca odbyły się pierwsze częściowo demokratyczne wybory w całym bloku wschodnim i we wrześniu 1989 władzę przejął demokratyczny rząd. Komunizm zlikwidowano. W listopadzie zburzono mur w Berlinie. Dwa lata później rozwiązano Związek Radziecki. Jakub Święcicki analityk Instytutu Spraw Zagranicznych 11

12 Duch Solidarności Solidaritets anda Krzysztof Masłoń Najgłośniejszą książką literacką ukazującą Solidarność okazał się, co widać po latach Raport o stanie wojennym Marka Nowakowskiego. Powstawał on, niemal na gorąco, po 13 grudnia 1981 roku. Był charakterystycznym dla tego prozaika, oszczędnym, lapidarnym zapisem tego, co się stało po wyprowadzeniu czołgów na ulice i praktycznej delegalizacji Solidarności, ale też w zamyśle autorskim miał dodawać ducha zgnębionemu społeczeństwu. To dlatego u Nowakowskiego wszystko jest czarno-białe, a w jadącym tramwaju kolporter z torbą podziemnych wydawnictw stwierdza zadowolony, że pasażerowie są jednolici, nie ma wśród nich żadnej parszywej owcy. Parszywą owcą mógł być tylko jakiś komunistyczny dinozaur, a przede wszystkim pracownik Służby Bezpieczeństwa, pogardliwie esbekiem zwany. Zarysował więc Nowakowski podział społeczeństwa na patriotyczną większość (i to zdecydowaną) oraz znajdujących się w mniejszości, za to uzbrojonych pachołków reżimu. Rzeczywistość była jednak bardziej skomplikowana. Co w pewnych wypadkach udało się literaturze polskiej zauważyć. Pięć, dziesięć, najwyżej sto lat Tak było zaraz po powstaniu Solidarności w 1980 roku, gdy wkrótce po strajkach w gdańskiej Stoczni im. Lenina Janusz Głowacki napisał powieść Moc truchleje. Bohaterem jej nie uczynił, jak można się było wówczas spodziewać, świadomego swego robotniczego etosu rewolucjonisty lecz prymitywnego robola, który upodlony przez swych pracodawców i obowiązujący system polityczny, nie orientuje się w tym nawet, że uczyniono z niego konfidenta bezpieki. Janusz Głowacki znalazł się w sierpniu 1980 r. w Stoczni Gdańskiej. Oddał atmosferę tamtych wydarzeń, które dziś są co roku świętowane, ale jako znany prześmiewca zwrócił również uwagę na to, o czym w żadnym wypadku nie pisano w namaszczonych sprawozdaniach z historycznych wydarzeń. A, na przykład, było to spostrzeżenie, że Lech Wałęsa (występujący w powieści jako Wąsaty) z 40-stopniową gorączką, która go nagle dopadła, dbał o jedno tylko by nie wyznaczono na jego miejsce zastępcy. Innym znów razem posiedzenie Komitetu Strajkowego zostało przesunięte o godzinę, bo... w telewizji puszczano akurat odcinek popularnego amerykańskiego serialu Pogoda dla bogaczy. Zakonotował też Głowacki, że w Stoczni roiło się od agentów:i wśród Den mest omtalade boken om Solidaritet har med åren visat sig vara Rapport om krigstillståndet av Marek Nowakowski. Boken skrevs nästan direkt efter den 13 december Den var karakteristisk för denne prosaförfattare, en återhållsam, korthuggen nedteckning av det som hände när stridsvagnarna började rulla på gatorna och Solidaritet förbjudits, men författarens avsikt var också att ingjuta tillförsikt hos det kuvade samhället. Därför är allt hos Nowakowski svart-vitt, och kolportören som åker spårvagn med en väska med underjordiska publikationer konstaterar nöjt att passagerarna var enhetliga, där fanns inget svart får. Det var bara en kommunistisk dinosaurie som kunde vara ett svart får, i synnerhet någon från Säkerhetspolisen. Nowakowski tecknade ett samhälle uppdelat i en patriotisk majoritet (en klar majoritet), samt regimens knektar som var i minoritet men i gengäld beväpnade. Verkligheten var emellertid mer komplicerad. Vilket den polska litteraturen i en del fall lyckades notera. Fem, tio, högst hundra år Som till exempel efter att Solidaritet bildats 1980, när Janusz Głowacki en kort tid efter strejkerna på Leninvarvet skrev romanen Makterna bävar. Han gjorde inte sin huvudperson till en klassmedveten revolutionär, vilket man kunnat förvänta sig, utan till en primitiv knegare som förnedras av sina arbetsgivare och det rådande politiska systemet och inte ens inser att han blir agent åt säkerhetspolisen. Janusz Głowacki befanns sig på Leninvarvet i augusti Han återger stämningen under de händelser som nu firas varje år, men som välkänd gycklare fäste han också uppmärksamheten vid det som man under inga omständigheter skrev om i alla känslosamma redogörelser från dessa historiska händelser. Till exempel att Lech Wałęsa (som i romanen uppträder under namnet Mustaschen), som plötsligt fått fyrtio graders feber, bara brydde sig om en sak att man inte skulle utse någon ersättare för honom. En annan gång sköts strekjkommitténs sammanträde upp en timme för på teve visade man just ett avsnitt av den populära amerikanska serien De fattiga och de rika. Głowacki noterade också att Leninvarvet: kryllade av agenter, både bland de oräkneliga rådgivarna, journalisterna och bland arbetarna. I Tadeusz Konwickis bok Månens upp- och nedgång, som skrevs 1981 och gavs ut året efter givetvis underjordiskt 12

13 gör författaren en kallsinnig bedömning av Polens politiska situation efter att Solidaritet bildats: Polen återfår sin frihet först när Sovjet faller. Inte nog med det, Polen kommer bland andra att medverka till att odjuret dör. Och han stärkte oss genom att vädja: Ha tålamod. Vänta fem, tio år. Kolossen har inlett sin dödskamp. Och för att det inte skulle låta för vackert modifierade han den sista frasen: Låt oss vänta fem, tio, högst hundra år. Månens upp- och nedgång slutar med att general Jaruzelski inför krigstillstånd. Vilken annan slutkläm kunde en hobbyprofet från Górskigatan i Warszawa unna sig, när det polska landskapet såg ut som följer: Tysta telefoner, igenbommade myndigheter, upplösta fackförbund, föreningar, institutioner, stängda flygplatser, inställd busstrafik, förbud mot att resa ut på landsbygden, omöjligt att röra sig fritt på gatorna. Då skrev Tadeusz Konwicki: Vi kommer att räddas av ett mirakel. Polen lever på mirakel. Andra länder behöver bra gränser, förnuftiga allianser, disciplinerade samhällen, men för oss räcker det med ett hyfsat mirakel. Ett mirakel på gränsen till ickemirakel en gång varje halvsekel. Jag vet inte än vad som kommer att hända. Ett otroligt sammanträffande, att planeterna intar häpnadsväckande positioner eller en plötslig stormvind från kosmos inre. Miraklet kommer att nära oss med gudomlig ektoplasma under de följande femtio åren. Sedan får vi se. Nationell resning Denna förväntan på nästa mirakel betydde varken mer eller mindre än att det föregående miraklet höll på att lida mot sitt slut. Det vill säga Solidaritet. Så kallade Jarosław Marek Rymkiewicz klart och tydligt rörelsen lite senare i Polska samtal sommaren Enligt författaren var det som hänt ett mirakel som kompensation för många år av kommunism. Och oavsett vad som skedde borde vi tacka Gud för denna oerhörda karneval som ägde rum i Polen mellan augusti 1980 och december När jag för ett år sedan talade med J.M. Rymkiewicz sade han apropå den tiden: Det var en nationell resning. Jag talar naturligtvis om den första generationen av Solidaritet, den första och enda, för sedan manipulerades rörelsen av kommunister och degraderades och därför ledde det fram till rundabordssamtalen och många andra avskyvärda kompromisser. Men som jag skrev i Polska samtal sommaren 1983 var första Solidaritet Guds gåva, fast idag skulle jag säkert ha skrivit att det var en gåva från den heliga Jungfrun eller Jesus Kristus. Jag har nämligen en känsla av att polacker på det hela taget har en bättre relation till den heliga Jungfrun och Jesus Kristus än till Guds fader. Men då formulerade jag det så, att Gud hade skänkt Solidaritet till polackerna för att trösta dem efter år av olycka och förtvivlan. Och att minnet av dessa sexton månader, som en nåd av Gud, skulle hålla oss vid gott mod en lång tid framöver. Entusiasm har dock den egenheten att den snabbt falnar. Så var också fallet i det postkommunistiska Polen, vilket Jacek Bocheński bittert konstaterade 1984 i den starkt självbiografiska Tillståndet efter kollapsen. Han låter en av romanens karaktärer yttra följande replik: Det råder en djup demoralisering i samhället. Korruption. Ett korrupt tankesätt. Inte nog med det. Solidaritets omtalade miljoner, tio miljoner medlemmar! licznych doradców, i wśród ekip dziennikarskich, a i wśród robotników. W pisanych w 1981 roku, a wydanych w roku następnym oczywiście, poza cenzurą Wschodach i zachodach księżyca Tadeusz Konwicki na zimno oceniał sytuacje polityczną Polski po powstaniu Solidarności : Polska odzyska swobodę tylko wtedy, kiedy rozpadnie się Imperium Radzieckie. Nie dość, Polska, między innymi przyczyni się do śmierci tego potwora. I krzepił serca, apelując: Miejcie cierpliwość. Poczekajcie pięć, dziesięć lat. Kolos rozpoczął agonię. A żeby nie było za pięknie modyfikował poprzednią frazę: Poczekajmy, pięć, dziesięć, najwyżej sto lat. Wschody i zachody księżyca kończą się wprowadzeniem stanu wojennego przez generała Jaruzelskiego. Na jaką puentę stać było domorosłego proroka z ulicy Górskiego w Warszawie, gdy krajobraz po polsku wyglądał następująco: Martwe telefony, nieczynne urzędy, rozwiązane związki, stowarzyszenia, instytucje, zamknięte lotniska, odwołana komunikacja dalekobieżna autobusów, zabronione wyjazdy do pobliskich wsi i miasteczek, niemożliwość poruszania się po swoich ulicach. Tadeusz Konwicki napisał wtedy: Nas uratuje cud. Kolejny realny cud. Polska żyje cudami. Inne kraje potrzebują dla swej egzystencji dobrych granic, rozumnych sojuszów, zdyscyplinowanych społeczeństw, a nam wystarczy przyzwoity cud. Raz na pół wieku solidny cud na pograniczu niecudu. Jeszcze nie wiem, co to będzie. Niesłychany zbieg okoliczności, zdumiewający układ planet albo nagły powiew wichru z głębi kosmosu. Ten cud nakarmi nas boską ektoplazmą na następne pięćdziesiąt lat. A potem zobaczymy. Narodowe powstanie To oczekiwanie kolejnego cudu oznaczało nie mniej nie więcej tylko stwierdzenie, że właśnie dobiegł końca cud poprzedni. Czyli Solidarność. Tak ją bez najmniejszych niedomówień określił niewiele później, bo w Rozmowach polskich latem 1983 roku Jarosław Marek Rymkiewicz. To był, zdaniem autora, cud, który się przytrafił jego pokoleniu jakby w rekompensatę za długie lata komunizmu. I, niezależnie od tego, co nastąpi, winniśmy być wdzięczni Bogu za ten niebywały karnawał, jaki się przytrafił Polsce między sierpniem 1980 a grudniem 1981 roku. Kiedy przed rokiem rozmawiałem z J.M. Rymkiewiczem, wspominając tamten czas powiedział: To było narodowe powstanie. Mówię, oczywiście, o pierwszej»solidarności«, pierwszej i jedynej, bo ta druga, związana z manipulacjami resztek komuny, została zdegradowana i dlatego doprowadziła do Okrągłego Stołu i wielu plugawych kompromisów. Ale pierwsza»solidarność«była jak pisałem w Rozmowach... darem bożym, choć dziś napisałbym pewnie, że był to dar Najświętszej Panienki i Jezusa Chrystusa. Mam bowiem wrażenie, że Polacy w ogóle mają lepsze stosunki z Najświętszą Panienką i Jezusem Chrystusem niż z Bogiem Ojcem. Ale wtedy ująłem to tak, że»solidarność«bóg ofiarował Polakom, aby ich pocieszyć po latach nieszczęść i rozpaczy. I że pamięć o tych szesnastu miesiącach jako o łasce bożej, długo jeszcze podtrzymywać nas będzie na duchu. Entuzjazm ma jednak to do siebie, że szybko opada. Tak też się stało i w post-solidarnościowej Polsce, co z goryczą konstatował w 1984 r. Jacek Bocheński w mocno podszytym 13

14 autobiografią Stanie po zapaści. Jednej z postaci powieści włożył w usta taką kwestię: Jest głęboka demoralizacja w społeczeństwie. Korupcja. Korupcyjny sposób myślenia. Dalej. Te sławne miliony, dziesięć milionów członków»solidarności«! Gdzie są teraz? Do»Solidarności«oni szli, bo liczyli, że dzięki niej życie stanie się lżejsze, zarobki będą wyższe, czas pracy krótszy, ewentualnie utrze się nosa dyrektorom, a co do zmian politycznych, to oczywiście politycznych też się domagali, nawet bardzo głośno, ale mniej im na nich zależało. A kiedy zobaczyli, że życie staje się cięższe i jeszcze od ZOMO trzeba będzie obrywać, zrezygnowali. Im się to nie opłaca. Żeby jednak czytelnik nie popadł w otchłań pesymizmu, Bocheński wzorem wcześniej wymienionych pisarzy szuka pocieszenia w... mesjanizmie. Bo oto bohater będący alter ego autora wywodzi: W Polsce toczymy grę z losem czy może z historią, z Panem Bogiem (...) Liczymy na c o ś. To jedyna szansa w grze o przyszłość, o przetrwanie. W Polsce tak jest. (...) Bo po latach coś w Polsce zaszło i rozmowy się zmieniły. Więc może duch jednak działa. I może to wyjście duchowe zostało już właśnie otwarte, może duchową drogą idziemy do wyjścia, tylko jeszcze go nie widzimy. Ale proszę zwrócić uwagę: duch stał się instytucją! A tak! Bo czymże jest cała działalność podziemna? Z-in-sty-tu-cjo-na-li-zo-wa-nym na tym słowie omal nie wykręciłem sobie języka duchem! Alfa, Gama, Lambda Aż taką wiarą w skuteczność działań podziemnych struktur Solidarności nie wykazywali się inni, bardziej sceptyczni, ludzie pióra. Lata tuż po stanie wojennym nie rokowały zresztą ani w Polsce, ani na świecie niczego dobrego. Niepokojące wiadomości dochodziły też z samej solidarnościowej góry, wśród której mnożyły się informacje o współpracy działaczy z Służbą Bezpieczeństwa, o prowokacjach i wpadkach podziemnych drukarń. Na tym tle symptomatycznym jest dramat Sławomira Mrożka Alfa z roku Dramaturga nie było wtedy w kraju, żył na emigracji, a jednak jak miało się okazać z dala czasem widać lepiej. A fakt, że Alfa to dramat w Polsce po dziś dzień właściwie nieznany, bo nie grany na scenach, jest wielce wymowny. Bo oto do internowanego Alfy (Wałęsy) przybywa inny solidarnościowy działacz Gama i oświadcza mu, że Solidarność chwilowo została załatwiona i teraz trzeba przechowywać pamięć, a on to będzie robił najlepiej na emigracji, po podpisaniu odpowiedniej lojalki. Inny gość Alfy, arcybiskup Lambda chce od niego tylko jednego, żeby zaapelował do solidarnościowego podziemia, by wyrzekło się nienawiści. Od władzy nie żąda niczego, przecież każda władza pochodzi od Boga... To niejasna i pod wieloma względami niepokojąca sytuacja połowy lat 80. powodowała nieco schizofreniczne zachowania niektórych pisarzy, którzy jedne swoje książki wydawali poza cenzurą, a inne jak przed laty przedstawiali do zatwierdzenia Głównemu Urzędowi Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Tak m.in. zrobił Konwicki pisząc Rzekę podziemną, podziemne ptaki i zaraz potem Nowy Świat i okolice, który można było kupić w księgarni, o ile rzecz jasna posiadało się w niej odpowiednie znajomości. Nawiasem mówiąc, pod względem literackim Nowy Świat... był bardziej udaną książką, co dowiodło, że istnienie cen- proj. Jan Bokiewicz Vad finns de nu? De kom till Solidaritet för de räknade med att livet skulle bli lättare, lönerna högre, arbetstiden kortare, kanske skulle de få sätta direktörerna på plats, men när det gällde politiska förändringar så visst det krävde de också, till och med högljutt, men det var mindre angeläget. Och när de märkte att livet blev tyngre och att man fick stryk av milisen, då gav de upp. Det lönade sig inte. Men för att läsaren inte skulle falla ner i pessimismens avgrund sökte Bocheński, efter mönster av tidigare nämnda författare, tröst i messianismen. Den här slutsatsen drar huvudpersonen, författarens alter ego: I Polen spelar vi med ödet eller kanske med historien, med Gud [ ]. Vi räknar med något. Det är den enda chansen i spelet om framtiden, om överlevnad. Så är det i Polen. [ ] För efter många år har något hänt i Polen och samtalen har förändrats. Kanske är det andens verk. Och kanske ser vi här en andlig utväg, kanske har vi slagit in på den andliga vägen, fast vi ännu inte kan se det. Men notera att anden har blivit en institution! Just det! För vad annat är hela denna underjordiska rörelse? Anden in-sti-tu-tio-na-li-se-rad jag vrickar nästan tungan när jag säger det! Alfa, Gama, Lambda Men andra, mer skeptiska författare visade inte samma tro på att Solidaritets underjordiska verksamhet kunde ha den inverkan. Åren strax efter krigstillståndet bådade inte gott, vare sig i Polen eller i övriga världen. Det kom också illavarslande underrättelser från Solidaritets toppskikt där det spreds information om samarbete med säkerhetstjänsten, om provokationer och om att underjordiska tryckerier röjdes. Mot bakgrund av det är Sławomir Mrożeks pjäs Alfa från 1984 symptomatisk. Dramatikern bodde då inte i Polen, han levde i exil, men ändå skulle det visa sig ser man ibland bättre på lite avstånd. Och själva det faktum att Alfa är en 14

15 pjäs som idag är helt okänd, den spelas inte på några scener, är mycket talande. Till den internerade Alfa (Wałęsa) kommer en annan aktivist från Solidaritet, Gama, och förklarar att Solidaritet för tillfället är fixat och nu måste man bevara minnet, och det gör han bäst i exil, efter att ha skrivit under en lämplig lojalitetsförklaring. En annan besökare, ärkebiskop Lambda, vill bara att han ska göra en sak, vädja till Solidaritet som gått under jorden att de ska frånsäga sig allt hat. Från makthavarna kräver han ingenting, för all makt kommer ju från Gud Denna oklara och i många avseenden oroande situation i mitten på åttiotalet medförde att en del författare uppförde sig lite schizofrent, en del gav ut sina böcker underjordiskt och andra, som tidigare, lämnade dem till den statliga censurmyndigheten för godkännande. Så gjorde bl.a. Konwicki när han skrivit Underjordisk flod, underjordiska fåglar, och strax därefter Nowy Światgatan och dess trakter som man kunde köpa i bokhandel, men självklart bara om man hade de rätta kontakterna. För övrigt var Nowy Światgatan och dess trakter lyckad i litterärt avseende, vilket bevisar att censuren inte är det främsta hindret för stor litteratur. Frihetens utbrott i Polen 1989 påminde inte på något vis om euforin när landet återfick sin självständighet sjuttioett år tidigare. Den här gången var det från början mer förhalningspolitik, farhågor och försiktighet för att inte förarga grannen i öster för mycket. Kort sagt var det så otrevligt att Wiktor Woroszylski, som varit knuten till oppositionen sedan 70-talet, skrev en essä med den talande titeln Tillåt oss att glädjas. Men det var i ett annat Polen som Tadeusz Konwicki i sin sista viktiga bok, Aftonrodnader, placerade novellen Porträtt av en stammande pojke, ett bönerop till Adam Michnik. Men i denna förbluffande, för att komma från en så erkänt skeptisk författare, hagiografi finns ändå en varnande mening: Det är väldigt riskabelt att av egen fri sno ihop ett förhärligande av en människa som ännu kan falla omkull, grisa ner sig i leran och falla i glömska. Men om det skulle hända vore det enbart en liten beståndsdel i nedmonteringen av den stora myten Solidaritet, som i den polska litteraturen inledningsvis upphöjdes med oerhörd nit, därefter gradvis desarmerades, för att till slut bli en trist berättelse av en tandlös krigsveteran. De där nätterna i december Här bör tilläggas att en del författare från början underblåste myten om Solidaritet, medan andra ville sticka hål på den. Det räcker att jämföra Marek Nowakowskis författarskap, med Rapport om krigstillståndet och Anteckningar från vardagslivet (1983) i spetsen, med exempelvis Andfådd (1988) av Janusz Anderman. I den senare novellsamlingen finner vi denna bekännelse: jag har svårt för att läsa, jag läser med vämjelse; det verkar som att det bara är denna sophög som finns kvar i litteraturen och att det är den som blir litteratur, alla dessa hundratals sidor, tusentals dikter, memoarer, dagböcker, anteckningar, alltsammans så själfullt och nobelt, alla lidanden som tas emot med lismande förnöjsamhet; hur många år måste vi livnära oss på det; de där nätterna i december, kriget som förklarades mot hela, absolut hela nationen, stridsvagnarna, handfängslen, pansarvagnarna, militärerna på gatorna, all denna rekvisita, till och med zury nie jest największą przeszkodą w powstawaniu wybitnej literatury. Wybuch wolności w Polsce roku 1989 w niczym nie przypominał euforii po uzyskaniu niepodległości przez nasz kraj siedemdziesiąt jeden lat wcześniej. Tym razem od początku najwięcej było kunktatorstwa, obaw, wzajemnego przestrzegania się, by nie zdenerwować nadto wschodniego sąsiada. W sumie było to tak nieprzyjemne, że związany od lat 70. z opozycją Wiktor Woroszylski napisał szkic pod wymownym tytułem Pozwólcie nam się cieszyć. Ale to już była inna Polska, w której Tadeusz Konwicki w ostatniej swojej ważnej książce Zorzach wieczornych zamieścił Portret jąkającego się chłopca, akt strzelisty dla Adama Michnika. A jednak i w tej, zadziwiającej jak na znanego ze sceptycyzmu pisarza hagiografii znalazło się zdanie-ostrzeżenie: To wielkie ryzyko pichcić z własnej woli apoteozę człowieka, który jeszcze może przewrócić się, utytłać w błocie i zapaść w niepamięć. Gdyby tak właśnie stać się miało, to byłby to zaledwie fragment demontażu wielkiego mitu Solidarności, który w literaturze polskiej początkowo był wznoszony z niesłychaną gorliwością, następnie stopniowo dezawuowany, by w końcu stać się nudną opowieścią bezzębnego kombatanta. Te grudniowe noce... Trzeba tu dodać, że od początku mit Solidarności przez jednych był podsycany, przez drugich gaszony. Dość porównać pisarstwo Marka Nowakowskiego z Raportem o stanie wojennym i Notatkach z codzienności (1983) na czele z, na przykład, Brakiem tchu (1983) i Krajem świata (1988) Janusza Andermana. W tym ostatnim tomie opowiadań znajdziemy i takie wyznanie:... już mi trudno czytać, biorę się do czytania z obrzydzeniem; wygląda na to, że tylko to śmietnisko zostanie w literaturze i ono będzie literaturą, te setki stron, tysiące wierszy, wspomnień, dzienników, zapisków, pamiętników, wszystko uduchowione i szlachetne, te cierpienia, przyjmowane z obleśnym zadowoleniem; ile lat trzeba się będzie jeszcze tym karmić; te grudniowe noce, wojny wypowiedziane całemu narodowi, koniecznie całemu, czołgi, kajdanki, wozy opancerzone, te wojska, co wyszły na ulice, wszystkie te rekwizyty, nawet sny ludzi w stanie wojennym, nawet spostrzeżenia dzieci dla potomności; ten specjalny język, którym trzeba się obowiązkowo posługiwać, by się zmieścić; przecież to jest nasza nowomowa; te interny, ubecje, czerwoni, bolszewie, bibuły, te kotły, naloty; nawet ci, co siedzieli w ośrodkach wczasowych, w pokojach bez krat, mówiąc o tych pokojach, mówią cele, mówią obóz; tu nie wystarczy, że ich pozbawiono wolności, ważny jest kostium; czytam to wszystko i rzygać mi się chce.... Anderman pisząc powyższe stanął w jednym szeregu z tymi, którzy przepraszali za Solidarność, a na to przystać nie podobna. Przypomnieć warto jeszcze jednego zapomnianego autora, a mianowicie od 1981 r. żyjącego zagranicą, obecnie w USA, Tadeusza Korzeniewskiego. Zadebiutował on w końcu lat 70. przenikliwym opowiadaniem W Polsce (pierwotny tytuł: W Gdańsku), które uznać można za zwiastun powstania takiego ruchu społecznego (bo przecież nie tylko związku zawodowego) jakim była Solidarność. Następnie w 1980 r. wydrukował 15

16 w drugim obiegu Primaaprilis, gdzie m.in. solidaryzował się ze zdaniem wprowadzonego na karty tego opowiadania studenta, który na Amalrikowy dylemat: Czy Związek Radziecki przetrwa do 1984 roku?, odpowiadał: Przetrwa, niestety. A już bezpośrednio od siebie, w W Polsce, na propozycję dyskusji o kraju i o tym, co należy zrobić dla jego dobra, miał do powiedzenia jedynie: Przestań ty najpierw tyłek temu swojemu Saszy lizać, wtedy porozmawiamy o kraju. Całkiem niedawno, bo w 2009 roku pisząc Po słowie do wznowionego niedawno w ramach Kanonu Literatury Podziemnej tomu W Polsce, Korzeniewski rzucił mocne ale prawdziwe słowa o Polakach bezrefleksyjnie dumnych z tego, że Solidarność, która obaliła komunizm, narodziła się w Gdańsku, a Lech Wałęsa przeskoczył stoczniowy płot zanim runął mur w Berlinie. Taka intensywna celebracja przez Polaków»bezprecedensowego fenomenu Solidarności«wyrządza szkody w głębszych pokładach duszy polskiej, jak wyrządza szkody adorowanie nieudałego symbolu religijnego. I jak adorowanie symbolu religijnego, rzecz odbywa się w najgłębszych poziomach psyche i fizycznie niemal niezauważalnie, niejako pod snem (...) Patriotyczny pożar polskiej trawy, egalitarny podsycony półkatolickim mesjanizmem XX-wieczny bunt polskich mas, który 13 grudnia 1981 dostał w czapę raz, padł i nigdy już swojego narodowego płaszcza z ziemi nie podniósł. Świetnie, ale to nie jest diagnoza społeczna lecz bardzo osobista ocena. Jeśli więc wskazać miałbym na utwór literacki, który tamtym latom wymierza sprawiedliwość, przypomniałbym stosunkowo mało znany tytuł, powieść Jest Dawida Bieńkowskiego (2001), portret generacji zakatowanego przez milicjantów Grzegorza Przemyka. Daje do myślenia, że młody autor dał sobie radę z tym, z czym bezskutecznie borykają się pisarze starszej generacji: bezbłędnie oddzielił wielkość, heroizm, autentyczny patos zrywu solidarnościowego od gier i gierek polityków z obu stron barykady przełamującej na pół Polskę w dziewiątej dekadzie XX wieku. Barykady, która nie zniknęła. Krzysztof Masłoń Krzysztof Masłoń, krytyk literacki, pisarz, pracuje w dzienniku Rzeczpospolita w Warszawie Krzysztof Masłoń, litteraturkritikern, författare, arbetar på dagstidningen Rzeczpospolita i Warszawa folks drömmar under krigstillståndet, till och med barnens iakttagelser går till eftervärlden; det där speciella språket som man var tvungen att använda för att få plats; det är ju vårt nyspråk; internering, agenter, de röda, bolsjeviker, illegala skrifter, omringade lägenheter, razzior; till och med de som satt på semesteranläggningar, i rum utan galler, säger celler när de talar om dessa rum, de säger läger; det räcker inte att de berövades friheten, det är dräkten som är viktig; jag läser det och vill bara kräkas När Anderman skrev ovanstående ställde han sig i samma led som de som bad om ursäkt för Solidaritet, och det är omöjligt att gå med på. Det är också värt att påminna om en glömd författare, nämligen Tadeusz Korzeniewski som sedan 1981 bor utomlands, närmare bestämt i USA. Han debuterade i slutet på 70- talet med den skarpsinniga novellen I Polen (ursprunglig titel I Gdańsk) och man kan säga att den förebådade denna samhällsrörelse (inte bara fackföreningsrörelse) som Solidaritet var. Därefter gav han underjordiskt ut Primaaprilis där han bl.a. solidariserade sig med åsikten hos den student i berättelsen som på Amalriks dilemma Kommer Sovjetunionen att bestå till 1984? svarade: Ja, tyvärr. Och i novellen I Polen, på förslaget till en diskussion om Polen och vad som bör göras för landets bästa, hade han själv bara en sak att säga: Sluta först upp med att fjäska för din Sasja, sen kan vi tala om Polen. Nyligen, när Korzeniowski 2009 skrev efterordet till en nyutgåva av I Polen, inom ramen för Underjordiska litteraturens kanon, kastade han ur sig några hårda men sanna ord om polacker som oreflekterat är så stolta över att Solidaritet, som störtade kommunismen, föddes i Gdańsk, och att Lech Wałęsa hoppade över staketet till varvet innan muren rasade i Berlin. Polackers ihärdiga celebrerande av det makalösa fenomenet Solidaritet vållar lika djupa skador i den polska själen som dyrkandet av en förfelad religiös symbol. Och liksom dyrkandet av en religiös symbol äger det hela rum på psykets djupaste plan och är fysiskt nästan omärkbart, nästan som i sömnen [ ] En patriotisk brand i det polska gräset, de polska massornas egalitära uppror, genomsyrat av halvkatolsk messianism, och som 13 december 1981 fick stryk en gång, föll och aldrig mer lyfte upp sin nationella kappa från marken igen. Nåväl, men det är ingen samhällsdiagnos utan ett mycket personligt omdöme. Om jag istället skulle peka ut ett litterärt verk som ger rättvisa åt de där åren skulle jag nämna en förhållande okänd bok, romanen Det är av Dawid Bieńkowski (2001), ett porträtt av Grzegorz Przemyk, som misshandlades till döds av polisen, och hans generation. Det tål att tänka på, att en ung författare har lyckats med det som författare ur den äldre generationen förgäves har tampats med: han har korrekt lyckats separera Solidaritetsrörelsens storhet, hjältemod och autentiska patos från spel och utspel från politiker på båda sidor av den barrikad som delade Polen på 90-talet. En barrikad som finns där än. Krzysztof Masłoń 16

17 fot. Marek Gardulski Łukasz Korolkiewicz, Europa środka, 1985, olej, płótno, 136 x 190 cm, kolekcja Muzeum Sztuki Współczesnej w Radomiu Mellaneuropa, 1985, olja på duk, 136 x 190 cm, Museet för samtidskonst i Radom Sztuka czasu Solidarności Konst under Solidaritetsåren Mieczysław Szewczuk Od chwili powołania do życia, w sierpniu 1980 roku, Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Solidarność, wkrótce przekształconego w dziesięciomilionowy ruch społeczny, towarzyszyły mu licznie powstające dzieła sztuki, które dziś przypominają tamte wydarzenia. Po ogłoszeniu w grudniu 1981 roku stanu wojennego narodził się ruch kultury niezależnej skupiający ludzi wiernych ideom Solidarności, którzy organizowali niezależne życie kulturalne. W latach osiemdziesiątych w wielu miastach odbywały się wystawy sztuki niezależnej. Wielu artystów tworzyło prace plastyczne o charakterze publicystycznym, politycznym, będące deklaracjami poparcia idei Solidarności. Plakaty, grafiki, instalacje (np. Jerzego Kaliny) często były znakomite, ale z malarstwem bywało różnie. Sztuka tamtego czasu była bardzo różnorodna. Wielu artystów reagowało na bieżące wydarzenia wstrząsem dla wszystkich było zamordowanie w 1984 roku kapelana warszawskiej Solidarności, ks. Jerzego Popiełuszki. Młodzi, debiutujący w latach osiemdziesiątych, kpili z absurdów socjalizmu i manifestowali swój bunt w pracach tworzących nurt nowej ekspresji. Albo jak wrocławska Pomarańczowa Alternatywa organizowali akcje na ulicach miast, w których brały udział tysiące zwykłych ludzi. Sedan den oberoende och självstyrande fackföreningen Solidaritet grundades i augusti 1980, som snart förvandlades till en samhällsrörelse med 10 miljoner medlemmar åtskilliga konstverk tillkom i dess spår och påminner idag om denna utveckling. Krigstillståndet utlystes i december 1981 och blev en startpunkt för en oberoende kulturrörelse som samlade dem som trodde på Solidaritets idéer och organiserade det oavhängiga kulturlivet. Oberoende konst ställdes under åttiotalet ut i åtskilliga städer. Många bildkonstnärer skapade verk av publicistisk och politisk karaktär som uttryckte stöd för Solidaritets idéer. Affischer, grafiska blad, installationer (t.ex. av Jerzy Kalina) var ofta av förträfflig kvalitet, medan måleriet var det sisådär med. Konst var under denna period mycket mångfacetterad. Många konstnärer reagerade på aktuella händelser. Till exempel kom mordet 1984 på fader Jerzy Popiełuszko, Solidaritets fältpräst i Warszawa, som en chock för alla. Unga debuterande konstnärer drev under åttiotalet med socialismens absurditeter och gav uttryck för sin revolt i arbeten inom den neoexpressionistiska fåran. Medlemmarna i Det orangea alternativet i Wrocław gick ut på gatorna och organiserade aktioner som lockade tusentals vanliga människor. 17

18 fot. Marek Gardulski Zbylut Grzywacz, Porwanie Europy II, 1978, olej, płótno, 80 x 120 cm, kolekcja Muzeum Sztuki Współczesnej w Radomiu. Artyści przez stulecia ilustrowali mit ze względu na erotyzm sceny. Oto polska wersja z lat Europa rövas bort II, 1978, olja på duk, 80 x 120 cm, Museet för samtidskonst i Radom, Konstnärer har genom århundraden illustrerat denna myt med fokus på scenens erotik. Detta är en polsk variant från sjuttiotalet. Tu chciałbym wskazać te dzieła, które odnosiły się do tamtej rzeczywistości społecznej i politycznej, a pozostały w polskiej sztuce na trwałe. Dzieła wpisały się w istniejący od dawna w polskiej kulturze nurt wypowiedzi o sprawach narodowych, społecznych, politycznych. W połowie lat sześćdziesiątych na przykład, pojawili się twórcy, którzy uważali, że o rzeczywistości społecznej i politycznej należy mówić nie aluzyjnie lecz wprost. Grupa artystów Maciej Bieniasz, Zbylut Grzywacz, Leszek Sobocki i Jacek Waltoś rozpoczęła w Krakowie, w 1966 roku, organizowanie wystaw pod hasłem Wprost. W obrazach, grafikach, rysunkach, rzeźbach, asamblażach, mówili o tradycji, aktualnych wydarzeniach, sytuacji egzystencjalnej, często z ironią. Prowadzili z cenzurą grę. Zaczęli nawet szydzić z socjalistycznej propagandy, jak Zbylut Grzywacz w cyklu obrazów Wołowy z motywem kolejek po mięso. Propaganda lat siedemdziesiątych przedstawiała Polskę jako światową potęgę gospodarczą, ale w sklepach brakowało mięsa. Kobiety ustawiały się w kolejkach po mięso już w nocy. Jednym z obrazów cyklu jest Porwanie Europy z 1978 r. nowa wersja mitu o porwaniu pięknej królewny przez Zeusa pod postacią byka. Wystaw Wprost było 19, od roku 1966 do 1986, w różnych miastach Polski i jedna w Konsthall w Lund, w Szwecji (w 1977 r.). Edward Dwurnik, malarz warszawski, w późnych latach 60. zaczął malować zawsze z wielką swobodą widoki polskich miast (z lotu ptaka) i zwykłych ludzi na ulicach. Tworzył też przedstawienia metaforyczne; metaforą sytuacji egzystencjalnej każdego mogło być świeckie ukrzyżowanie, dokonujące się stale na ulicach i placach. Odwołania do sfery religii pojawiały się często w polskiej sztuce opowiadającej o rzeczywistości. Dwurnik stał się najważniejszym kronikarzem lat osiemdziesiątych, utrwalającym fakty i emocje. Åtskilliga verk som hade förankring i den tidens sociala och politiska verklighet har fått en permanent plats inom den polska konsten. Dessa verk anknyter till den polska kulturtraditionen att kommentera nationella, sociala och politiska spörsmål. I mitten av sextiotalet fanns till exempel konstnärer som ansåg att man inte borde tala om den sociala och politiska verkligheten genom anspelningar utan mera direkt. Maciej Bieniasz, Zbylut Grzywacz, Leszek Sobocki i Jacek Waltoś ordnade 1966 i Kraków den första utställningen under parollen Wprost (Direkt). I målningar, grafiska verk, teckningar, skulpturer, assemblage talade de om traditioner, om aktuella händelser, om existensens villkor, ofta med ett inslag av ironi. De spelade ett spel med censorn. De började till och med håna den socialistiska propagandan. Zbylut Grzywacz gjorde det i Nötkött, en svit målningar med köttköerna som motiv. Sjuttiotalspropagandan framställde Polen som en ekonomisk stormakt men i affärerna fanns inget kött att köpa. Kvinnorna brukade ställa sig i köttköerna redan mitt i natten. En av dukarna i sviten är Europa rövas bort från 1978, en ny version av myten om den vackra prinsessan som förts bort av Zeus i en tjurs skepnad. Mellan åren 1966 och 1986 arrangerades 19 Wprost -uställningar i polska städer och en i Lunds Konsthall (1977). Edward Dwurnik, en målare från Warszawa, började på slutet av sextiotalet på ett mycket ledigt sätt måla polska städer i fågelperspektiv och människan på gatan. Han skapade även metaforiska föreställningar. Som en metafor av en existentiell situation kunde han presentera en sekulär korsfästelse som ständigt ägde rum på gator och torg. Den polska konst som berättade om verkligheten refererade ofta till den religiösa sfären. Dwurnik blev åttiotalets viktigaste krönikör. Han registrerade fakta och känslor, han idealise- 18

19 rade aldrig. När han stegrade uttrycket, närmade kan sig karikatyren. Jerzy Bereś, en skulptör från Kraków, skapade sedan slutet av femtiotalet assemblage av trästycken av den art som man kan hitta på varje bondgård. Så småningom började han komplettera dem med vardagliga bruksföremål. Hans skulpturer och happeningar (som han kallade manifestationer) visualiserade och dokumenterade förändringarna i konstnärens och samhällets politiska, sociala och etiska medvetenhet. När regimen 1976 bemötte arbetarnas protestaktion i Radom med brutala repressalier, skapade Bereś Pendeln där en stor hand svängde mellan en limpa bröd och en sten. Vid den tiden var det säkerligen maktens arm men idag, när det historiska sammanhanget hör till det förgångna, har skulpturen fått en universell innebörd. Den talar om varje valsituation, vi har alltid ett val mellan brödet och stenen. Alla dessa konstnärer skapade under åttiotalet tillsammans med många fler vad som idag kan kallas Solidaritetstidens Niczego nie idealizował; kiedy potęgował ekspresję, obraz wydarzenia stawał się bliski karykatury. Jerzy Bereś, rzeźbiarz krakowski, tworzy od końca lat pięćdziesiątych asamblaże z kawałków drewna, jakie można znaleźć w każdym gospodarstwie; później dodawał jeszcze przedmioty codziennego użytku. Jego rzeźby i manifestacje były i są nadal ujawnianiem i zapisem zmieniającej się świadomości artysty i społeczeństwa, politycznej, społecznej, etycznej. Kiedy w 1976 r. doszło w Radomiu do protestu robotników, na który władza zareagowała brutalnymi represjami, Bereś stworzył Wahadło: wielka ręka waha się między chlebem a kamieniem. Wtedy była to zapewne ręka władzy, ale dziś, kiedy minął tamten historyczny kontekst, rzeźba ma sens uniwersalny: mówi o każdym wyborze: zawsze wybieramy między chlebem a kamieniem. Wszyscy ci artyści w latach osiemdziesiątych razem z wieloma innymi tworzyli sztukę, którą dziś możemy nazwać fot. Marek Gardulski Jerzy Bereś, Wahadło, 1976, drewno, kamień, chleb, dzwonek, wys. 260 cm, dar autora, kolekcja Muzeum Sztuki Współczesnej w Radomiu Pendeln, 1976, trä, sten, bröd, klocka, höjd 260 cm, en gåva från konstnären, Museet för samtidskonst i Radom 19

20 fot. Marek Gardulski Edward Dwurnik, Bogurodzica, 1981, olej, płótno, 250 x 410 cm, kolekcja Muzeum Sztuki Współczesnej w Radomiu. Duży obraz malowany od października do grudnia 1981 r., bezpośrednio przed wprowadzeniem stanu wojennego. Utrwalił wielkie emocje tego czasu. Przedstawia tłum śpiewający pieśń (tytułowa Bogurodzica to najstarsza polska pieśń religijna i rycerska, zapewne XIII/XIV w.). W obrazie jest patos i zarazem dystans. Gudaföderskan, 1981, olja på duk, 250 x 410 cm, Museet för samtidskonst i Radom. Denna stora målning tillkom mellan oktober och december 1981, omedelbart före krigstillståndet. Den har fångat denna tids stora känslosvall. Den föreställer en sjungande folksamling. Titelns Gudaföderskan är Bogurodzica, den äldsta polska kyrkooch riddarhymnen, troligen från 1200-/1300-talet. Tavlan rymmer både patos och distans. sztuką czasów Solidarności. Leszek Sobocki tworzył kolejne cykle linorytów, wykorzystywał napis Solidarność, by przekazać swój pełen ironii stosunek do zdarzeń i uczestniczących w nich ludzi. Obraz Polski tamtego czasu utrwalił na obrazach malowanych na podstawie fotografii Łukasz Korolkiewicz. Rejestrując widoki miasta i ludzi, ukazywał szarą rzeczywistość. Dzieła przenika ironia, czasem sarkazm, co decyduje o ich stałej aktualności. Ironia twarzyła dystans do trudnych doświadczeń historii i do rzeczywistości, która nie spełnia oczekiwań. Nie wszystko było ironiczne. Jacek Waltoś malował metaforycznie spotkania obcych sobie ludzi wiedzionych poczuciem więzi, udzielających pomocy. Jego prace, które powstały w tamtych latach to był czas silnie odczuwanejwspólnoty stały się częścią indywidualnej ikonografii, służącej przedstawianiu uczuć: miłości w znaczeniu najszerszym, biblijnym. Symbolicznie zamyka ten okres sztuki w Polsce cykl 96 obrazów Edwarda Dwurnika Od Grudnia do Czerwca (z lat ), z których każdy przypomina jedną osobę z tych, które straciły życie w latach stanu wojennego Malował obrazy, żeby złożyć hołd, uratować pamięć o nich. W kolekcji Muzeum Sztuki Współczesnej w Radomiu, gdzie znajdują się prezentowane tu prace, ten wątek sztuki zapisującej emocje i myśli wywołane przez polskie doświadczenia historyczne i które powinny być odczytywane jako doświadczenie uniwersalne jest szczególnie ważny. Mieczysław Szewczuk Mieczysław Szewczuk (ur. 1951) - muzealnik, kurator wystaw, autor tekstów o sztuce, kierownik Muzeum Sztuki Współczesnej w Radomiu. konst. Leszek Sobocki utnyttjade i sina sviter av linoleumsnitt ordet Solidaritet för att förmedla sin djupt ironiska attityd till händelserna och de inblandade aktörerna. Bilden av dåtida Polen fångades av Łukasz Korolkiewicz som skapade sina målningar med fotografier som underlag. Genom att registrera bilder av staden och dess människor visade han den gråa verkligheten. Hans verk genomsyras av ironi, ibland sarkasm, vilket gör dem ständigt aktuella. Ironin skapade en distans till de svåra historiska erfarenheterna och till en verklighet som inte hade motsvarat förväntningarna. Inte allt var ironiskt. Jacek Waltoś målade metaforiska möten mellan främmande människor som ledsagades av en känsla av gemenskap och ville hjälpa varandra. Hans arbeten från denna tid av intensiv gemenskap blev en del av en personlig ikonografi som kunde användas för att framställa kärleken i dess vidast möjliga, bibliska betydelse. Denna period i den polska konsten avslutas symboliskt av Edward Dwurniks svit av 96 tavlor från åren Från December till Juni. Var och en av dem påminner om en av dem som miste livet under krigstillståndets år Han målade för att hedra dem och bevara deras minne. Dessa verk ingår idag i samlingarna hos Museet för samtidskonst i Radom. Att fånga de känslor och tankar som framkallats av den polska historiska erfarenheten och som bör avläsas som en universell erfarenhet är ett särskilt betydelsefullt tema i museets konstsamling. Mieczysław Szewczuk Mieczysław Szewczuk (född 1951) museiman, curator, konstskribent, föreståndare för Museet för samtidskonst i Radom. 20