N 4(34) årgång/rok IX. tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "N 4(34) 2010. årgång/rok IX. tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny"

Transkrypt

1 4 N 4(34) 2010 årgång/rok IX tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny SueciaPolonia Franz Kafka och Bruno Schulz gränslandets mästare på Judiska Museet i Stockholm Franz Kafka i Bruno Schulz mistrzowie pogranicza w Muzeum Żydowskim w Sztokholmie pris: 26,50 SEK

2 från 619 SEK enkel resa Discover Poland with LOT Polish Airlines Enkel resa från Arlanda gäller vid köp på lot.com. Begränsat antal platser. Speciella regler gäller. Boka på internet eller kontakta oss på eller din resebyrå. Priserna kan komma att ändras vid kursförändringar.

3 Żydzi w Polsce, czyli w Europie Judar i Polen, eller judar i Europa Jest i małostkowe, i na pewno nietaktowne biadać nad zniszczeniem dzieł sztuki przy okazji Zagłady, która pochłonęła kilka milionów istnień ludzkich. Ale jednak niektórych dzieł nie sposób odżałować. Nie ma ich i to się nie zmieni, bo czy możemy jeszcze mieć nadzieję, że gdzieś przetrwał manuskrypt powieści Bruno Schulza Mesjasz, z której zachowało się, i to nie na papierze, tylko w ludzkiej pamięci, jedynie pierwsze zdanie. Wiesz, powiedziała krzątając się któregoś ranka w kuchni matka, Mesjasz przybył, podobno jest już w Samborze. Tak, mniej więcej, zapamiętał to zdanie, krytyk, pisarz i komentator twórczości Schulza Artur Sandauer, któremu Schulz czytał rękopis swojej powieści, jeszcze przed wojną, a Sandauer zapamiętał je, bo sam pochodził z Sambora, miasta położonego 40 kilometrów na północny zachód od Drohobycza, w którym mieszkał i zginął, podczas likwidacji getta, Bruno Schulz i jego ostatnie dzieło. Praga i Drohobycz, miasta Kafki i Schulza, i sami pisarze są bohaterami wystawy w Muzeum Żydowskim w Sztokholmie. Jakie jest znaczenie i cel tej wystawy opowiadają Yvonne Jacobsson, dyrektorka Muzeum Żydowskiego w Sztokholmie w wywiadzie specjalnie dla Suecii Polonii oraz Agneta Pleijel, współautorka wystawy i Katarzyna Tubylewicz, dyrektorka Instytutu Polskiego w Sztokholmie. Czy dwaj pisarze są przedstawicielami literatury (lub szerzej kultury) odpowiednio niemieckiej i polskiej, czy może żydowskiej albo jeszcze inaczej środkowoeuropejskiej? Na to pytanie wystawa w Muzeum Żydowskim oczywiście nie odpowie, ale dobrze, że je stawia. Zresztą, cokolwiek byśmy odpowiedzieli to i tak nie zmie niłoby to faktu, że, czy Żydzi mieszkali w Polsce, w Czechach czy dlaczego nie? w Szwecji (chociaż tu zamieszkali kilkaset lat później niż w Polsce) byli po prostu u siebie. I są u siebie. I dobrze o tym przypomnieć, właśnie teraz, w Szwecji, gdzie w Malmö, w roku 200, rabin boi się wyjść na ulicę. Głównym materiałem tego żydowskiego numeru jest esej Aliny Całej, wybitnej badaczki stosunków polsko żydowskich. Stosunki te liczą sobie 000 lat. Nie brakuje w tej historii epizodów dramatycznych a nawet tragicznych (nie mówię tu nawet o Holocauście bo to osobny rozdział), ale jednak przez te tysiąc lat Żydzi do Polski przyjeżdżali a nie wyjeżdżali (jeśli nie liczyć niezbyt licznej emigracji do Palestyny przed drugą wojną światową). Świat żydowski był w Polsce (w XIX w. mieszkało tam 4/5 światowego żydostwa) i dla tego ta polsko żydowska historia nie dotyczy tylko Polski lecz jest uniwersalna. Cieszmy się tym, co było w niej dobrego i odczytujmy przestrogę zawartą w jej ciemnych rozdziałach. I uważajmy na anty semityzm, który w obłudnej trosce i rzekomej solidarności z Palestyńczykami znalazł dzisiaj, w Szwecji i gdzie indziej, wygodną zasłonę i pretekst dla głoszenia swoich przesądów. Det är småaktigt och säkert även taktlöst att sörja alla kulturskatter som blev förstörda i samband med Förintelsen där även några miljoner människor gick under. Likväl är det omöjligt att sluta sörja förlusten av vissa verk. De är borta och kommer inte tillbaka. Vi kan ju knappast fortsätta att hoppas att manuskriptet till Bruno Schulzs roman Messias har överlevt någonstans. Endast dess första mening är bevarad, inte ens i skrift utan i mänskliga minnet: Har du hört, sade mor en morgon medan hon höll på med köksbestyren, Messias har anlänt, han lär redan vara i Sambor. Ungefär så mindes kritikern, författaren och Schulzkommentatören Artur Sandauer denna mening. Schulz hade redan före kriget läst sitt manuskript för honom och Sandauer lade meningen på minnet eftersom han själv härstammade från Sambor som ligger 40 kilometer nordväst från Drohobycz, staden där Schulz levde och där han och hans sista verk dukade under vid likvideringen av gettot. Kafka och Schulz samt deras hemstäder Prag och Drohobycz står i fokus för en utställning på Judiska Museet i Stockholm. Om utställningens betydelse och dess mål berättar Yvonne Jacobsson, Judiska Museets chef i en exklusiv intervju för Suecia Polonia. Även Agneta Pleijel, författare till utställningstexterna och Katarzyna Tubylewicz, chef för Polska institutet i Stockholm ger sin syn. Bör man se dessa två författare som representanter för den tyska respektive polska litteraturen (eller kulturen i vidare bemärkelse), den judiska eller kanske den mellaneuropeiska? Detta besvaras förstås inte av utställningen på Judiska Museet men det är bra att utställningen formulerar frågan. Vad svaret än skulle bli så kvarstår dock det faktum att oavsett om judarna levde i Polen, i Tjeckien eller varför inte i Sverige (även om de bosatte sig här några hundra år senare än i Polen) så var de helt enkelt hemma. Och fortsätter att vara hemma. Det är lämpligt att påminna om detta just idag, i Sverige, där rabbinen i Malmö är rädd för att visa sig på gatan. Huvudinslaget i detta judiska temanummer utgörs av en essä av Alina Cała, en framstående forskare och expert på polsk judiska relationer. Dessa relationer har existerat i ett tusental år. Dramatiska och rentav tragiska händelser saknas inte i deras historia (här tänker jag inte på Förintelsen som utgör ett kapitel för sig). Ändå flyttade judarna under detta årtusende till Polen snarare än från Polen (om man bortser från relativt begränsad utflyttning till Palestina under tiden före andra världskriget). Den judiska världen fanns i Polen (under 800 talet levde fyra femtedelar av världens judar där), därför rör denna polsk judiska historia inte bara Polen utan är av universellt intresse. Låt oss glädjas åt alla dess positiva inslag och utläsa en varning i dess mörka kapitel. Och låt oss vara uppmärksamma på antisemitismen som under skenhelig förespegling av omtanke och förment solidaritet med palestinierna har idag, både i Sverige och på andra ställen, funnit en bekväm täckmantel och en ursäkt för att sprida sina fördomar. 3

4 Foto: W. Ochnio ADAM HEYMOWSKI, , född i Poznan, Polen, dog i Stockholm. Docent, överbibliotekarie vid Stockholms universitetsbibliotek, föreståndare för Bernadotte-biblioteket. Han arbetade bland annat med planläggning av internationella heraldiska kongresser och annan övergripande verksamhet, till exempel katalogiserade han den heraldiska boksamling som Arvid Berghman 1961 testamenterat till Kungliga biblioteket. Han invaldes 1965 i l Academie Internationale d Héraldique, var medlem av Riksarkivets heraldiska nämnd och sekreterare i Svenska nationalkommittén för genealogi och heraldik, därefter dess vice ordförande från Läs sid. 26. ADAM HEYMOWSKI, , urodzony w Poznaniu, zmarł w Sztokholmie. Bibliotekarz biblioteki uniwersyteckej w Sztokholmie, wieloletni kustosz prywatnej Biblioteki rodu Bernadottów na Zamku Królewskim w Sztokholmie. Zajmował się m. in. planowaniem międzynarodowych kongresów heraldycznych i katalogowaniem księgozbioru heraldycznego zapisanego przez Arvida Berghmana w 1961 Bibliotece Królewskiej. W 1965 r. został wybrany do l Academie Internationale d Héraldique, był członkiem komisji heraldycznej Archiwów państwowych i sekretarzem a od 1992 wiceprzewodniczącym Szwedzkiego Narodowego Komitetu Genealogii i Heraldyki. Zob.str. 26 Suecia Polonia 4/2010 Innehåll / Spis treści 6 Polacker och judar ett separat och gemensamt öde Alina Cała Polacy i Żydzi losy osobne, los wspólny Alina Cała De vrider och vänder och ifrågasätter... Ett samtal med Yvonne Jacobsson museichef på Judiska Museet i Stockholm wykręcają, obracają i podważają Rozmowa z Yvonne Jacobsson, dyrektorką Muzeum Żydowskiego w Sztokholmie Rakt in i pulsådern: tid för kreativiteten Agneta Pleijel Prosto w żyłę: czas kreatywności Agneta Pleijel Jag hoppas att ni blir förtrollade av Bruno Schulz Katarzyna Tubylewicz Mam nadzieję, że Bruno Schulz zaczaruje was Katarzyna Tubylewicz Att ha känt Adam är ett privilegium Andrzej Nils Uggla Znać Adama to był przywilej Andrzej Nils Uggla Emigration: stannar vi eller åker vi tillbaka? Zbigniew Bidakowski Monitor emigracji: zostajemy czy wracamy? Zbigniew Bidakowski Vardag & kulturevenemang Życie codzienne i artystyczne Nanas krönika Nana Håkansson Nanafelieton Nana Håkansson med stöd från med stöd från Polens Utrikesdepartamentet dzięki wsparciu Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP Omslagsfoto/Okładka: Bruno Schulz, foto: Muzeum Literatury w Warszawie, Marek W Podstolski Prenumeration / Prenumerata Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu.

5 POLSKA INSTITUTET STOcKhOLm Polska institutet har till uppgift att främja polsk kultur och sprida kunskap om Polen i Sverige, liksom att bygga upp kontakter mellan svenska och polska kulturpersonligheter, kulturinstitutioner och organisationer. En annan viktig del av institutets verksamhet är att främja och utveckla samarbete mellan svenska och polska konstnärer, kulturskapare, opinionsbildare och kulturinstitutioner. Polsk-svenska kulturprojekt i Stockholm och övriga Sverige har ofta Polska institutet som initiativtagare eller samarbetspartner. Institutet organiserar också studiebesök i Polen för svenska kulturskapare och representanter för kulturinstitutioner. Dessa studiebesök blir ofta en inspiration till vidare samarbete. På samma sätt hjälper vi polska kulturinstitutioner och kulturskapare att få kontakter i Sverige. Polska institutet är en icke-vinstdrivande organisation underställd det polska utrikesministeriet. Grundprincipen i vår verksamhet är ett nära samarbete mellan polska och svenska partner och en polsk-svensk dialog. På finns information om våra projekt, filmsnuttar som presenterar kommande evenemang, och länkar till intressanta polska internetsidor. Polska institutet har också en egen Facebook och Twittersida, finns med på nyhetsportalen Newsdesk och på Youtube. Instytut Polski w Sztokholmie promuje w Szwecji polską kulturę i naukę, upowszechnia wiedzę na temat Polski oraz zabiega o rozbudowywanie kontaktów pomiędzy szwedzkimi i polskimi artystami, środowiskami opiniotwórczymi oraz instytucjami kulturalnymi. Instytut Polski jest częstym inicjatorem lub partnerem polsko-szwedzkich projektów kulturalnych na terenie całej Szwecji, a także organizuje stanowiące częsty wstęp do projektów wyjazdy studyjne do Polski i ułatwia nawiązywanie kontaktów w Szwecji reprezentantom polskich instytucji i środowisk związanych z kulturą. Instytut Polski jest instytucją non-profit podlegającą polskiemu Ministerstwu Spraw Zagranicznych, która w swojej działalności stawia na ideę bliskiej współpracy polskich i szwedzkich partnerów oraz dialogu polskoszwedzkiego.w maju 2009 instytut przeniósł się z zabytkowej willi w eleganckiej dzielnicy Östermalm do biura w artystycznej, pełnej życia dzielnicy Södermalm. Na znajdują się informacje o bieżących projektach instytutu, filmy zapowiadające najbliższe imprezy oraz linki do interesujących polskich stron internetowych. Instytut aktywnie działa również na portalu społecznościowym Facebook, Twitter, na szwedzkim portalu dziennikarskim Newsdesk i na You Tube. INSTYTUT POLSKI SZTOKhOLm

6 Polacy i Żydzi losy osobne, los wspólny Stosunki polsko-żydowskie: trudna prawda kontra mity, stereotypy i uprzedzenia Polacker och judar ett separat och gemensamt öde Polsk-judiska relationer: den besvärliga sanningen kontra myter, stereotyper och fördomar Alina Cała Żydzi osiedlali się na terenach dzisiejszej Polski niemal od początku istnienia państwa, choć ich masowa imigracja datuje się od czasów rzezi i prześladowań w czasach wypraw krzyżowych. Dla porównania, Słowianie dotarli do tej części Europy, którą obecnie zamieszkują, w okresie Wędrówki Ludów, czyli w VI-VII w. n.e. Mimo to wciąż wielu Polaków uważa Żydów za ludność napływową, gości lub imigrantów. Przekonanie to jest jednym z najstarszych stereotypów przypisanych wyznawcom judaizmu. Ten stereotyp służył i nadal służy wyznaczeniu miejsca w hierarchii społecznej. Od ludności żydowskiej oczekiwano podległości i podporządkowania. Pretensje do nadrzędności brały się z chrześcijańskiego antyjudaizmu, importowanego przez Polaków z Europy Zachodniej, wraz z przepełnionym wrogością wizerunkiem Żydów, którym przypisano konszachty z diabłem i demoniczne cechy fizyczne oraz psychiczne. Na terenie Słowiańszczyzny chrystianizacja postępowała powoli, nauczanie katolickie nakładało się na pozostałości wierzeń przedchrześcijańskich, w tym na odmienne wyobrażenie diabła, a raczej dawnych demonów i duchów, przez kościelne nauczanie zasymilowane z diabłem. Adaptacja wątków chrześcijańskich do wierzeń przedchrześcijańskich była jednym z ważnych czynników mentalnościowych, który umożliwił Żydom względnie spokojne życie, dużą wolność gospodarczą i osobistą. Słowiański diabeł zachował bowiem cechy podziemnych bóstw lub demonów warunkujących prawidłowy cykl życia. Nauczanie katolickie przypisało Żydom cechy diaboliczne a słowiański folklor przydał im właściwości męskich sił kosmicznych, niezbędnych do tego, by ziemia została zapłodniona i zaczęła rodzić na wiosnę a także by rodziły się zwierzęta hodowlane i dzieci. Na polskiej wsi ten kosmiczny cykl symbolicznie odtwarzano podczas zimowych obrzędów, takich jak Herody, chodzenie z kozą, jasełka itp. We wszystkich występowała postać Żyda, a aktorowi odtwarzającemu tę rolę przypadała niezwykle ważna rola pośrednika między ludźmi a siłami nadprzyrodzonymi kierującymi kosmosem i cyklami życia. Innym przykładem może być interpretacja statusu servi camerae (sługa skarbu). Zachodnioeuropejscy Żydzi uzyskali taki status w czasach wojen krzyżowych. Władca zobowiązywał się zapewnić bezpieczeństwo fizyczne swoim żydowskim poddanym, ale wiązało się to z utratą statusu ludzi w pełni wolnych. Judarna har varit bosatta i de områden som i dag utgör Polen nästan sedan början av statens existens, fast den stora judiska immigrationen kan dateras till korstågens tid med dess slakt och förföljelser. I jämförelse anlände slaverna till den del av Europa som de numera bebor först under folkvandringstiden, det vill säga femte och sjätte århundradet i.v. t. Trots detta ser många polacker alltjämt judarna som en främmande befolkning, gäster eller immigranter. Detta synsätt hör till de allra äldsta stereotyperna som tillskrivs judendomens anhängare. Stereotypen har använts och används än för att markera judarnas placering i samhällshierarkin. Från den judiska befolkningens sida förväntades underkastelse och lydnad. Anspråken på överordning kom från den kristna antijudaismen som importerades från Västeuropa tillsammans med en omåttligt fientlig bild av judarna, vilka tillskrevs hemliga förbindelser med djävulen samt demoniska fysiska och psykiska karaktärsdrag. Kristnandet gick långsamt framåt i de slaviska nationerna och den katolska läran överlappade med resterna från de förkristna trosföreställningarna och djävulen uppträdde nu i en annorlunda skepnad, eller snarare i skepnad av hur kyrkan uppfattade de forntida demonerna och andarna. Anpassningen av de kristna grundtankarna till de förkristna trosföreställningarna var en av de viktiga faktorer som möjliggjorde ett relativt lugnt liv för judarna och stor ekonomisk och personlig frihet. Den slaviska djävulen bibehöll nämligen de karaktärsdrag som förknippades med de underjordiska gudomligheter eller demoner som betingade den rätta livscykeln. Den katolska läran tillskrev judarna diaboliska egenskaper och den slaviska folkloren gav dem egenskaper som maskulina kosmiska krafter, oumbärliga för att jorden skulle befruktas och börja gro på våren, men också för att boskapsdjur och barn skulle födas. På den polska landsbygden återskapades denna kosmiska cykel under vinterceremonier, som till exempel Herody, vandring med geten, jasełka med flera. I samtliga ceremonier uppträdde gestalten jude och den skådespelare som innehade rollen fyllde en ovanligt viktig medlarfunktion mellan människor och de övernaturliga krafter som styrde kosmos och livscyklerna. Ett annat exempel är tolkningen av ställningen servi camerae (kammarens tjänare). De västeuropeiska judarna erhöll en sådan ställning under korstågens tid. Härskaren förpliktade sig att ga-

7 Rzekomy mord rytualny. Obraz z katedry w Sandomierzu Karola de Prevot z XVIII wieku./föregivet ritualmord, tavla från 17 hundra talet av Karol de Prevot, Katedralen i Sandomierz Foto: wikipedia.com rantera sina judiska undersåtars säkerhet, men detta innebar att de förlorade sin status som fullt fria människor. Ibland räddade det dock deras liv. När de lokala judarna i småstaden Lincoln i England 1255 anklagades för att ha utfört ett ritualmord på ett barn räddade hertig Richard av Cornwall 70 åtalade judar från avrättning genom att köpa loss servi camerae-rätten från sin bror, kungen. Trots rättens dom beordrade han fångarnas frigivning, eftersom han såg dem som sin egendom som renderade honom inkomster. Judarna fick öka sina tillgångar, men i viss mån gick dessa till hertigen eller kungen, beroende på vem de tillhörde och därför frestades man att beslagta deras tillgångar och fördriva dem ut ur landet. Så skedde i flera europeiska länder, vilket resulterade i att den judiska befolkningen minskade avsevärt i väst. Däremot blev Polen judarnas främsta bosättningscentrum. I Republiken Polen tolkades samma servi camerae annorlunda, det vill säga i enlighet med sedelagarna och i synnerhet gästfrihetens lag. Den förpliktigade värden att borga för den accepterade främlingens säkerhet, men utan att begränsa dennes personliga frihet och inte heller göra anspråk på dennes egendom. Den som dödade en jude kunde förvänta sig att få samma straff som en adelsmans mördare. I utbyte mot erläggande av speciella skatter erhöll judarna nästan full yrkesfrihet och fram till 1400-talet fick de äga jord och bruka den. Detta var en unik företeelse i Europa. De judiska nybyggarna erhöll exceptionellt fördelaktiga villkor för att bedriva ekonomisk verksamhet och kultivera sin religion och kultur. De lydde inte under stadslagarna och de judiska församlingarna tillerkändes ett Czasem ratowało im to życie. Kiedy w 1255 r. w miasteczku Lincoln w Anglii oskarżono miejscowych Żydów o zamordowanie dziecka w celach rytualnych, siedemdziesięciu oskarżonych uratował przed kaźnią książę Ryszard z Kornwalii, który odkupił prawo servi camerae od króla, swojego brata. Mimo sądowego wyroku kazał uwolnić więźniów, bowiem traktował ich jako swoją własność, która przysporzy mu dochodów. Mogli powiększać swoje majątki, ale niejako na rachunek księcia lub króla, w zależności do kogo należeli. W związku z tym pojawiała się pokusa, by zagarnąć ich majątki, a ich samych wygnać. Tak się działo w wielu krajach Europy, w rezultacie czego w XV w. populacja żydowska na Zachodzie znacznie spadła, zaś głównym centrum osadnictwa żydowskiego stała się Rzeczpospolita. W Rzeczpospolitej ten sam status servi camerae rozumiany był inaczej, w zgodzie z obyczajowymi prawami, zwłaszcza prawem gościa. Zobowiązywało ono gospodarza, by dbał o bezpieczeństwo zaakceptowanego przybysza, ale nie ograniczał jego osobistej wolności, ani nie rościł sobie praw do jego majątku. Sprawca zabójstwa Żyda mógł oczekiwać takiej samej kary, jaką przewidziano dla mordercy szlachcica. W zamian za uiszczanie specjalnych podatków Żydzi zyskiwali pełną niemal wolność zawodową, a do XV w. mogli posiadać ziemię i zajmować się rolnictwem. Było to ewenementem w Europie. Żydowscy osadnicy uzyskali wyjątkowo korzystne warunki dla działalności gospodarczej, kultywowania swojej religii i kultury. Nie podlegali prawu miejskiemu, gminom żydowskim przyznano duży zakres samorządności. Kahały posiadały szerokie uprawnienia,

8 M. Gottlieb - Jom Kippur w synagodze/ Jom Kippur i Synagogan od organizacji życia religijnego, opieki społecznej, szkolnictwa, po władzę sądowniczą (z wyłączeniem spraw zagrożonych karą śmierci). Zwykle też odgrywały rolę gospodarczą, zbierając podatki, obracając nimi i dzierżawiąc niektóre funkcje finansowe od urzędników królewskich, szlachty, a czasem duchowieństwa. Niektórzy przedstawiciele żydowskich elit pełnili ważne urzędy państwowe, np. poborców cła lub zarządców żup solnych, albo służyli dworom możnowładców jako dostawcy, kredytodawcy, mincerze, medycy. Jednym z dowodów ich działalności są średniowieczne monety, na których umieszczony został napis król Mieszko, ale literami hebrajskimi. Specyfiką państwa polskiego było umiejscowienie wyznawców judaizmu wewnątrz struktury społecznej, a nie na jej obrzeżach, jak w społeczeństwach zachodnich. W hierarchii społecznej nie zajmowali najniższego miejsca, ich pozycja była niewątpliwie wyższa, niż chłopów pańszczyźnianych, a porównywalna do stanu mieszczańskiego. Wraz ze wzrostem politycznej i gospodarczej roli szlachty, począwszy od XVI-XVII w. wykształciły się wzajemne zależności, stort mått självstyre. De judiska församlingarna hade vidsträckta befogenheter, från att organisera den religiösa livshållningen, socialvården och skolväsendet till den lagstiftande och dömande makten (med undantag för brott belagda med dödstraff). Vanligen utförde församlingarna ekonomiska uppdrag genom att samla in skatter, sätta dem i omlopp och de arrenderade en del finansiella funktioner från kungliga ämbetsmän, adeln och ibland prästerskapet. Somliga representanter för de judiska eliterna fungerade som viktiga statliga ämbeten, till exempel skatteuppbördsmän eller förvaltare av saltgruvorna, eller så var de leverantörer åt magnatgodsen, kreditgivare, myntpräglare och medici. Ett av bevisen på deras verksamhet är medeltida mynt graverade med kung Mieszko, men med hebreiska bokstäver. Den polska statens särart var att judendomens anhängare inkluderades i samhällsstrukturen och inte ställdes vid dess rand så som var fallet i de västliga samhällena. Judarna intog inte den lägsta placeringen i samhällshierarkin, deras position var otvivelaktigt högre än de livegna böndernas och jämförbar med det borgerliga ståndet. Foto: Maciej Szczepańczyk

9 Jämte adelns ökade politiska och ekonomiska makt under och 1600-talet tog ett ömsesidigt beroende sin början, ett egenartat kundavtal. De självstyrande judiska församlingarna började fungera som banker och satte de anförtrodda pengarna i omlopp (inte sällan tillhörde pengarna biskopar och kloster), de avyttrade jordbruksprodukter i adelns namn och ibland förvaltade de adelns egendomar. Skuldsättningen hos adeln och prästerskapet utgjorde en viss garanti för judarnas säkerhet. I Västeuropa där judiska församlingar eller förmögna judar var lånekällor frestades man att lösa skuldproblemen genom landsförvisning. I Polen var det tvärtom: en förvisning av judarna skulle förstöra möjligheten att återfå pengarna. Även för bönderna var judarna oumbärliga, såväl som avnämare för deras produktion som distributörer av materiella varor till marknaderna. Judarna var hantverkare, köpmän och hade pengar i omlopp. De utförde olika tjänster, arrenderade värdshus genom det förverkligade de adelns privilegium behandlade sjukdomar och förutsade ibland framtiden eller underhöll med musik framförd av judiska kapeller. Judarna var uppskattade informationskällor, såväl som värdshusvärdar, medlare vid hoven eller som kringresande handlare. De befolkade de östra gränsområdena Kresy och koloniserade dem. Judarnas varierade samhällsroller samt deras position i ståndsstrukturen påverkade bilden av dem. De sågs inte enbart som en religiös grupp, utan också som en samhällsgrupp. Följaktligen uppstod många interetniska kontakter och band, men också många konfliktsituationer och aggressiva beteendeformer som kodades in i den polska kulturen. Judarnas situation komplicerades av den katolska antijudaismen. I överensstämmelse med tendenserna inom hela den katolska kyrkan instiftade kyrkomötet i Wrocław 1267 synnerligen restriktiva regler. Judendomens anhängare förbjöds anställa kristet tjänstefolk, de påbjöds boende i stadsdelar omgärdade av en mur eller vall och de skulle bära klädsymboler en konformig hatt liknande den som judarna bar i de tyska furstendömena. De kristna förbjöds att delta i gemensamma förströelser och folkfester med judarna samt att köpa kött från dem, vilket motiverades med risken för förgiftning. Dessa förordningar omsattes aldrig i praktiken, trots att följande kyrkomöten i landet lyfte dem upprepade gånger samtidigt som nya lades till. Till exempel anklagades ammor som var anställda av judar för att förgifta sin mjölk och överföra det judiska dåliga inflytandet på sin egen avkomma. Den katolska antijudaismen betonade starkt den rituella orenlighet med vilken judendomens anhängare skulle utmärka sig, och man föreställde sig den i form av en farsot. Den av fientlighet sprängfyllda läran till trots avstod prästerskapet inte från ekonomiskt samarbete med judarna. När konflikter mellan borgarna och judarna eller judefientliga upplopp blossade upp, ställde prästerskapet sig vanligtvis på de kristnas sida, medan den profana maktens representanter företrädde judarna. Den judiska församlingens överordnade tilläts förhandla, vilket resulterade i att en kompromiss utarbetades som möjliggjorde en fredlig (fastän inte nödvändigtvis tolerant) samexistens för de båda samfunden. Med anledning av det endast ytliga kristnandet fort. sid. 10 I det gamla Polen hade feodalherren ensamrätt till produktion och försäljning av swoisty układ kliencki. Samorządne gminy żydowskie pełnić zaczęły rolę banków, obracających powierzonymi pieniędzmi (nierzadko biskupów i klasztorów), zbywając produkty rolne w imieniu szlachty, czasem zarządzały jej majątkami. Zadłużenie u szlachty i duchowieństwa stanowiło dla nich pewną gwarancję bezpieczeństwa. W Europie Zachodniej, gdzie gminy żydowskie lub zamożni Żydzi byli źródłem pożyczek, pokusą rozwiązania problemu długów była ekspulsja. W Rzeczpospolitej, przeciwnie wygnanie Żydów spowodowałoby utratę możliwości odzyskania pieniędzy. Także dla chłopów byli niezbędni, zarówno jako odbiorcy ich produkcji, jak i dostarczyciele dóbr materialnych, w które zaopatrzyć się można było na targach. Byli rzemieślnikami, kupcami, obracali pieniądzem. Pełnili rozmaite usługi, dzierżawiąc karczmy, realizując szlachecki przywilej propinacji, lecząc, a czasem przepowiadając przyszłość lub zabawiając muzyką, graną przez żydowskie kapele. Byli docenianym źródłem informacji, zarówno jako karczmarze, faktorzy przy dworach, jak i wędrowni handlarze. Zasiedlali ziemie kresowe, kolonizując je. Różnorodność pełnionych ról społecznych oraz miejsce zajmowane w strukturze stanowej wpływała na ich wizerunek. Postrzegani byli nie tylko jako grupa wyznaniowa, ale i społeczna. Stąd też wynikała wielość kontaktów i międzyetnicznych powiązań, ale też wielość sytuacji konfliktowych i form zachowań agresywnych zakodowanych w polskiej kulturze. Sytuację Żydów komplikował katolicki antyjudaizm. W zgodzie z tendencjami w całym Kościele, synod wrocławski ustanowił w 1267 r. nader restrykcyjne normy. Wyznawcom judaizmu zakazał zatrudniania chrześcijańskiej służby, nakazał zamieszkanie w dzielnicach otoczonych murem lub fosą oraz noszenie oznaczeń odzieżowych miał być to stożkowaty kapelusz, jak w niemieckich księstwach. Chrześcijanom zakazał wspólnego z Żydami ucztowania i zabaw oraz nabywania od nich mięsa, uzasadniając to możliwością otrucia. Ustawy te nigdy nie zostały wcielone w życie, mimo powtarzania ich, wraz z dodawaniem nowych, przez kolejne synody krajowe, np. oskarżano mamki zatrudnione u Żydów o to, że karmiąc dziecko chlebodawców, zatruwają swoje mleko, a żydowskie miazmaty przenoszą na własne potomstwo. W katolickim antyjudaizmie bardzo silnie podkreślano rytualną nieczystość, którą mieli odznaczać się wyznawcy judaizmu, a tę nieczystość wyobrażano sobie na wzór zarazy. Mimo przepełnionego wrogością nauczania, duchowieństwo nie stroniło od wchodzenia w ekonomiczną współpracę z Żydami. Kiedy dochodziło do zatargów między mieszczanami a Żydami lub antyżydowskich tumultów, duchowni zwykle stawali po stronie chrześcijan, zaś przedstawiciele władcy świeckiego reprezentowali stronę żydowską. Przełożeni kahału dopuszczani byli do pertraktacji, a w ich rezultacie wypracowywano kompromis umożliwiający pokojowe (choć nie koniecznie tolerancyjne) współżycie obu społeczności. Normy antyjudaizmu zakorzeniały się bardzo powoli także z powodu pobieżnej jedynie chrystianizacji, zwłaszcza niższych stanów. Złoty wiek w historii Polski był także złotym wiekiem dla żydowskiej kultury. Rzeczpospolita stała się jednym z ważniejszych centrów nauczania judaizmu i rozwoju piśmiennictwa religijnego. Nie można jednak powiedzieć, że było to państwo bez stosów. Właśnie w XVI w. pojawiły się pierwsze oskarżenia o porywanie i mordowanie dzieci chrześcijańskich w alkoholhaltiga drycker på sina ägor. Ö. a cd. str. 10

10 intervju/wywiad wykręcają, obracają i podważają Rozmowa z Yvonne Jacobsson, dyrektorką muzeum i kuratorką wystawy Franz Kafka i Bruno Schulz mistrzowie pogranicza w Muzeum Żydowskim w Sztokholmie De vrider och vänder och ifrågasätter... Ett samtal med Yvonne Jacobsson, museichef samt kuratör till utställningen Franz Kafka och Bruno Schulz gränslandets mästare på Judiska Museet i Stockholm Zbigniew Bidakowski: Kiedy pierwszy raz przeczytała Pani Schulza zakochała się w nim Pani od razu, powiedziała Pani kiedyś. Co poruszyło Panią tak mocno? Yvonne Jacobsson: to był jego sposób przedstawiania świata, w najmniejszym szczególe, chodziło nie tylko o jego rodzinę wędrującą przez miasto, lecz o światło, o liście, które wibrują i poruszają się, miało się obraz każdego szczegółu, co dawało poczucie wejścia w szczelnie otaczający nas świat, w którego wszystkie elementy odgrywały swą rolę w opowieści. To przenosiło mnie w świat przeszłości, którego sama nigdy nie widziałam i który niestety został totalnie zniszczony przez wojnę i Zagładę. W tym świecie w jakiś sposób wciąż trwała jeszcze możliwość współdziałania, prowadzenia dialogu nawet jeśli dawały o sobie znać silne nacjonalistyczne prądy i antysemityzm to towarzyszyły im uparte próby nawiązania dialogu ponad granicami. Zbigniew Bidakowski: När du läste Schulz för första gången blev du förälskad i honom direkt, sade Du en gång. Vad var det som rörde dig så mycket? Yvonne Jacobsson: Det var hans sätt att berätta om universum, för varje liten del, det handlade inte bara om hans familj som går genom staden, utan det handlade om ljuset, om löven som vibrerade och rörde sig, man fick en uppfattning om detaljer som gjorde att det kändes som om man gick in ett omslutande totalt landskap där alla delar samverkade i berättelsen. Det förde mig tillbaka i en tid och en värld jag aldrig fått uppleva och som tyvärr totalt förstordes av kriget och förintelsen. Och på den tiden på något sätt fortfarande fanns en möjlighet för människor att samverka och föra en dialog även om det fanns starka nationalistiska strömningar och antisemitism så fanns det ändå trevande försök att över gränserna hitta en dialog. celu odtworzenia aktu bogobójstwa. Przesąd ten propagowali duchowni katoliccy i to oni byli pierwszymi inicjatorami procesów z tego oskarżenia. W 1547 r. w Rawie na Mazowszu wytoczono pierwszą rozprawę pod tym zarzutem. Do końca wieku odbyło się ich 8, wydano cztery uniewinniające wyroki. Jeszcze bardziej absurdalny był zarzut męczenia hostii. Pierwsze wyroki skazujące na śmierć zapadły w Sochaczewie w 1556 r. Do ich wydania przyczynił się nuncjusz apostolski, Alojzy Lippomano oraz miejscowi dominikanie. Także w kilku innych przypadkach w drugiej połowie XVI w. inicjatorami byli katoliccy duchowni, a ich rola w upowszechnianiu przesądu była kluczową. W sumie wysunięto 17 podobnych oskarżeń, 8 spraw trafiło do sądów, 3 z nich zakończyły się uniewinnieniem. Ostatnie śledztwo toczyło się w Łubnie w 1744 r. Wiara w porywanie dzieci chrześcijańskich w celu wytoczenia im krwi, zakorzeniła się szybciej i bardziej dogłębnie, niż zarzut bezczeszczenia hostii. W dokumentach powstałych do połowy XVII w. wspomnianych jest 62 pomówień i 28 procesów, w 13 przypadkach doszło do egzekucji, uniewinnień było w sumie 8. rotade sig antijudaismens normer väldigt långsamt, i synnerhet i de lägre stånden. Guldåldern i Polens historia var också en guldålder för den judiska kulturen. Polen blev ett av de viktigare centrerna för judendomsundervisning och utvecklingen av den judiska religiösa litteraturen. Man kan dock inte säga att det var ett land utan kättarbål. Just på 1500-talet kom de första anklagelserna mot judar för bortrövande och mord på kristna barn i syfte att återskapa gudsmordet. Denna vanföreställning propagerades för av de katolska prästerna och det var de som initierade de första processerna under denna åtalspunkt. Det första åtalet för detta brott väcktes 1547 i Rawa i Masovien. Fram till århundradets slut ägde åtta processer rum varav fyra friande domar avkunnades. Än mer absurd var anklagelsen om att pina hostian. De första dödsdomarna i fråga om detta brott fälldes i Sochaczew Det påvliga sändebudet Aloysius Lippomano medverkade till att avkunna domarna tillsammans med de lokala dominikanermunkarna. Även ett par fall under 1500-talets andra hälft initierades av katolska präster som också hade en nyckelroll i att 10

11 ZB: Finns det judiska kulturen som överskrider språk- och andra gränser? Vem i ditt tycke var Schulz: en judisk författare, en polsk eller kanske universiell? YJ: Som jag förstått han har förnyat polska prosan så han var en polsk författare. Men i hans berättelse finns mycket av kabalistiskt tänkande. I hans skapande. Att skapa och återskapa världen. Jag känner väldigt starkt i hans berättelse att det finns relationer till bibeln och till judiska traditionen. ZB: Schulz inte anknöt bara till judiska traditionen utan även till myter grekiska och ännu äldre. Kan judenheten och judarna ses som en levande förbindelselänk mellan nutiden och antiken? YJ: Judarna levde i Europa redan under Antiken och trots att det funnits försök att utrota judarna, t ex under Korstågen och Förintelsen finns judar kvar. Judendomen bygger på flertusenåriga traditioner som förbinder nutiden med det förflutna Det har alltid funnits judiska tänkare och författare som ägnat ZB: Czy jest żydowska kultura przekraczająca językowe i inne granice? Kim był Schulz: pisarzem żydowskim, polskim a może uniwersalnym? YJ: O ile się orientuję odnowił polską prozę a więc był polskim pisarzem. Jednak w jego narracji jest dużo myślenia kabalistycznego. W jego procesie tworzenia. Stwarzać świat wciąż na nowo. Silnie odczuwam w jego narracji obecność motywów biblijnych i z tradycji żydowskiej. ZB: Schulz nawiązywał nie tylko do tradycji żydowskiej lecz również do mitów greckich i jeszcze starszych. Czy żydostwo i Żydów możemy uważać za łącznik między naszymi czasami i starożytnością? YJ: Żydzi żyli w Europie od Starożytności i mimo że były próby ich zgładzenia np. w czasie wypraw krzyżowych i Zagłady, żyją dalej. Żydostwo opiera się na liczącej wiele tysięcy lat tradycji, która wiąże współczesność z przeszłością. Zawsze byli żydowscy myśliciele i pisarze zajmujący się podstawowymi Foto:. A. Bidakowska sprida denna vanföreställning. Totalt framkastades 17 liknande anklagelser, varav åtta gick till domstol och av dem slutade tre i friande domar. Den sista förundersökningen leddes i Lubno Anklagelsen om att vanhelga hostian rotade sig inte lika snabbt och djupt som tron på att barn rövades bort för att tappas på blod. I dokument från 1600-talets första hälft nämns 62 tillvitelser och 28 processer som i 13 fall ledde till avrättning och sammantaget till åtta frianden. Den överväldigande majoriteten processer förekom under åren i centrala Polen (Masovien, Kujavien, Podlasien), något färre var de i kronans södra del och avsevärt färre i Litauen samt i Kresy. På 1620-talet förflyttade de sig österut, till Ukraina, där de var flest (åtminstone ett tiotal) på 1700-talet. Den sista processen i Polen ägde rum 1786, men på order av kungen Stanisław II August Poniatowski avstod domstolen från att verkställa domen. Trots att domstolarna upphörde med att pröva åtal om ritualmord höll sig denna vanföreställning levande in i samtiden. Särskilt som den upprätthölls genom antisemiternas fort. sid. 12 Przytłaczająca większość występowała w latach w Polsce centralnej (Mazowsze, Kujawy, Podlasie), nieco mniej w południowej części Korony i znacznie mniej na Litwie oraz kresach. W drugim dziesięcioleciu XVII w. przesunęły się na wschód, na Ukrainę, gdzie najwięcej ich było (co najmniej kilkanaście) w XVIII w. Ostatni w Rzeczypospolitej proces odbył się w 1786 r., ale z rozkazu króla Stanisława Poniatowskiego sąd odstąpił od wykonania wyroku. Mimo że sądy przestały rozpatrywać oskarżenia o mord rytualny, to wiara w ten przesąd była wciąż żywa do czasów najnowszych. Zwłaszcza że była podtrzymywana przez propagandę antysemitów, którzy jeszcze w latach 1880-tych potrafili doprowadzić do rozpraw sądowych w Europie Środkowo-Wschodniej, choć większość wyroków była uniewinniająca. Poziom życia wszystkich poddanych polskiej Korony zależał także od wojen wewnętrznych lub zewnętrznych. A tych nie brakowało w burzliwych dziejach Rzeczypospolitej. W 1648 r. na kresach doszło do buntu Kozaków, którzy bronili się przed wprowadzeniem pańszczyzny i pozbawieniem ich cd. str

12 problemami sensu życia, jego porządku i pochodzenia. Kafka i Schulz są takimi pisarzami, zaliczamy ich do największych dwudziestowiecznych pisarzy Żydów, lecz jednak inwersalkistów. ZB: Co łaczy Kafkę i Schulza poza tym, że obaj są Żydami, pisarzami i pochodzą z Europy Środkowej mimo że piszą różnymi językami? YJ: Bardzo wiele ich łączy, Należą obaj do pokolenia, które wyrosło w mieście. Ojcowie ich obu pochodzili z małych miasteczek, byli obaj handlarzami tekstylnymi i obaj ojcowie znaczyli bardzo wiele dla obu pisarzy chociaż w różnym sensie. Schulz kochał swojego ojca, który był nieudanym biznesmenem podczas gdy Kafka bał się swojego ojca, obaj ojcowie odgrywali decydującą rolę w ich życiu. I Kafka, i Schulz mieli wykształcenie uniwersyteckie i należeli do tej grupy Żydów, którzy w swojej generacji otrzymali szansę na rozwój intelektualny i obaj pisali. I Kafka, i Schulz byli bradzo związani ze swoimi miastami. kafka z Pragą, Schulz z Drohobyczem. Obaj byli zasymilowani, obaj mieli słaby związek z tradycją żydowską i obaj poszukiwali swojej żydowskiej tożsamości. Kafka uważał, że jego ojciec reprezentował powierzchowną żydowską tożsamość ponieważ był niewierzący. Dlatego Kafka był bardzo poruszony przybyciem do miasta żydowskiego towarzystwa teatralnego i języka jidisz. A nawet zaczął studiować hebrajski. Schulz w Drohobyczu posiadał tę umiejętność. Była tam duża kolonia głęboko wierzących Żydów, tzw. chasydów. I Kafka, i Schulz poruszali się swobodnie ponad widocznymi i niewidocznymi granicami. Obaj zostali modernistami i stali się odnowicielami prozy. Tak że mieli bardzo wiele ze sobą wspólnego i żyli mniej więcej jednocześnie. Pisali niezbyt wiele o swojej żydowskiej tożsamości lecz raczej o czasie, w jakim żyli i o patriarchacie, czyli władzy ojców nad synami, co było decydujące w ich życiu i twórczości na różny sposób. Schulz pisał o swoim ojcu. A Kafka napisał pięćdziesięciostronicowy list do ojca, w którym rozlicza się ze swym okresem dorastania. sig åt de stora frågorna om livets mening, ordning och ursprung. Kafka och Schulz är sådana författare, de räknas till nittonhundratalets största europeiska författare judar men ändå universalister. ZB: Vad är det som förenar Kafka och Schulz förutom att de båda är judar, författare, från Centraleuropa fast de skriver på olika språk? YJ: Det är mycket som förenar dem. De tillhör ju en generation som fick växa upp i staden. Båda deras pappor kom från landsorter. Båda var klädeshandlare och båda papporna betydde mycket för de här författarna fast på olika sätt. Schulz tyckte mycket om sin pappa som inte var en lyckad affärsman medan Kafka var rädd för sin pappa, så bådas pappor spelade en avgörande roll i deras liv. Både Kafka och Schulz var universitetsutbildade och tillhörde gruppen judar som i den generationen fick en chans att utvecklas intellektuellt och båda skrev. Både Kafka och Schulz var väldigt bundna av sin stad. Kafka av Prag, Schulz av Drohobycz. Båda var assimilerade, båda hade en vag koppling till judiska traditionen och båda sökte sin judiska identitet. Kafka ansåg att hans pappa representerade en ytlig judisk identitet, eftersom han var sekulariserad. Därför blev Kafka imponerad och berörd av ett judisk teatersällskap, ett jiddischsällskap, som kom till staden. Han började t o m studera hebreiska. Schulz i Drohobycz hade förmodligen sådana kunskaper. Där fanns en stor koloni av djupt troende judar, s k chassider. Både Kafka och Schulz kunde röra sig fritt över synliga och osynliga gränser. Och båda kom att bli modernister och förnya prosan. Så de hade väldigt mycket gemensamt och de levde samtidigt i stort sett. De skrev alltså inte mycket om sina judiska identiteter utan om den tid de levde i och patriarkatet, dvs. faderns makt över sönerna som var avgörande i deras liv och verk på olika sätt. Schulz skrev om sin pappa. Och Kafka skrev en femtiosidors långt brev till sin pappa där han gör upp om hela sin uppväxt. W. Gerson 1874 : Król Kazimierz Wielki i Żydzi/Konung Kasimir den store och Judar propaganda, vilka ända in på 1880-talet kunde få till stånd domstolsförhandlingar i Central- och Östeuropa, även om majoriteten av domarna var friande. Levnadsstandarden för polska kronans alla undersåtar var också beroende av krigen som fördes inom landet och utanför dess gränser. Och krig rådde det inte brist på i Polens stormiga historia. I Kresy bröt ett kosackuppror ut 1648 då kosackerna försvarade sin frihet mot införandet av livegenskapen. Under ledning av Bohdan Chmielnicki mördades medlemmar av den polska adeln, städer i Kresy skövlades och judisk befolkning slaktades. Tillsammans med stadsborgarna försvarade judarna de belägrade städerna. Omfattningen av antalet dödsoffer samt de upproriska kosackernas grymhet chockade judarna och raserade deras känsla av trygghet för åtskilliga generationer framåt. De polska borgarnas hållning befäste judarnas tillhörighetskänsla till den polska staten. Staten förrådde dock sina judiska undersåtar under den svenska invasionen De svenska trupperna fick stöd av den polska adelns protestantiska sida, således var det delvis ett inbördes- och religionskrig. En av följ- 12

13 Bruno Schulz - Dedykacja/Dedikation Muzeum Literatury w Warszawie, Marek W Podstolski Själva deras analys av samtiden är påverkad av deras judiska tradition. Hur de vänder och vrider på ett fenomen, hur de tolkar och omtolkar, och det var det som utvecklade deras skrivande och så mötet med andra icke judiska intellektuella och författare förstås. Det finns en djup tradition som går ändå tillbaka till Talmud där man hade en judisk lag i mitten och lagens tolkningar gjorda av olika rabbiner under tusen år. De vrider och vänder och ifrågasätter. ZB: Vi har pratat om judiskt inslag i polska och östeuropeiska kulturen. Finns det ett lika tydligt judiskt inslag i svenska kulturen? YJ: Judar har tillfört många saker i vårt samhälle. De har haft Ich analiza wpółczesności znajduje się pod wpływem tradycji żydowskiej. Jak oni wykręcają i obracają każde zjawisko, jak interpretują i reinterpretują! to było to, co rozwinęło ich pisarstwo oraz spotkania z nieżydowskimi intelektualistami i pisarzami oczywiście. Jest głęboka tradycja żydowska wywodząca się z Talmudu, w której jest w centrum prawo żydowskie i tego prawa wykładnie robione przez rabinów przez tysiąc lat. Oni wykręcają, obracają i podważają. ZB: Mówiliśmy o żydowskim wkładzie w polską i wschodnioeuropejską kulturę. Czy istnie równie silny żydowski wkład w szwedzką kulturę? derna av svenskarnas förlust var att den katolska kyrkan stärkte sin position i Polen, vilket visade sig bland annat i attacker mot judar. De segrande polska trupperna anklagade judar för att stödja den oliktroende fienden och genomförde pogromer på ett par orter. Detta var ett av tecknen på att den katolska antijudaismens påbud hade vunnit terräng. Den judefientliga propagandan förkunnades inte längre bara av präster, utan också av delar av de utbildade eliterna. Gästfrihetens lag hade redan glömts bort. Under upplysningstiden kom judarnas frigörelseförsök i dagen, vilket stöddes av delar av den upplysta polska eliten. Den Fyraåriga sejmen ( ) lyfte diskussionen om den rättsliga ställningen för judendomens anhängare och i diskussionen deltog en hel del judar, såväl upplysta som chassider och de överöste sejmen och kungen med inlagor och reformförhandlingar. Tyvärr gick försöket att modernisera landet genom lagstiftning om intet, emedan Polen var så försvagat att det föll under grannländernas makt och försvann från kartorna i 123 år. Det förtvivlade försöket att försvara sin suve- fort. sid. 14 statusu ludzi wolnych. Pod wodzą Bohdana Chmielnickiego mordowali polską szlachtę, pustoszyli miasta kresowe i dokonali rzezi ludności żydowskiej. Żydzi wraz z mieszczanami bronili obleganych miast. Rozmiar strat ludnościowych oraz okrucieństwo zbuntowanych Kozaków były szokiem dla Żydów, burząc ich poczucie bezpieczeństwa na wiele pokoleń. Postawa polskich mieszczan scementowała poczucie przynależności Żydów do polskiego państwa. Państwo jednak zdradziło swoich żydowskich poddanych podczas najazdu Szwedów w Wojska szwedzkie uzyskały wsparcie ze strony protestanckiej szlachty polskiej, zatem była to po części wojna domowa i religijna. Jednym ze skutków przegranej Szwedów było wzmocnienie pozycji Kościoła Katolickiego w Polsce, co objawiło się m.in. atakami na Żydów. Zwycięskie polskie wojska dokonały pogromu Żydów w kilku miejscowościach, oskarżając ich o sprzyjanie innowierczym wrogom. Był to jeden z przejawów upowszechnienia się norm katolickiego antyjudaizmu. Antyżydowska propaganda głoszona była już nie tylko przez cd. str

14 YJ: Żydzi wzbogacili naszed społeczeństwo o bardzo wiele rzeczy. Ich pogląd na społeczeństwo sprawił, że było między nimi wielu filantropów. Zanim Szwecja stworzyła swój system społeczny, w którym pomagano biednym, zanim powstał szwedzki model, czyli Folkhemmet (Dom Ludu), było wielu Żydów, którzy zdobywszy wysokie pozycje w społeczeństwie dzięki odniesionym sukcesom w swoich dziedzinach, poświęcali się filantropii i pomagali Szwedom, którzy tego potrzebowali. Oscar Levertin jest przykładem szwedzko-żydowskiego pisarza, zmarł w 1906, który żył niemal równocześnie z Kafką i Schulzem. Rodzina Bonniersów, która założyła wydawnictwo to inny przykłąd. Żydzi w Szwecji rozpowszechniali ducha przedsiębiorczości i kreatywności, które były znaczące dla Szwecji, mimo że stanowiliśmy zaledwie ok. 0,01 % ludności. Jest wiele rzeczy w naszym społeczeństwie zainicjowanych przez Żydów nie we własnym interesie lecz społecznym. Jest stosunkowo dużo żydowskich wydawców i księgarzy w Szwecji. Bonniers np. miał wśród swoich autorów Strindberga i innych zanim stali się znani. Wśród Żydów było pragnienie, popęd angażowania się intelektualnego, w literaturę, sztukę i kulturę. Żydowscy kolekcjonerzy sztuki wspierali przyszłych artystów, wielich artystów jak np. Zorn. Mogli pracować dzięki tym filantropom. ZB: Czy można powiedzieć, że Żydzi są założycielami państwa dobrobytu, systemu społecznego? YJ: Nie, tego bym nie powiedziała, ale widzieli potrzebę takiego systemu. ZB: Jakie znaczenie dla Szwedów ma ta wystawa? Co Pani ma nadzieję przez nią osiągnąć? YJ: Jest dużo do naprawienia w Szwecji, co się tyczy problemów z integracją. W Europie dyskutuje się np. prawa Romów. Kto jest Europejczykiem? Myślę, że Kafka ischulz są dobrymi wzorcami pod wieloma względami. Mają oni dużo ett sätt att se på samhället, vilket gjorde att det bland dem har funnits många filantroper. Innan Sverige fick ett socialt system som hjälpte fattiga, innan Folkhemmet, fanns flera judar som skaffat sig bra positioner i samhället genom att de hade blivit framgångsrika inom sina respektive yrkesområden, som ägnade sig åt filantropi och hjälpte svenskar som hade det svårt. Oscar Levertin är ett exempel på svensk judisk författare, han dog 1906, som var nästan samtida som Kafka och Schulz. Familjen Bonnier som startade ett förlag är ett annat exempel. Judar i Sverige har bjudit på entreprenörsanda och en skaparkraft som har varit betydande för Sverige trots att vi varit ca 0,01 % av befolkningen. Det finns många saker i vårt samhälle som judar har initierat för allmännas skull, inte för sig själva utan för samhället. Det fanns förhållandevis många judiska förläggare och bokhandlare i Sverige. Bonniers t ex hade i sitt stall Strindberg och andra innan de ens blivit kända. Det har bland judar funnits en önskan, en drivkraft att engagera sig intellektuellt, i litteratur, konst och kultur. Judiska konstsamlare i Stockholm och Göteborg har stöttat blivande konstnärer, stora konstnärer som Zorn t ex. De kunde arbeta tack vare dessa filantroper. ZB: Ligger judarna som grunder för svenska välfärdstaten, sociala systemet? YJ: Nej, det skulle jag inte säga, men de har sett behovet. ZB: Vilken betydelse för svenskarna har utställningen? Vad hoppas Du uppnå med den? YJ: Det finns mycket att förbättra i Sverige gällande integrationsfrågor, i Europa diskuteras bl a romernas rättigheter. Vem är europé? På många sätt tycker jag Kafka och Schulz är goda föredömen. De har någonting att säga om integration och europeisk identitet. Och de är enastående författare och Schulz är dessutom en konstnär. Jag ville glänta på dörren till duchownych, ale i część wykształconych elit. O prawie gościnności już zapomniano. W epoce Oświecenia ujawniły się dążenia emancypacyjne Żydów, wspierane przez część oświeconej elity polskiej. Sejm Czteroletni ( ) podjął dyskusję nad położeniem prawnym wyznawców judaizmu, a w dyskusji wzięło udział niemało Żydów, zarówno oświeconych, jak i chasydów, zasypując Sejm i króla memoriałami i rozprawami z propozycjami reform. Niestety, próba legislacyjnej modernizacji kraju spełzła na niczym, bowiem państwo było tak osłabione, że uległo potędze sąsiednich krajów i na 123 lata zniknęło z map. Rozpaczliwa próba obrony suwerenności podczas Insurekcji Kościuszkowskiej (1794) była zarazem próbą wcielenia w życie oświeceniowych postulatów emancypacyjnych. Tadeusz Kościuszko zorganizował regiment chłopski, dowodzony przez chłopa, a także regiment żydowski, z Berkiem Joselewiczem na czele. Berek Joselewicz walczył także w wojskach napoleońskich, jako major wojska Księstwa Warszawskiego zginął w 1809 r. w bitwie pod Kockiem. Jego postać stała się legendą, na ränitet under Kościuszkos resning (1794) var samtidigt ett försök att implementera upplysningens krav på emancipation. Tadeusz Kościuszko organiserade ett bonderegemente anfört av en bonde och ett judiskt regemente med Berek Joselewicz i spetsen. Berek Joselewicz kämpade också i napoleonkrigen, som major i hertigdömet Warszawas armé stupade han 1809 i slaget vid Kotsk. Han blev en legend för de judiska anhängarna till assimilationsrörelsen (närmare bestämt: poloniseringsrörelsen) under hela 1800-talet. I samband med republiken Polens fall och Rysslands, Preussens och Österrikes delning av landet försämrades judarnas rättsliga situation. Annekteringsstaterna genomförde massfördrivningar och deporterade en del av de fattiga judarna (den preussiska och österrikiska annekteringen) avhyste de från gränszonen och förbjöd dem att bo på landsbygden (den ryska annekteringen), därtill stakade Ryssland ut en bosättningszon bortom vilken judarna inte fick slå sig ner. Samtliga tre annekteringsstater begränsade yrkesfriheten samt det judiska självstyret i sin strävan mot att likvidera församlingarna. Härskarna förde en politik som trots att den skulle tillämpa 14

15 Bruno Schulz, 1934 Muzeum Literatury w Warszawie, Marek W Podstolski Franz Kafka Foto: wikipedia.com deras värld och ge kunskaper om tiden före och mellan de båda världskrigen. Det var en tid då många möten mellan olika minoriteter ägde rum och de berikades av varandra. Jag vill att svenskarna skall upptäcka Kafkas och Schulz värld. Jag tror att de kommer att bli imponerade och låter sig inspireras. ZB: Tack för samtalet. do powiedzenia o integracji i europejskiej tożsamości. I są wybitnymi pisarzami a Schulz również malarzem i rysownikiem. Chciałabym uchylić drzwi do ich świata i przekazać wiedzę o czasie między wojnami. To był czas spotkań między różnymi mniejszościami, które się wzajemnie wzbogacały. Chcę, by Szwedzi odkryli świat Kafki i Schulza. Wiem, że ich to zachwyci i poczują się zainspirowani. ZB: Dziękuję za rozmowę. upplysningsreformerna var restriktiv och åstadkom få positiva resultat, i synnerhet som moderniseringsförsöken inte ens bars upp av förhoppningen om likaberättigande. Slutligen erhöll judarna sina fullständiga rättigheter i den österrikiska annekteringen 1867, i den preussiska 1871 men i den ryska först under mensjevikernas revolution Fram till frigörelsen fanns det städer som i regel utgjorde prästerskapets egendom och i vilka judarna inte tilläts slå sig ner. Under 1800-talets första hälft omfattades de stora städernas, som Warszawas, Lublins eller Krakóws mer prestigefulla gator av förbudet, vilket bidrog till uppkomsten av fattiga judiska stadsdelar. Den kraftiga urbaniseringen under 1800-talets andra hälft orsakade att en del städer, som Warszawa, Kraków, Lviv och Vilnius blev multinationella smältdeglar i vilka gamla normer och beroenden mattades av. Klassystemet fick grundläggande betydelse och inom det stod enstaka samhällskikt av olika trosuppfattning i kontakt med varandra. De förmögna eller intellektuella judiska eliternas assimilerade representanter eftertraktade den polska kulturen och trots att det var svårt att bryta kulturbar- fort. sid. 16 którą powoływali się żydowscy zwolennicy ruchu asymilacji (a ściślej: polonizacji) przez cały XIX wiek. Wraz z upadkiem Rzeczypospolitej i rozbiorem kraju przez Rosję, Prusy i Austrię, prawne położenie Żydów pogorszyło się. Państwa zaborcze przeprowadzały rugi, deportując część biedoty żydowskiej (zabór pruski i austriacki), usuwając ich z pasa przygranicznego i zakazując mieszkania na wsi (zabór rosyjski), Rosja ponadto wyznaczyła strefę osiedlenia, poza którą nie wolno było Żydom zamieszkać. Wszystkie trzy zaborcze państwa ograniczyły wolność zawodową oraz żydowską samorządność, dążąc do likwidacji kahałów. Polityka władców, choć miała wcielać reformy oświeceniowe, to realizowana była w restrykcyjny sposób i nie odniosła wielu pozytywnych skutków, zwłaszcza że próby modernizacji nie zostały wsparte nawet nadzieją na równouprawnienie. Ostatecznie Żydzi w zaborze austriackim otrzymali pełnię praw w 1867 r., w zaborze pruskim w 1871, a w Rosji dopiero podczas rewolucji mieńszewickiej w 1917 r. Do czasów emancypacji istniały miasta, zwykle stanowiące własność duchowieństwa, w których Żydom nie cd. str

16 Muzeum Literatury w Warszawie, Marek W Podstolski Prosto w żyłę: czas kreatywności Rakt in i pulsådern: tid för kreativiteten wolno było zamieszkać. W pierwszej połowie XIX w. w dużych miastach, jak Warszawa, Lublin, czy Kraków zakaz ten obejmował bardziej prestiżowe ulice, co sprzyjało powstawaniu dzielnic żydowskiej biedoty. W drugiej połowie XIX w. gwałtowna urbanizacja spowodowała, że niektóre miasta, takie jak Warszawa, Kraków, Lwów i Wilno stały się wielonarodowymi skupiskami, w których dawne normy i zależności uległy osłabieniu. Bardzo istotny stał się układ klasowy, w obrębie którego kontaktowały się między sobą poszczególne warstwy społeczne różnych wyznań. Zasymilowany przedstawiciel elit majątkowych lub inteligenckich aspirował do polskiej kultury i choć nie było mu łatwo przełamać kulturowe bariery dzielące go od polskich salonów, to można było go spotkać raczej w teatrze lub kawiarni, niż w ortodoksyjnej synagodze, czy koszernej restauracji. Rozluźnienie barier etnicznych najwyraźniejsze było w środowisku marginesu przestępczego, co miało swój precedens pośród ludzi luźnych w średniowieczu. Polscy złodzieje korzystali z usług żydowskich paserów, powstawały mieszane, polsko-żydowskie bandy, a gwara złodziejska riären som skilde dem från de polska salongerna var chansen större att träffa dem på teatern eller på kaféet än i den ortodoxa synagogan eller på kosherrestaurangen. Uppluckringen av de etniska barriärerna var allra tydligast i kriminella kretsar och detta härrörde från uppluckringen bland löst folk på medeltiden. Polska tjuvar nyttjade de judiska hälarnas tjänster, blandade polsk-judiska gäng bildades och tjuvspråket absorberade det ordförråd som uppsnappats från jiddisch och hebreiska. De polsk-judiska kontakterna satte också sina spår i den specifika Warszawadialekt som började uppstå mot slutet av talet och jiddisch påverkade inte bara ordförrådet, utan också i viss mån dialektens grammatiska regler (till exempel ordet machnąć = göra som kommer från hjälpverbet machn ). Under 1800-talets sista tjugo år och 1900-talets första decennium började det moderna nationalmedvetandet att konsolideras bland den polska intelligentian, stadsborna och småstadseliterna. Medan de västeuropeiska nationalisterna såg sina nationers dominans som ett resultat av sina civilisationers överlägsenhet och en historiens rättvisa hade inte deras polska likar 16

17 Agneta Pleijel Kiedy zostałam poproszona o napisanie tekstów na wystawę o Kafce i Schulzu po prostu nie mogłam odmówić. Kafka znaczy dla mnie bardzo wiele. A Schulz, od kiedy tylko zaczęłam go czytać, najpierw po angielsku, potem po szwedzku, był dla mnie jak zastrzyk prosto w żyłę. Natychmiastowa inspiracja. Rzecz polega na kreatywności. Kreatywność jest człowieczą właściwością trudną do zdefiniowania, ale łatwą do rozpoznania, kiedy demonstruje swoje możliwości w nauce, sztuce, literaturze i humanistyce. Wystawa w Muzeum Żydowskim w Sztokholmie jest hołdem złożonym, w wielorakim sensie, kreatywności. Jako pisarka czułam, jak wielką sprawą jest ponowne zagłębienie się w świat Franza Kafki i Bruno Schulza. Nie pierwszy raz ci dwaj pisarze, którzy nigdy się nie spotkali, są ze sobą zestawieni. Ciekawa jestem jednak, czy nie jest to pierwszy raz, kiedy zostają złączeni ze sobą na jednej wystawie. Byli oni mniej więcej współczesnymi nawet jeśli Schulz, wspaniały malarz i rysownik, zadebiutował jako pisarz dopiero po śmierci Kafki. Takie jest życie. Ci, co są sobie przeznaczeni, nie zawsze się spotykają. Obaj byli niesłychanie kreatywni. To znaczy, że znajdowali nowe, nigdy dotąd nie używane formy literackie, nowe obrazowanie, nowe sposoby opisania życia. Kiedy Kafka pod koniec lat czterdziestych został wprowadzony w Szwecji przez kilku naszych najwybitniejszych pisarzy i tłumaczy, m. in. Karla Vennberga, był to punkt zwrotny w szwedzkiej literaturze. Wkroczył nowy ton i nastrój. Recepcja Kafki w Szwecji stała się później tematem uniwersyteckiej rozprawy. När jag blev ombedd att skriva museitexterna till den blivande utställningen om Kafka och Schulz, kunde jag bara inte tacka nej. Kafka har betytt mycket för mig. Och Schulz, så snart jag började läsa honom, först på engelska, sedan på svenska, kändes som en injektion rakt in i pulsådern. Omedelbar inspiration. Det handlar om kreativitet. Kreativiteten är en mänsklig egenskap som är svår att definiera men lätt att känna igen när den röjer sin kraft i vetenskapen, konsten, litteraturen och humaniora. Utställningen på Judiska museet i Stockholm är på flera sätt en hyllning till kreativiteten. Som författare kände jag själv hur storartat det var att återigen fördjupa sig i Franz Kafkas och Bruno Schulzs värld. Det är inte första gången som dessa två författare, som aldrig hade träffats, ställs sida vid sida. Jag undrar dock om det inte är första gången som de har sammanlänkats i en utställning. De var mer eller mindre samtida med varandra även om Schulz, en underbar målare och tecknare, gjorde sin debut som författare först efter Kafkas död. Sådant är livet. De som hör ihop får inte alltid mötas. Båda var enormt kreativa. Det betyder att de hittade nya, aldrig tidigare använda skrivformer, nya bilder, nya sätt att beskriva livet. När Kafka på slutet av fyrtiotalet introducerades i Sverige av några av våra viktigaste författare och översättare, däribland Karl Vennberg, blev detta ett slags vändpunkt för den svenska litteraturen. En ganska ny ton och stämning hade gjort sitt inträde. Det svenska mottagandet av Kafka blev senare ämne för en akademisk avhandling. (det kunde de inte ha) ett lika bra självförtroende. Det inhemska storhetsvansinnet var martyrologiskt och masochistiskt, vadderat med ett mindervärdeskomplex och skräck. Den nationalistiska journalistiken lät denna skräck personifieras i form av judarna som tillskrevs närmast obehagliga associationer. De utmärkande drag och egenskaper med vilka författare samt den katolska traditionen utrustade judar bidrog till att judarna inkluderades i en helig nationalsymbol, men också till att de sattes ytterst på dess negativa pol. Liksom gudsmördarna som avsiktligt hade förkastat Jesus, så borde de samtida judarna verka för fosterlandets gynnsamma omvandling, men eftersom de inte ville göra det fick de axla djävulens roll. En djävul målad enbart i mörka färger och utan den ambivalens som djävulsbilden haft i den slaviska folkkulturen. Under samma period utvecklades den socialistiska vänsterrörelsen, vars en del anhängare bekände sig till en öppen nationsenlig idé om det civila samhället, medan de mer radikala av dem bestred behovet av att skapa nationella gemenskaper: de drömde om att förena de förtryckta klasserna i en nationsöverskridande allians. fort. sid. 18 wchłonęła słownictwo przejęte z jidysz i hebrajskiego. Powstająca pod koniec XIX wieku specyficzna gwara warszawska także była śladem polsko-żydowskich kontaktów, a jidysz wpłynął nie tylko na słownictwo, ale w pewnym stopniu i na reguły gramatyczne tej gwary (np. słowo machnąć = robić, pochodzące od czasownika pomocniczego machn ). Ostatnie dwudziestolecie XIX w. oraz pierwsza dekada XX w., to okres umacniania się nowoczesnej świadomości narodowej wśród polskiej inteligencji, mieszkańców miast i elit małomiasteczkowych. Podczas gdy zachodnioeuropejscy nacjonaliści uważali, że dominacja ich narodu była wynikiem wyższości cywilizacyjnej i sprawiedliwości dziejowej, to ich polscy odpowiednicy nie mieli (nie mogli mieć) tak dobrego samopoczucia. Rodzima megalomania była martyrologiczna i masochistyczna, podszyta kompleksem niższości i strachem. Publicystyka nacjonalistyczna ten strach personifikowała w postaci Żydów, przydając im raczej niemiłe skojarzenia. Umowne znaki, jakimi ich obdarzyli literaci oraz tradycja katolicka przyczyniły się do włączenia ich do narodowego cd. str

18 Lars Fyhr, który napisał rozprawę o recepcji Kafki w Szwecji jest również pierwszym w Szwecji tłumaczem dzienników Kafki. Teraz całą twórczość Kafki tłumaczy się na nowo. Wprowadzenie Schulza na szwedzki rynek poprzez przekłady jego dwóch zbiorów opowiadań, Sklepy cynamonowe i Sanatorium pod klepsydrą, dotarło do mniejszej liczby czytelników, którzy jednak bardzo szybko stali się miłośnikami Schulza. Przyjęcie Schulza nie odbyło się może tak spektakularnie jak w przypadku Kafki lecz ciepło i zrozumienie, z jakimi się spotkał było równie duże. Niestety, obie jego książki są od wielu lat niedostępne, żaden antykwariat nie ma ani jednego egzemplarza. Mam nadzieję, że to się zmieni po tej wystawie. Pragnę podkreślić, że, w związku z tą wystawą, wydawnictwo Norsteds wykonało właśnie reprint obu zbiorów opowiadań w jednym tomie, tak że należy pośpiesznie zdobyć egzemplarz książki, której nie powinno brakować na półce; sam fakt nowego wydania jest wydarzeniem. Bruno Schulz został zamordowany przez Gestapo w 1942 roku i jego dzieło, przez parę dziesięcioleci, pozostawało nieznane światu. Na początku lat sześćdziesiątych przetłumaczono je z polskiego na niemiecki, francuski i angielski. Stało się to sensacją światową. W Szwecji promował Schulza wybitny pisarz i krytyk Artur Lundkvist, który zawsze śledził światową literaturę. Atur Lundkvist napisał, prawdopodobnie jako pierwszy w Szwecji, o Bruno Schulzu już w roku 1963 w zbiorze esejów Z wieży widokowej pt. Symbolista z Galicji, gdzie porównał go z Izaakiem Bablem. W 6 numerze z 1979 roku pisma Akademiens Artes zaprezentowano Kafkę i Schulza razem: wierszami o Kafce polskiego poety Stanisława Grochowiaka i esejem napisanym przez wielkiego badacza i poszukiwacza spuścizny Schulza (literackiej i plastycznej) Jerzego Ficowskiego, który po wojnie wydobył twórczość Schulza z zapomnienia. W piśmie znajduje się również wybór z utworów Schulza, myślę, że po raz pierwszy w Szwecji. Do wydania numeru doszło m. in. dzięki Bibliotece Noblowskiej z uwagą Lars Fyhr som skrivit avhandlingen om Kafka-receptionen i Sverige är också den första översättaren av Kafkas dagböcker. Nu översätts på nytt hela Kafkas samlade produktion. Den svenska introduktionen av Bruno Schulz på åttiotalet genom översättningarna av hans två samlingar av berättelser, Kanelbutikerna och Sanatoriet Timglaset, nådde färre svenska läsare vilka dock snart blev sanna Schulzälskare. Schulzs mottagande var kanske inte lika spektakulärt som i Kafkas fall men den värme och medkänsla som han möttes av stod sig väl i jämförelsen. Tyvärr är hans två böcker sedan många år tillbaka omöjliga att få tag på, det finns inte ett antikvariat som har något exemplar kvar. Det blir förhoppningsvis en ändring på det tack vare denna utställning. Till de svenska läsarna vill jag påpeka att ett nytryck av de två berättelsesamlingarna i en volym har framställts till denna utställning av Norsteds förlag, efter originalutgåvan, och att man ska skynda sig att skaffa sig ett exemplar, de bör inte fattas i bokhyllan och det är en händelse att de ges ut på nytt. Bruno Schulz mördades av Gestapo 1942 och hans verk förblev under några decennier dolt för världen. Under tidiga sextiotalet översattes han från polska till tyska, franska och engelska. Detta blev något av en världssensation. I Sverige uppmärksammades han av den framstående författaren och kritikern Artur Lundkvist, som alltid var på spaning efter världslitteratur. Artur Lundkvist skrev, förmodligen som den förste i Sverige, om Bruno Schulz redan 1963 i essäsamlingen Från utsiktstornet under titeln Symbolisten från Galizien, och jämförde honom med Isaac Babel. I Akademiens Artes, nr 6/1979 presenterades Kafka och Schulz tillsammans, genom dikter om Kafka av den polske poeten Stanisław Grochowiak och en essä av den store Schulz-spåraren Jerzy Ficowski han som nästan grävde fram Schulz ur glömskan efter kriget. Där finns också, jag gissar för första gången, utdrag ur Schulz arbeten. Detta skedde inte minst tack vare Nobelbibliotekets observans på polsk litteratur genom Katarina Gruber. Nobelbiblio sacrum, ale i do umiejscowienia na negatywnym jego biegunie. Tak jak bogobójcy, którzy intencjonalnie odrzucili Jezusa, tak współcześni Żydzi, którzy powinni mieć wpływ na korzystne przemiany ojczyzny, ale tego uczynić nie chcieli - zaczęli pełnić rolę diabła malowanego wyłącznie ciemnymi barwami, pozbawionego tej ambiwalencji, jakiej przydawała mu słowiańska kultura ludowa. W tym samym czasie rozwijał się ruch lewicowy, socjalistyczny, którego zwolennicy wyznawali otwarty, obywatelski model narodu, a ci bardziej radykalni negowali potrzebę tworzenia narodowych wspólnot, marząc o ponadnarodowym sojuszu klas uciśnionych. Socjaliści podjęli współpracę ponad podziałami etnicznymi. Powstała Żydowska Sekcja Polskiej Partii Socjalistycznej. Podczas rewolucji 1905 r. działacze PPS i żydowskiej partii Bund wspólnie walczyli z caratem na barykadach Łodzi i Warszawy. Te dwie siły, lewica i przeniknięty antysemityzmem nacjonalizm były motorem wzajemnych zmagań polsko-polskich przez cały XX wiek, a echa tej walki da się słyszeć i dzisiaj. Antysemityzm, który na ziemie polskie przenikał z Prus, Austrii i Rosji uformował się w latach 1880-tych jako ideologia, zaś Socialisterna började samarbeta över de etniska indelningarna. Inom Polska socialistpartiet PPS bildades en judisk sektion. Under revolutionen 1905 kämpade aktiva medlemmar från PPS och det judiska partiet Bund tillsammans mot tsarväldet på barrikaderna i Lódź och Warszawa. Dessa två krafter, vänstern och den av antisemitism genomsyrade nationalismen var drivkraften för den polsk-polska ömsesidiga kampen genom hela 1900-talet och ekot från denna kamp kan höras än i dag. Antisemitismen som hade sipprat in på polsk mark från Preussen, Österrike och Ryssland formade sig som ideologi under 1880-talet, men antog formen av en rörelse i mitten av talet. År 1896 bildades Nationaldemokratiska partiet som leddes av Roman Dmowski. Detta parti, populärt kallat för endecja (nationaldemokratin) hade en överväldigande inverkan på propagerandet av antisemitismen i det polska samhället. Den antisemitiska rörelsen i Preussen och Österrike, trots att den var överfull av hat mot judarna och att den yrkade på rättslig diskriminering, var i princip oblodig. I Ryssland däremot drogs en serie pogromer igång, först åren i de sydvästliga guver- 18

19 Muzeum Literatury w Warszawie, Marek W Podstolski tekets fylliga samling av polsk litteratur har jag många gånger själv haft anledning att vara tacksam för. Perioden från strax före första världskriget fram till slutet av andra världskriget födde fram enorm kreativitet. Orsakerna kan sökas bland annat i det bistra politiska klimat som omgärdade det österriskiska imperiets sammanbrott. Österrike-Ungern hade omfattat många folk och språk, kulturerna blandades med varandra. Assimileringen var påtvingad av härskarna, särskilt på judarna som levde i imperiets alla hörn. För konstnärer var det som om tankens och känslans varje vrå blev stimulerad av en strävan efter att utforska och ta till vara allt som tidigare hade varit fördolt och förbjudet, inte minst av politiska skäl. Under samma period skrev Rainer Maria Rilke sin oförglömliga poesi. Albert Einstein höll på att förändra vår bild av universum. Jaroslav Hasek gjorde narr av det militära vansinnet genom att skapa karaktären soldaten Svejk. Samuel Agnon Muzeum Literatury w Warszawie, Marek W Podstolski śledzącej literaturę polską z inspiracji Katarzyny Gruber. Z obfitych zbiorów polskiej literatury w Bibliotece Noblowskiej wiele razy sama z wdzięcznością korzystałam. Okres od przedednia pierwszej wojny światowej do końca drugiej zaowocował niezwykłą kreatywnością. Powodów tej erupcji twórczości szukać można m. in. w surowym politycznym klimacie, który towarzyszył załamaniu się austro-węgierskiego imperium. Austro-Węgry obejmowały wiele ludów i języków, kultury mieszały się ze sobą. Asymilacja wymuszana była przez władze, dotyczyło to zwłaszcza Żydów, którzy żyli w każdym zakątku imperium. Artyści sprawiali wrażenie jakby każda cząstka ich mózgu i duszy była stymulowana dążeniem do spenetrowania i wykorzystania tego wszystkiego, co poprzednio było ukryte albo zakazane, również z powodów politycznych. W tym właśnie czasie Rainer Maria Rilke napisał swe niezapomniane wiersze. Albert Einstein zmieniał nasz obraz kosmosu. Jarosław Haszek ośmieszył wojskowe szaleństwo nementen (som i dag omfattar östra och södra Ukraina) senare Denna senare våg nådde polsk mark. Pogromer blev en cyklisk företeelse och angriparnas grymhet eskalerade. I början av 1900-talet genomfördes pogromer av ryska högerextrema kamptrupper, populärt kallade för de svarta hundradena. Dessa bestod av utbildade soldater frikallade från sin tjänst och organiserades av underrättelseagenter. Rysslands tsar och regering delade de antisemitiska värderingarna och i den andan skolade de sin soldatkår. Således inte så underligt att ryska armétrupper under första världskriget, efter att ha invaderat den del av Polen som annekterades av Österrike, gjorde sig skyldiga till pogromer. De tvångsförflyttade delar av den judiska befolkningen, drev den långt in i Ryssland och mördade delar av den. Under de första efterkrigsåren eskalerade våldet. Judar slaktades av de vita och röda armétrupperna, ukrainska stridsförband, men också av den polska armén. Totalt dödades över trehundra tusen judar från Ukraina och Vitryssland. Början på den polska statens självständiga tillvaro kännetecknades också av en serie pogromer. En del av den fort. sid. 20 w połowie 1890-tych jako ruch. W 1896 r. powstało Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe, na czele którego stanął Roman Dmowski. Partia ta, popularnie nazywana endecją, miała przemożny wpływ na propagowanie antysemityzmu w polskim społeczeństwie. Ruch antysemicki w Prusach i Austrii, choć przepełniony nienawiścią do Żydów i domagający się prawnej ich dyskryminacji, był w zasadzie bezkrwawy. Natomiast w Rosji doszło do serii pogromów, najpierw w latach w guberniach południowo-zachodnich (obejmujących teren dzisiejszej wschodniej i południowej Ukrainy), potem w Ta późniejsza fala dotarła do ziem polskich. Pogromy stały się zjawiskiem cyklicznym, a okrucieństwo napastników ulegało eskalacji. Rosyjskie skrajnie prawicowe bojówki, popularnie nazywane czarnymi sotniami, które dopuszczały się pogromów na początku XX w. składały się z wyszkolonych żołnierzy zwolnionych ze służby, a organizowane były przez agentów służb specjalnych. Car i rząd Rosji podzielał antysemickie przekonania i w tym duchu szkolił kadrę wojskową. Nic zatem dziwnego, że w czasie I wojny światowej wojska rosyjskie dopuszczały się cd. str

20 stwarzając postać wojaka Szwejka. Samuel Agnon pokazał świat z perspektywy żydowskiego sztetla, Martin Buber spopularyzował legendy chasydzkie. Nie wszyscy ci ludzie, którzy o sobie słyszeli, a nieraz nawet znali się osobiście byli Żydami. Ale wielu z nich było, co nie zaskakuje. Żydowskie zmysły były, z powdu antysemityzmu i asymilacji, bardzo uwrażliwone na granice między ludźmi i na to, co nie mogło być wypowiedziane i to utorowało drogę nowym środkom wyrazu. Kafka i Schulz są z tego samego burzliwego czasu. W poezji Rainer Maria Rilke był ich bohaterem, ale żaden z nich nie tworzył w jego stylu. Obaj pisali albo malowali na własny sposób. Oznacza to, jeśli przyjrzeć się wnikliwie, że pokrewieństwo między tymi geniuszami leży na dużo głębszym poziomie niż styl lub powierzchowne podobieństwa. Był to czas wspólnych doświadczeń ludzi, którzy, z różnych powodów, czuli się dotąd pozbawieni głosu i czas zaskakującej różnorodności ich środków wyrazu. To właśnie wtedy, w gronie tych twórczych, poszukujących prawdy mężczyzn i kobiet, położono podwaliny tego, co nazywamy modernizmem w literaturze europejskiej. Jest jeszcze wiele do zbadania jeśli chodzi o ten okres w historii Europy Środkowej. Pomyślmy o fizycznej teorii względności, która doprowadziła do niewiarygodnych postępów w naszym rozumieniu wszechświata. Pomyślmy o psychologii i jej odkryciach naszego wnętrza i ludzkiego irracjonalizmu. Zygmunt Freud stał się synonimem ludzkiej podświadomości. Wystawa w Muzeum Żydowskim w Sztokholmie oswaja nas z nowym pojmowaniem Europy, ale również tego, co międzyludzkie. Dzieciństwa. Brutalności. Fantazji. Płci. Międzyludzkich relacji. Wystawa ukazuje tę, w rzeczywistości bardzo żydowską i kosmopolityczną, Europę przed i pomiędzy dwoma okropnymi wojnami. Jest to bardzo potrzebne szczególnie w Szwecji, która w pewnym stopniu znajdowała się na peryferiach tego znaczącego czasu. framställde världen i en judisk schtetls perspektiv. Martin Buber populariserade chassidernas legender. Inte alla bland dessa människor, som kände till varandra och ibland även kände varandra, var judar. Men många av dem var det, föga förvånande. Det judiska sinnet var på grund av antisemitismen och assimileringen mycket känsligt för gränslinjerna mellan människor och för sådant som inte kunde sägas och detta beredde vägen för nya uttrycksformer. Kafka och Schulz hör till denna turbulenta period. Inom poesin var Rainer Maria Rilke deras hjälte men ingen av dem skrev i hans tradition. Båda skrev eller målade på ett alldeles eget sätt. Det betyder, om man noga ser efter, att släktskapen mellan alla dessa genier låg på en mycket djupare nivå än stil eller yttre likhet. Detta var en tid av gemensamma erfarenheter för människor som kände sig kuvade av olika skäl, och av en förbluffande variation i deras personliga uttryckssätt. Det var just då, bland dessa kreativa sanningssökande män och kvinnor, som en av grundvalarna lades för det som vi kallar modernismen i den europeiska litteraturen. Centraleuropa under denna period behöver utforskas vidare. Tänk på fysikens relativitetsteori som har lett till otroliga framsteg i vår förståelse av universum. Tänk på psykologins utforskning av det inre och av den mänskliga irrationaliteten. Sigmund Freud blev synonym med det undermedvetna skiktet hos människan. Utställningen på Judiska museet i Stockholm förmedlar nya insikter om Europa men även om det medmänskliga. Om barndomen. Om brutaliteten. Om fantasin. Om kön. Om relationer. Utställningen pekar mot det i själva verket mycket judiska och kosmopolitiska Europa under tiden före och mellan de två fruktansvärda krigen. Detta behövs inte minst i Sverige som i viss mån befann sig i periferin av denna betydelsefulla period. Kafka med sina isande berättelser fyllda med ofantlig, fortfarande outforskad undertext. Och Schulz med sina fantas okrucieństw po wkroczeniu na teren zaboru austriackiego. Wysiedliły część ludności żydowskiej i popędziły w głąb Rosji, dopuszczając się przy tym morderstw. W latach tuż powojennych ta przemoc uległa eskalacji. Rzezi Żydów dokonywały wojska białych i czerwonych, ukraińskie formacje militarne, a także wojsko polskie. W sumie śmierć poniosło ponad 300 tysięcy Żydów z Ukrainy i Białorusi. Początek niepodległego bytu państwa polskiego także zaznaczył się serią pogromów. Wrogością do Żydów odznaczała się część korpusu oficerskiego wojska polskiego, tworzonego u progu niepodległości, który został wyszkolony w armii carskiej i sprzyjał endecji. Niespontaniczne akcje różnych formacji zbrojnych wywoływały spontaniczną aktywność ludności polskiej, prowadząc do następnych wybuchów przemocy, których pełna liczba wciąż nie jest znana. Wiadomo, że w ciągu sześciu miesięcy, od listopada 1918 do kwietnia 1919 r. doszło przynajmniej do 130 takich wystąpień. Najkrwawszym był pogrom we Lwowie XI.1918, podczas którego wojsko oraz polscy mieszkańcy obojga płci zabili co najmniej 73 osoby. O ile w polska arméns officerskår var fientligt inställd till judar. Denna kår hade bildats vid självständighetens tröskel, var skolad i tsararmén och stödde nationaldemokratin. De olika väpnade styrkornas planerade aktioner utlöste en spontan handlingskraft hos den polska befolkningen, vilket föranledde nya våldsutbrott, vars totala antal ännu är okänt. Det är känt att det inom loppet av sex månader, från november 1918 till april 1919 genomfördes åtminstone 130 sådana attacker. Den allra blodigaste var pogromen i Lviv mellan 21 och 23 november 1918 under vilken armén samt polska invånare av båda könen, dödade åtminstone 73 personer. Under det att fenomenet med pogromer i det sovjetiska Ryssland stannade av, blev det i Polen ett regelbundet återkommande fenomen som blossade upp då och då på olika småorter. Under den stora depressionen uppstod en stor våldsvåg. Antijudiska kravaller utbröt på 150 orter. Det var inte bara en följd av misär och arbetslöshet, utan också av en aggressiv antisemitisk propaganda, modellerad efter den nazistiska och förkunnad inte bara av nationaldemokratin utan även från predikstolar. Den polska katolska kyrkans hierarki var i högre 20

Lektion 6. Bok 1 Lektion 6

Lektion 6. Bok 1 Lektion 6 att tala Û mówić, rozmawiać att plugga Û uczyć się; wkuwać, kuć att läsa Û uczyć się; czytać bara Û tylko lite grann Û trochę lite Û mało, trochę mycket Û dużo så Û tak så mycket Û tak dużo; tak bardzo

Bardziej szczegółowo

Immigration Dokument. Dokument - Allmänt. Dokument - Personlig information. Gdzie mogę znaleźć formularz? Fråga var du kan få ett formulär

Immigration Dokument. Dokument - Allmänt. Dokument - Personlig information. Gdzie mogę znaleźć formularz? Fråga var du kan få ett formulär - Allmänt Gdzie mogę znaleźć formularz? Fråga var du kan få ett formulär Kiedy został wydany Pana/Pani [dokument]? Fråga när ett dokument var utfärdat Gdzie został wydany Pana/Pani [dokument]? Fråga var

Bardziej szczegółowo

Rekrutacja Referencje

Rekrutacja Referencje - Wstęp Bäste herrn, Formalny, odbiorcą jest mężczyzna, którego nazwiska nie znamy Bästa frun, Formalny, odbiorcą jest kobieta, której nazwiska nie znamy Bästa herr eller fru, Formalny, nie wiemy, kim

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA SZWEDZKIEGO

EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA SZWEDZKIEGO Miejsce na naklejkę z kodem szkoły dysleksja MJZ-R2A1P-062 EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA SZWEDZKIEGO POZIOM ROZSZERZONY ARKUSZ III MAJ ROK 2006 Czas pracy 110 minut Instrukcja dla zdającego 1. Sprawdź, czy

Bardziej szczegółowo

Życie za granicą Studia

Życie za granicą Studia - Uczelnia Chciałabym/Chciałabym zapisać się na studia. Wyrażenie chęci zapisania się na uczelnię Chciałabym/Chciałabym zapisać się na. studia licencjackie studia magisterskie studia doktoranckie studia

Bardziej szczegółowo

Życie za granicą Dokumenty

Życie za granicą Dokumenty - Ogólne Gdzie mogę znaleźć formularz? Var kan jag hitta formuläret för? Pytanie o formularze Kiedy został wydany Pana/Pani [dokument]? Pytanie o datę wydania dokumentu Gdzie został wydany Pana/Pani [dokument]?

Bardziej szczegółowo

Życie za granicą Bank

Życie za granicą Bank - Ogólne Czy mogę podjąć gotówkę w [nazwa kraju] bez dodatkowych opłat? Opłaty za podejmowanie gotówki Kan jag ta ut pengar i [land] utan att behöva betala extra avgifter? Jakie opłaty obowiązują za korzystanie

Bardziej szczegółowo

Życie za granicą Bank

Życie za granicą Bank - Ogólne Kan jag ta ut pengar i [land] utan att behöva betala extra avgifter? Opłaty za podejmowanie gotówki Czy mogę podjąć gotówkę w [nazwa kraju] bez dodatkowych opłat? Vad är avgifterna om jag använder

Bardziej szczegółowo

bab.la Zwroty: Korespondencja osobista Życzenia polski-szwedzki

bab.la Zwroty: Korespondencja osobista Życzenia polski-szwedzki Życzenia : Ślub Gratulujemy! Życzymy Wam wszystkiego, co najlepsze! Gratulerar. Jag/Vi önskar er båda all lycka i världen. młodej parze Gratulacje i najlepsze życzenia w dniu ślubu! Vi vill gratulera och

Bardziej szczegółowo

bab.la Zwroty: Korespondencja osobista Życzenia szwedzki-polski

bab.la Zwroty: Korespondencja osobista Życzenia szwedzki-polski Życzenia : Ślub Gratulerar. Jag/Vi önskar er båda all lycka i världen. Gratulujemy! Życzymy Wam wszystkiego, co najlepsze! młodej parze Vi vill gratulera och framföra hjärtliga lyckönskningar till er båda

Bardziej szczegółowo

Słownik dla osób nie znających języka szwedzkiego pomocny przy wypełnianiu formularzy

Słownik dla osób nie znających języka szwedzkiego pomocny przy wypełnianiu formularzy Słownik dla osób nie znających języka szwedzkiego pomocny przy wypełnianiu formularzy Uppgifter till medlemsregistret Namn Tidigare efternamn Samtliga förnamn Tilltalsnamn Katolik: Ja/Nej Födelseort Födelseland

Bardziej szczegółowo

Mr. Adam Smith Smith's Plastics 8 Crossfield Road Selly Oak Birmingham West Midlands B29 1WQ

Mr. Adam Smith Smith's Plastics 8 Crossfield Road Selly Oak Birmingham West Midlands B29 1WQ - Adres Mr. J. Rhodes Rhodes & Rhodes Corp. 212 Silverback Drive California Springs, CA 92926 Zapis adresu w Stanach Zjednoczonych: numer ulicy + nazwa ulicy miejscowość + kod pocztowy. Mr. Adam Smith

Bardziej szczegółowo

Rekrutacja List Motywacyjny

Rekrutacja List Motywacyjny - Początek Bäste herrn, Bäste herrn, Formalny, odbiorcą jest mężczyzna, którego nazwiska nie znamy. Zamiennie możemy użyć jednego z dwóch zwrotów formalnych Bästa fru, Bästa fru, Formalny, odbiorcą jest

Bardziej szczegółowo

Den svenska hjälpen till Polen och Solidaritet. Szwedzka pomoc dla Polski i Solidarności. Vi har överraskat alla Zaskoczyliśmy wszystkich

Den svenska hjälpen till Polen och Solidaritet. Szwedzka pomoc dla Polski i Solidarności. Vi har överraskat alla Zaskoczyliśmy wszystkich 3 N 3(33) 2010 årgång/rok IX tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny SueciaPolonia Szwedzka pomoc dla Polski i Solidarności Den svenska hjälpen till Polen och Solidaritet

Bardziej szczegółowo

Język biznesu List. List - Adres

Język biznesu List. List - Adres - Adres Mr. J. Rhodes Rhodes & Rhodes Corp. 212 Silverback Drive California Springs, CA 92926 Zapis adresu w Stanach Zjednoczonych: numer ulicy + nazwa ulicy miejscowość + kod pocztowy. Mr. Adam Smith

Bardziej szczegółowo

Rekrutacja Referencje

Rekrutacja Referencje - Wstęp Szanowny Panie, Bäste herrn, Formalny, odbiorcą jest mężczyzna, którego nazwiska nie znamy Bästa frun, Formalny, odbiorcą jest kobieta, której nazwiska nie znamy Szanowni Państwo, Formalny, nie

Bardziej szczegółowo

Korespondencja osobista Życzenia

Korespondencja osobista Życzenia - Ślub Gratulerar. Jag/Vi önskar er båda all lycka i världen. Używane, gdy gratulujemy młodej parze Vi vill gratulera och framföra hjärtliga lyckönskningar till er båda på er bröllopsdag. Używane, gdy

Bardziej szczegółowo

I i J j K k L l. M m N n O o P p. Q q R r S s T t. U u V v W w X x

I i J j K k L l. M m N n O o P p. Q q R r S s T t. U u V v W w X x Rozdział 1 Alfabet szwedzki O A a B b C c D d E e Ff G g H h I i J j K k L l M m N n O o P p Q q R r S s T t U u V v W w X x Y y Z z Å å Ä ä Ö ö Pozdrowienia i ważne wyrażenia / Hälsningar och viktiga

Bardziej szczegółowo

Podróże Poruszanie się

Podróże Poruszanie się - Lokalizacja Jag har gått vilse. Nie wiemy, gdzie się znajdujemy Kan du visa mig var det är på kartan? Pytanie o na mapie Var kan jag hitta? Pytanie o konkretny Jag har gått vilse. Kan du visa mig var

Bardziej szczegółowo

Armbandsurens karriär i strid Bojowa kariera zegarków. Vinbärstället Tam, gdzie rosną porzeczki. årgång/rok VIII N 4(30) 2009

Armbandsurens karriär i strid Bojowa kariera zegarków. Vinbärstället Tam, gdzie rosną porzeczki. årgång/rok VIII N 4(30) 2009 4 N 4(30) 2009 årgång/rok VIII tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny SueciaPolonia Armbandsurens karriär i strid Bojowa kariera zegarków Vinbärstället Tam, gdzie rosną

Bardziej szczegółowo

25 lat. Kongresu Polaków w Szwecji

25 lat. Kongresu Polaków w Szwecji 25 lat Kongresu Polaków w Szwecji Polska Kongressen i Sverige - 25 år 25 lat Kongresu Polaków w Szwecji ISBN: 978-91-976471-1-3 Opracowanie materiałów: Kongres Polaków w Szwecji Foto: Słowo Kongresu, Archiwum

Bardziej szczegółowo

Resa Att ta sig runt. Att ta sig runt - Platser. Du vet inte var du är

Resa Att ta sig runt. Att ta sig runt - Platser. Du vet inte var du är - Platser Zgubiłem/Zgubiłam się. Du vet inte var du är Czy mógłby Pan/mogłaby Pani pokazać mi gdzie to jest na mapie? Be om att bli visad en viss plats på en karta Gdzie jest? Fråga om en viss Zgubiłem/Zgubiłam

Bardziej szczegółowo

Podróże Ogólne. Ogólne - Niezbędnik. Ogólne - Rozmowa. Kan du vara snäll och hjälpa mig?

Podróże Ogólne. Ogólne - Niezbędnik. Ogólne - Rozmowa. Kan du vara snäll och hjälpa mig? - Niezbędnik Możesz mi pomóc? [form.:] Może Pan(i) mi pomóc? Proszenie o pomoc Kan du vara snäll och hjälpa mig? Czy mówisz po angielsku? [form.:] Czy mówi Pan(i) po angielsku? Pytanie, czy nasz rozmówca

Bardziej szczegółowo

Unijne świadczenia rodzinne [EU-familjeförmåner]

Unijne świadczenia rodzinne [EU-familjeförmåner] Unijne świadczenia rodzinne [EU-familjeförmåner] Poniższe zasady obowiązują również w państwach należących do EOG oraz w Szwajcarii Rodziny, w których rodzice pracują, mieszkają lub otrzymują świadczenia

Bardziej szczegółowo

Affärer Brev. Brev - Adress

Affärer Brev. Brev - Adress - Adress Mr. J. Rhodes Rhodes & Rhodes Corp. 212 Silverback Drive California Springs CA 92926 Amerikanskt adressformat: Företagsnamn Stadens namn + statens namn + statens förkortning + postnummer Mr. Adam

Bardziej szczegółowo

Resa Logi. Logi - Hitta boende. Logi - Boka. Fråga om vägen till olika former av boenden. ... ett rum att hyra?... pokój do wynajęcia?

Resa Logi. Logi - Hitta boende. Logi - Boka. Fråga om vägen till olika former av boenden. ... ett rum att hyra?... pokój do wynajęcia? - Hitta boende Var hittar jag? Fråga om vägen till olika former av boenden Gdzie znajdę?... ett rum att hyra?... pokój do wynajęcia?... ett vandrarhem?... hostel?... ett hotell?... hotel?... ett bed-and-breakfast?...

Bardziej szczegółowo

To najważniejszy dokument w każdym kraju. Okresla on główne zasady panujące w państwie oraz obowiązki i prawa jego obywateli. konstytucja grunnloven

To najważniejszy dokument w każdym kraju. Okresla on główne zasady panujące w państwie oraz obowiązki i prawa jego obywateli. konstytucja grunnloven . Co to jest konstytucja? To najważniejszy dokument w każdym kraju. Okresla on główne zasady panujące w państwie oraz obowiązki i prawa jego obywateli. konstytucja grunnloven Co mówi polska konstytucja?

Bardziej szczegółowo

Polsk-svensk/svensk polsk handbok för planeringsbegrepp. Polsko-szwedzki podręcznik pojęć z zakresu planowania przestrzennego

Polsk-svensk/svensk polsk handbok för planeringsbegrepp. Polsko-szwedzki podręcznik pojęć z zakresu planowania przestrzennego EUROPEAN COMMUNITY European Regional Development Fund INTERREG II C - Programme Polsk-svensk/svensk polsk handbok för planeringsbegrepp Polsko-szwedzki podręcznik pojęć z zakresu planowania (on-line version)

Bardziej szczegółowo

Suecia. Svenskarnas fred Pokój Szwedów. De rättfärdiga finns mitt ibland oss Sprawiedliwi są wśród nas. årgång/rok VIII N 1(27) 2009

Suecia. Svenskarnas fred Pokój Szwedów. De rättfärdiga finns mitt ibland oss Sprawiedliwi są wśród nas. årgång/rok VIII N 1(27) 2009 1 N 1(27) 2009 årgång/rok VIII Suecia Polonia tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny Svenskarnas fred Pokój Szwedów De rättfärdiga finns mitt ibland oss Sprawiedliwi

Bardziej szczegółowo

Materiały wypracowane w ramach projektu Szkoła Dialogu - projektu edukacyjnego Fundacji Form

Materiały wypracowane w ramach projektu Szkoła Dialogu - projektu edukacyjnego Fundacji Form Materiały wypracowane w ramach projektu Szkoła Dialogu - projektu edukacyjnego Fundacji Form Nasze zajęcia w ramach Szkoły Dialogu odbyły się 27 i 28 kwietnia oraz 26 i 27 maja. Nauczyły nas one sporo

Bardziej szczegółowo

Suecia ZBIGNIEW HERBERT. Mika Larsson: på resa. w podróży. ljust och mörkt blod jasna krew, ciemna krew...

Suecia ZBIGNIEW HERBERT. Mika Larsson: på resa. w podróży. ljust och mörkt blod jasna krew, ciemna krew... Suecia Polonia tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny Mika Larsson: Polen blir mitt arbetsredskap och min arbetsplats Polska będzie moim narzędziem i warsztatem pracy

Bardziej szczegółowo

Suecia. Warszawabo i Stockholm Warszawianka w Sztokholmie. Europas gamla unioner Dawne unie Europy. årgång/rok VIII N 2(28) 2009

Suecia. Warszawabo i Stockholm Warszawianka w Sztokholmie. Europas gamla unioner Dawne unie Europy. årgång/rok VIII N 2(28) 2009 2 N 2(28) 2009 årgång/rok VIII Suecia Polonia tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny pris: 26,50 SEK Warszawabo i Stockholm Warszawianka w Sztokholmie Europas gamla unioner

Bardziej szczegółowo

Płynna współczesność Warszawasvenskarna. Pris: 27 SEK. tidskriften för kultur och information / kwartalnik kulturalno-informacyjny

Płynna współczesność Warszawasvenskarna. Pris: 27 SEK. tidskriften för kultur och information / kwartalnik kulturalno-informacyjny Pris: 27 SEK 4Nr 4(49) 2015 årgång/rok XIV tidskriften för kultur och information / kwartalnik kulturalno-informacyjny Den flyktiga moderniteten Szwedzi w Warszawie Płynna współczesność Warszawasvenskarna

Bardziej szczegółowo

Suecia. En halvårslång polsk kulturfestival Półroczny festiwal polskiej kultury. årgång/rok X N 2(36) 2011. tidskriften för kultur och information

Suecia. En halvårslång polsk kulturfestival Półroczny festiwal polskiej kultury. årgång/rok X N 2(36) 2011. tidskriften för kultur och information 2 N 2(36) 2011 årgång/rok X Suecia Polonia tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny En halvårslång polsk kulturfestival Półroczny festiwal polskiej kultury pris: 26,50

Bardziej szczegółowo

Korespondencja osobista Życzenia

Korespondencja osobista Życzenia - Ślub Gratulerar. Jag/Vi önskar er båda all lycka i världen. Używane, gdy gratulujemy młodej parze Vi vill gratulera och framföra hjärtliga lyckönskningar till er båda på er bröllopsdag. Używane, gdy

Bardziej szczegółowo

Korespondencja osobista Życzenia

Korespondencja osobista Życzenia - Ślub Gratulujemy! Życzymy Wam wszystkiego, co najlepsze! Używane, gdy gratulujemy młodej parze Gratulacje i najlepsze życzenia w dniu ślubu! Używane, gdy gratulujemy młodej parze Gratulerar. Jag/Vi önskar

Bardziej szczegółowo

To najważniejszy dokument w każdym kraju. Określa on główne zasady panujące w państwie oraz obowiązki i prawa jego obywateli. konstytucja grunnlov

To najważniejszy dokument w każdym kraju. Określa on główne zasady panujące w państwie oraz obowiązki i prawa jego obywateli. konstytucja grunnlov . Co to jest konstytucja? To najważniejszy dokument w każdym kraju. Określa on główne zasady panujące w państwie oraz obowiązki i prawa jego obywateli. konstytucja grunnlov Co mówi polska konstytucja?

Bardziej szczegółowo

Mr. Adam Smith Smith's Plastics 8 Crossfield Road Selly Oak Birmingham West Midlands B29 1WQ

Mr. Adam Smith Smith's Plastics 8 Crossfield Road Selly Oak Birmingham West Midlands B29 1WQ - Adres Mr. J. Rhodes Rhodes & Rhodes Corp. 212 Silverback Drive California Springs, CA 92926 Zapis adresu w Stanach Zjednoczonych: numer ulicy + nazwa ulicy miejscowość + kod pocztowy. Mr. Adam Smith

Bardziej szczegółowo

Ansökan Följebrev. Följebrev - Inledning. Formellt, manlig mottagare, namnet okänt. Formellt, kvinnlig mottagare, namnet okänt

Ansökan Följebrev. Följebrev - Inledning. Formellt, manlig mottagare, namnet okänt. Formellt, kvinnlig mottagare, namnet okänt - Inledning Dear Sir, Formellt, manlig mottagare, namnet okänt Dear Madam, Formellt, kvinnlig mottagare, namnet okänt Dear Sir / Madam, Formellt, både mottagarens namn och kön är okända Szanowny Panie,

Bardziej szczegółowo

N 5(26) 2008. årgång/rok VII. tidskriften för kultur och information. kwartalnik kulturalno-informacyjny. Suecia

N 5(26) 2008. årgång/rok VII. tidskriften för kultur och information. kwartalnik kulturalno-informacyjny. Suecia 5 N 5(26) 2008 årgång/rok VII Suecia Polonia tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny Symbol Polski, wolności i zjednoczonej Europy En symbol för Polen, friheten och ett

Bardziej szczegółowo

ingen tolerans för bristande tolerans nie ma tolerancji na brak tolerancji

ingen tolerans för bristande tolerans nie ma tolerancji na brak tolerancji tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny SueciaPolonia Kuśmirowski lurar döden Kuśmirowski oszukuje śmierć ingen tolerans för bristande tolerans nie ma tolerancji na brak

Bardziej szczegółowo

Rodzina. Słówka i zwroty. en familie rodzina. ei mor matka. en far ojciec. en bror brat. en søster siostra. en datter córka.

Rodzina. Słówka i zwroty. en familie rodzina. ei mor matka. en far ojciec. en bror brat. en søster siostra. en datter córka. Rodzina Słówka i zwroty en familie rodzina ei mor matka en far ojciec en bror brat en søster siostra en datter córka en sønn syn et barn dziecko en ektefelle małżonek et ekteskap małżeństwo en mann mąż

Bardziej szczegółowo

3 Religie Rola Rzymu Ośrodki kulturowe po upadku Rzymu 4 Schemat społeczeństwa Pojęcia

3 Religie Rola Rzymu Ośrodki kulturowe po upadku Rzymu 4 Schemat społeczeństwa Pojęcia Klasa I ZS Temat Lp. Zakres treści Lekcja organizacyjna 1 Program nauczania System oceniania Źródła wiedzy o przeszłości i teraźniejszości 2 Epoki historyczne Źródła historyczne Dziedzictwo antyku Kształtowanie

Bardziej szczegółowo

Rozwój demokracji szlacheckiej. Nic o nas bez nas Konstytucja Nihil novi 1505 r.

Rozwój demokracji szlacheckiej. Nic o nas bez nas Konstytucja Nihil novi 1505 r. Rozwój demokracji szlacheckiej Nic o nas bez nas Konstytucja Nihil novi 1505 r. 1. Pozycja prawna szlachty Najpierw byli wojowie, potem rycerstwo, na końcu szlachta Szlachta silna z powodu otrzymywanych

Bardziej szczegółowo

Jerzy Lubomirski. hetman polny koronny. marszałek nadworny koronny. wicemarszałek Trybunału Głównego Koronnego. marszałek wielki koronny

Jerzy Lubomirski. hetman polny koronny. marszałek nadworny koronny. wicemarszałek Trybunału Głównego Koronnego. marszałek wielki koronny Jerzy Lubomirski wicemarszałek Trybunału Głównego Koronnego wielokrotny starosta hetman polny koronny marszałek nadworny koronny marszałek wielki koronny Urodził się on 20 stycznia 1616 w Wiśniczu, kształcił

Bardziej szczegółowo

Sławomir Mrożek Begravning Pogrzeb Maria Skłodowska-Curie Ett subjektivt kompendium Subiektywne kompendium

Sławomir Mrożek Begravning Pogrzeb Maria Skłodowska-Curie Ett subjektivt kompendium Subiektywne kompendium Sławomir Mrożek Begravning Pogrzeb Maria Skłodowska-Curie Ett subjektivt kompendium Subiektywne kompendium 2 Vems nobelpris? Komu Nobel? Nobel dla Adolfa H. Włodzimierza Paźniewskiego publikowany w tym

Bardziej szczegółowo

"Żył w świecie, który nie był gotowy na jego pomysły". T estament Kościuszki

Żył w świecie, który nie był gotowy na jego pomysły. T estament Kościuszki "Żył w świecie, który nie był gotowy na jego pomysły". T estament Kościuszki -Polacy niestety za często czują się ofiarami. Mieliśmy przecież takich bohaterów jak Kościuszko czy Sobieski. Nie możemy czekać,

Bardziej szczegółowo

Zasiłek na dziecko i dodatek dla rodzin wielodzietnych [Barnbidrag och flerbarnstillägg]

Zasiłek na dziecko i dodatek dla rodzin wielodzietnych [Barnbidrag och flerbarnstillägg] Zasiłek na dziecko i dodatek dla rodzin wielodzietnych [Barnbidrag och flerbarnstillägg] Zasiłek na dziecko przysługuje do ukończenia przez dziecko 16 lat. Dzieci, które kontynuują naukę w szkole podstawowej,

Bardziej szczegółowo

Rozdział II. Interpretacje historii Mazowsza... 22 Specyfika historyczna Mazowsza... 22 Kwestia zacofania Mazowsza w literaturze historycznej...

Rozdział II. Interpretacje historii Mazowsza... 22 Specyfika historyczna Mazowsza... 22 Kwestia zacofania Mazowsza w literaturze historycznej... Spis treści Wstęp..................................................... 11 Rozdział I. Wprowadzenie................................... 15 Uwagi metodologiczne..................................... 15 O stanie

Bardziej szczegółowo

Synagoga chasydzka w Dąbrowie Tarnowskiej została wybudowana w latach odpowiadając na potrzeby rosnącej populacji żydowskiej, która

Synagoga chasydzka w Dąbrowie Tarnowskiej została wybudowana w latach odpowiadając na potrzeby rosnącej populacji żydowskiej, która Synagoga chasydzka w Dąbrowie Tarnowskiej została wybudowana w latach 1855-1865 odpowiadając na potrzeby rosnącej populacji żydowskiej, która stanowiła wtedy ponad 60% ludności Dąbrowy Tarnowskiej Synagoga

Bardziej szczegółowo

Rekrutacja List Motywacyjny

Rekrutacja List Motywacyjny - Początek Szanowny Panie, Bäste herrn, Formalny, odbiorcą jest mężczyzna, którego nazwiska nie znamy. Zamiennie możemy użyć jednego z dwóch zwrotów formalnych Bästa fru, Formalny, odbiorcą jest kobieta,

Bardziej szczegółowo

Katyń historien om en lögn Katyń historia kłamstwa Jerzy Grotowski i Teatr Filozofii Człowieka Jerzy Grotowski och människofilosofins teater

Katyń historien om en lögn Katyń historia kłamstwa Jerzy Grotowski i Teatr Filozofii Człowieka Jerzy Grotowski och människofilosofins teater 1 N 1(31) 2010 årgång/rok IX tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny SueciaPolonia Katyń historien om en lögn Katyń historia kłamstwa Jerzy Grotowski i Teatr Filozofii

Bardziej szczegółowo

N 1(35) 2011. årgång/rok X. tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny

N 1(35) 2011. årgång/rok X. tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny 1 N 1(35) 2011 årgång/rok X tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny SueciaPolonia Världen som Miłosz levde i Świat, w którym żył Miłosz Saligförklaringen av Johannes Paulus

Bardziej szczegółowo

Business Opening. Very formal, recipient has a special title that must be used in place of their name

Business Opening. Very formal, recipient has a special title that must be used in place of their name - Opening Swedish Polish Bäste herr ordförande, Szanowny Panie Prezydencie, Very formal, recipient has a special title that must be used in place of their name Bäste herrn, Formal, male recipient, name

Bardziej szczegółowo

Very formal, recipient has a special title that must be used in place of their name

Very formal, recipient has a special title that must be used in place of their name - Opening Polish Swedish Szanowny Panie Prezydencie, Bäste herr ordförande, Very formal, recipient has a special title that must be used in place of their name Szanowny Panie, Formal, male recipient, name

Bardziej szczegółowo

Narodziny monarchii stanowej

Narodziny monarchii stanowej Narodziny monarchii stanowej 1. Przemiany społeczne Mimo władzy patrymonialne władca musiał liczyć się z możnymi Umowy lenne wiążą króla (seniora) z jego wasalami Wzajemna zależność i obowiązki X/XI w.

Bardziej szczegółowo

na złość pesymistom jak gazela, jak lew z Jonasem Gardellem

na złość pesymistom jak gazela, jak lew z Jonasem Gardellem tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny SueciaPolonia! na złość pesymistom Trzy wywiady Tre intervjuer ATT JÄKLAS MED PESSIMISTERNA med Kjell Albin Abrahamson z Kjellem

Bardziej szczegółowo

Immigration Bank. Bank - Allmänt. Bank - Öppna ett bankkonto

Immigration Bank. Bank - Allmänt. Bank - Öppna ett bankkonto - Allmänt Czy mogę podjąć gotówkę w [nazwa kraju] bez dodatkowych opłat? Fråga om det är extra kostnader när du tar ut pengar i ett visst land Jakie opłaty obowiązują za korzystanie z obcych bankomatów?

Bardziej szczegółowo

Den orangea revolutionens dramatiska händelseutveckling

Den orangea revolutionens dramatiska händelseutveckling Arthur Sehn Polska kresowa stanica Unii czy brama dla nowych państw członkowskich? Polen Unionens gränspost eller en port för nya medlemsländer? Dramatyczne wydarzenia pomarańczowej rewolucji spra wiły

Bardziej szczegółowo

Podróże Zdrowie. Zdrowie - Nagły wypadek. Zdrowie - U lekarza. Prośba o zabranie do szpitala. Prośba o szybkie zorganizowanie opieki lekarskiej

Podróże Zdrowie. Zdrowie - Nagły wypadek. Zdrowie - U lekarza. Prośba o zabranie do szpitala. Prośba o szybkie zorganizowanie opieki lekarskiej - Nagły wypadek Jag måste fara till sjukhuset. Prośba o zabranie do szpitala Jag mår illa. Jag måste fara till sjukhuset. Jag mår illa. Jag måste till en doktor med en gång! Prośba o szybkie zorganizowanie

Bardziej szczegółowo

Rozdział 10 Spójnik. Ćwiczenie 1. Szwedzki KROK DALEJ

Rozdział 10 Spójnik. Ćwiczenie 1. Szwedzki KROK DALEJ Spis treści 2 5 7 12 18 2 7 13 19 24 30 2 8 15 19 25 Wstęp.... 4 Jak się uczyć?... 5 Gramatyka... 6 Wymowa....6 Rzeczownik...9 Zaimek...16 Przymiotnik...20 Przysłówek...24 Przyimek...26 Czasownik....27

Bardziej szczegółowo

Podróże Poruszanie się

Podróże Poruszanie się - Lokalizacja Zgubiłem/Zgubiłam się. Nie wiemy, gdzie się znajdujemy Czy mógłby Pan/mogłaby Pani pokazać mi gdzie to jest na mapie? Pytanie o konkretne na mapie Gdzie jest? Pytanie o konkretny Jag har

Bardziej szczegółowo

masłowska mellan oss är det bara bra między nami dobrze jest årgång/rok VIII N 3(29) 2009 tidskriften för kultur och information

masłowska mellan oss är det bara bra między nami dobrze jest årgång/rok VIII N 3(29) 2009 tidskriften för kultur och information 3 N 3(29) 2009 årgång/rok VIII tidskriften för kultur och information SueciaPolonia kwartalnik kulturalno-informacyjny mellan oss är det bara bra między nami dobrze jest masłowska joanna ocias pris: 26,50

Bardziej szczegółowo

Na krawędzi pamięci rzecz o zagładzie kutnowskich Żydów

Na krawędzi pamięci rzecz o zagładzie kutnowskich Żydów Patronat Honorowy: Na krawędzi pamięci rzecz o zagładzie kutnowskich Żydów Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Kutnowskiej zaprasza na obchody, upamiętniające 75. rocznicę utworzenia przez Niemców w Kutnie, getta

Bardziej szczegółowo

bab.la Zwroty: Korespondencja osobista Życzenia szwedzki-angielski

bab.la Zwroty: Korespondencja osobista Życzenia szwedzki-angielski Życzenia : Ślub Gratulerar. Jag/Vi önskar er båda all lycka i världen. Congratulations. Wishing the both of you all the happiness in the world. młodej parze Vi vill gratulera och framföra hjärtliga lyckönskningar

Bardziej szczegółowo

Pomyil o pizysziosci. Chrovi siebig i roolzine!

Pomyil o pizysziosci. Chrovi siebig i roolzine! Pomyil o pizysziosci. Chrovi siebig i roolzine! Jesteś pożądany! Ändra till: Vill du tjäna rätt lön och samtidigt vara trygg? Chcesz zarabiać więcej i jednocześnie czuć się bezpiecznie? Negocjujemy Twoje

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN GIMNAZJALNY W ROKU SZKOLNYM 2012/2013

EGZAMIN GIMNAZJALNY W ROKU SZKOLNYM 2012/2013 EGZAMIN GIMNAZJALNY W ROKU SZKOLNYM 2012/2013 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI Numer zadania Wymagania ogólne (z podstawy programowej) 1. II. Analiza

Bardziej szczegółowo

25 lat. KONGRESU POLAKÓW w SZWECJI MEDIA POLSKIE

25 lat. KONGRESU POLAKÓW w SZWECJI MEDIA POLSKIE 25 lat KONGRESU POLAKÓW w SZWECJI MEDIA POLSKIE 25 lat Kongresu Polaków w Szwecji Polska Kongressen i Sverige - 25 år 25 lat Kongresu Polaków w Szwecji ISBN: 978-91-976471-1-3 Opracowanie materiałów:

Bardziej szczegółowo

Plan wynikowy z historii dla technikum klasa I

Plan wynikowy z historii dla technikum klasa I Plan wynikowy z historii dla technikum klasa I Dział programowy Kształtowanie się Europy średniowiecznej. Temat / Środki dydaktyczne Wymagania podstawowe Wymagania ponadpodstawowe Ilość godzin 1. Geneza

Bardziej szczegółowo

Immigration Studera. Studera - Universitet. Ange att du vill anmäla dig. Ange att du vill anmäla dig till en kurs. Kurs.

Immigration Studera. Studera - Universitet. Ange att du vill anmäla dig. Ange att du vill anmäla dig till en kurs. Kurs. - Universitet Chciałabym/Chciałabym zapisać się na studia. Ange att du vill anmäla dig Chciałabym/Chciałabym zapisać się na. Ange att du vill anmäla dig till en kurs studia licencjackie Kurs studia magisterskie

Bardziej szczegółowo

Michał Borowski. rebell och fundamentalist. buntownik i fundamentalista jak szwedzki architekt zostaje Naczelnym Architektem Warszawy

Michał Borowski. rebell och fundamentalist. buntownik i fundamentalista jak szwedzki architekt zostaje Naczelnym Architektem Warszawy tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny SueciaPolonia Michał Borowski rebell och fundamentalist hur svensk arkitekt blir Warszawas stadsarkitekt buntownik i fundamentalista

Bardziej szczegółowo

Wiedza o powstaniu w getcie warszawskim i jego znaczenie

Wiedza o powstaniu w getcie warszawskim i jego znaczenie KOMUNIKAT Z BADAŃ ISSN 2353-5822 Nr 49/2018 Wiedza o powstaniu w getcie warszawskim i jego znaczenie Kwiecień 2018 Przedruk i rozpowszechnianie tej publikacji w całości dozwolone wyłącznie za zgodą. Wykorzystanie

Bardziej szczegółowo

KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ z dnia 2 kwietnia 1997 r. (wyciąg)

KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ z dnia 2 kwietnia 1997 r. (wyciąg) KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ z dnia 2 kwietnia 1997 r. (wyciąg) W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny, odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej losie,

Bardziej szczegółowo

1(11) Alla är vi brottslingar Kryminolog Jerzy Sarnecki: Wszyscy jesteśmy przestępcami. Ile papież ma dywizji?

1(11) Alla är vi brottslingar Kryminolog Jerzy Sarnecki: Wszyscy jesteśmy przestępcami. Ile papież ma dywizji? 1(11) 2005 Suecia Polonia tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny Kriminologen Jerzy Sarnecki: Alla är vi brottslingar Kryminolog Jerzy Sarnecki: Wszyscy jesteśmy przestępcami

Bardziej szczegółowo

, , POLSKA POLITYKA ZAGRANICZNA W OPINII SPOŁECZNEJ WARSZAWA, PAŹDZIERNIK 95

, , POLSKA POLITYKA ZAGRANICZNA W OPINII SPOŁECZNEJ WARSZAWA, PAŹDZIERNIK 95 CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT ZESPÓŁ REALIZACJI BADAŃ 629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET: http://www.cbos.pl

Bardziej szczegółowo

HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego)

HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego) 2019-09-01 HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego) Treści z podstawy programowej przedmiotu POZIOM PODSTAWOWY (PP) SZKOŁY BENEDYKTA Podstawa programowa HISTORIA klasa 1 LO (4-letnie po

Bardziej szczegółowo

Nowakowie. Morgan Nilsson Elżbieta Marciniak Cierzniakowska Jonas Bäckström

Nowakowie. Morgan Nilsson Elżbieta Marciniak Cierzniakowska Jonas Bäckström Nowakowie Morgan Nilsson Elżbieta Marciniak Cierzniakowska Jonas Bäckström version 2006 TEKST Lekcja 1. Nowakowie Kto to jest? To jest lekarz. To jest Polak. To jest Piotr. To jest Piotr Nowak. rz # [sz]

Bardziej szczegółowo

musimy zatem wiedzieć policzyć dokładnie zawołać po imieniu opatrzyć na drogę Zbigniew Herbert

musimy zatem wiedzieć policzyć dokładnie zawołać po imieniu opatrzyć na drogę Zbigniew Herbert IDEA Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego służy pogłębieniu refleksji nad polskim doświadczeniem konfrontacji z dwoma totalitaryzmami nazistowskim i komunistycznym. Został powołany

Bardziej szczegółowo

Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH

Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH CHARAKTERYSTYKA: Program przeznaczony jest dla uczniów szkół ponadpodstawowych: liceum, technikum oraz szkół zawodowych. Katechezy

Bardziej szczegółowo

48. Proszę omówić sytuację w Rzeczypospolitej po drugim rozbiorze. 49. Proszę opisać przebieg insurekcji kościuszkowskiej i jej skutki. 50.

48. Proszę omówić sytuację w Rzeczypospolitej po drugim rozbiorze. 49. Proszę opisać przebieg insurekcji kościuszkowskiej i jej skutki. 50. TEMATY ZAGADNIEŃ EGZAMINACYJNYCH Z HISTORII I SPOŁECZEŃSTWA DLA SŁUCHACZY Niepublicznego Liceum Ogólnokształcącego dla Dorosłych Semestr III klasa IIB 2015/16 1. Proszę wymienić cechy charakterystyczne

Bardziej szczegółowo

WERSJA: A ANKIETER: JEŚLI RESPONDENT JEST MĘŻCZYZNĄ, ZADAĆ GF1. JEŚLI RESPONDENT JEST KOBIETĄ, ZADAĆ GF2.

WERSJA: A ANKIETER: JEŚLI RESPONDENT JEST MĘŻCZYZNĄ, ZADAĆ GF1. JEŚLI RESPONDENT JEST KOBIETĄ, ZADAĆ GF2. WERSJA: A ANKIETER: JEŚLI RESPONDENT JEST MĘŻCZYZNĄ, ZADAĆ GF1. JEŚLI RESPONDENT JEST KOBIETĄ, ZADAĆ GF2. MĘŻCZYŹNI GF1 Przeczytam teraz Panu krótkie opisy różnych ludzi. Proszę wysłuchać każdego opisu

Bardziej szczegółowo

Warszawa, maj 2014 ISSN NR 57/2014 PONTYFIKAT PAPIEŻA FRANCISZKA W OPINIACH POLAKÓW

Warszawa, maj 2014 ISSN NR 57/2014 PONTYFIKAT PAPIEŻA FRANCISZKA W OPINIACH POLAKÓW Warszawa, maj 2014 ISSN 2353-5822 NR 57/2014 PONTYFIKAT PAPIEŻA FRANCISZKA W OPINIACH POLAKÓW Znak jakości przyznany przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 14 stycznia 2014 roku Fundacja Centrum

Bardziej szczegółowo

ŚWIATOPOGLĄD NEW AGE

ŚWIATOPOGLĄD NEW AGE ŚWIATOPOGLĄD NEW AGE ŚWIATOPOGLĄD względnie stały zespół sądów (często wartościujących), przekonań i opinii na temat otaczającego świata czerpanych z rozmaitych dziedzin kultury, głównie z nauki, sztuki,

Bardziej szczegółowo

Antony Polonsky. Stosunki polsko-żydowskie od 1984 roku: Refleksje uczestnika

Antony Polonsky. Stosunki polsko-żydowskie od 1984 roku: Refleksje uczestnika Antony Polonsky Stosunki polsko-żydowskie od 1984 roku: Refleksje uczestnika Stosunki polsko-żydowskie od 1984 roku: Refleksje uczestnika Antony Polonsky Stosunki polsko-żydowskie od 1984 roku: Refleksje

Bardziej szczegółowo

Moja mała Ojczyzna Program ścieżki - edukacja regionalna - dziedzictwo kulturowe w regionie rawskim.

Moja mała Ojczyzna Program ścieżki - edukacja regionalna - dziedzictwo kulturowe w regionie rawskim. Moja mała Ojczyzna Program ścieżki - edukacja regionalna - dziedzictwo kulturowe w regionie rawskim. Program szkoły zakłada wychowanie i przygotowanie człowieka do rozumienia otaczającego go świata. Człowiek

Bardziej szczegółowo

Chopin i rött Chopin czerwony

Chopin i rött Chopin czerwony 2 N 2(32) 2010 årgång/rok IX tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny SueciaPolonia Chopin i rött Chopin czerwony Wałęsas arbetsbänks flygtur Warsztat elektryka przyleciał

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Część I. Dawne państwo polskie (do 1795) Rozdział 1. Państwo patrymonialne (połowa X w. 1320)

Spis treści. Część I. Dawne państwo polskie (do 1795) Rozdział 1. Państwo patrymonialne (połowa X w. 1320) Spis treści Do Czytelnika 5 Część I Dawne państwo polskie (do 1795) Rozdział 1. Państwo patrymonialne (połowa X w. 1320) 1.1. Początki i rozwój państwa polskiego (do 1138). Rozbicie dzielnicowe i dążenia

Bardziej szczegółowo

GRAŻYNA KOWALCZYK. Zadanie finansowane ze środków Narodowego Programu Zdrowia na lata

GRAŻYNA KOWALCZYK. Zadanie finansowane ze środków Narodowego Programu Zdrowia na lata GRAŻYNA KOWALCZYK SĄ TYLKO DWA SPOSOBY NA ŻYCIE. JEDEN TO ŻYCIE TAK, JAKBY NIC NIE BYŁO CUDEM. DRUGI TO ŻYCIE TAK, JAKBY WSZYSTKO BYŁO CUDEM (Albert Einstein) Wykaz rzeczy niszczących i zagrażających życiu

Bardziej szczegółowo

Strony internetowe z informacjami dot. wsparcia działalności młodych artystów-muzyków: Stypendia, wyjazdy zagraniczne, dotacje

Strony internetowe z informacjami dot. wsparcia działalności młodych artystów-muzyków: Stypendia, wyjazdy zagraniczne, dotacje Strony internetowe z informacjami dot. wsparcia działalności młodych artystów-muzyków: Stypendia, wyjazdy zagraniczne, dotacje przygotowano na podstawie danych zebranych przez studentów Akademii Muzycznej

Bardziej szczegółowo

PRÓBNY EGZAMIN GIMNAZJALNY Z NOWĄ ERĄ 2016/2017 HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE

PRÓBNY EGZAMIN GIMNAZJALNY Z NOWĄ ERĄ 2016/2017 HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE PRÓBNY EGZAMIN GIMNAZJALNY Z NOWĄ ERĄ 2016/2017 HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. Zadanie 1. (0 1) 6. Dziedzictwo antyku. Uczeń: 1) charakteryzuje

Bardziej szczegółowo

WERSJA: C NKIETER: JEŚLI RESPONDENT JEST MĘŻCZYZNĄ, ZADAĆ GF1. JEŚLI RESPONDENT JEST KOBIETĄ, ZADAĆ GF2.

WERSJA: C NKIETER: JEŚLI RESPONDENT JEST MĘŻCZYZNĄ, ZADAĆ GF1. JEŚLI RESPONDENT JEST KOBIETĄ, ZADAĆ GF2. WERSJA: C NKIETER: JEŚLI RESPONDENT JEST MĘŻCZYZNĄ, ZADAĆ GF1. JEŚLI RESPONDENT JEST KOBIETĄ, ZADAĆ GF2. MĘŻCZYŹNI GF1 Przeczytam teraz Panu krótkie opisy różnych ludzi. Proszę wysłuchać każdego opisu

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Wstęp... DZIAŁ PIERWSZY. USTRÓJ POLSKI DO 1795 R... 1

Spis treści. Wstęp... DZIAŁ PIERWSZY. USTRÓJ POLSKI DO 1795 R... 1 Spis treści Wstęp... XI DZIAŁ PIERWSZY. USTRÓJ POLSKI DO 1795 R.... 1 Rozdział I. Monarchia patrymonialna... 3 Część I. Powstanie państwa polskiego... 3 Część II. Ustrój polityczny... 5 Część III. Sądownictwo...

Bardziej szczegółowo

STATUT. Stowarzyszenia Nasz Karłubiec. Rozdział I. Postanowienia ogólne

STATUT. Stowarzyszenia Nasz Karłubiec. Rozdział I. Postanowienia ogólne STATUT Stowarzyszenia Nasz Karłubiec Rozdział I Postanowienia ogólne 1. Stowarzyszenie działa na podstawie przepisów ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz.

Bardziej szczegółowo

WERSJA: B ANKIETER: JEŚLI RESPONDENT JEST MĘŻCZYZNĄ, ZADAĆ GF1. JEŚLI RESPONDENT JEST KOBIETĄ, ZADAĆ GF2.

WERSJA: B ANKIETER: JEŚLI RESPONDENT JEST MĘŻCZYZNĄ, ZADAĆ GF1. JEŚLI RESPONDENT JEST KOBIETĄ, ZADAĆ GF2. WERSJA: B ANKIETER: JEŚLI RESPONDENT JEST MĘŻCZYZNĄ, ZADAĆ GF1. JEŚLI RESPONDENT JEST KOBIETĄ, ZADAĆ GF2. MĘŻCZYŹNI GF1 Przeczytam teraz Panu krótkie opisy różnych ludzi. Proszę wysłuchać każdego opisu

Bardziej szczegółowo

Dzień Judaizmu w Chmielniku. Dzień Judaizmu w Chmielniku stycznia 2018

Dzień Judaizmu w Chmielniku. Dzień Judaizmu w Chmielniku stycznia 2018 Dzień Judaizmu w Chmielniku 1 16 stycznia 2018 Dzień Judaizmu w Chmielniku Pokój! Pokój dalekim i bliskim! to hasło tegorocznego Dnia Judaizmu. W Ośrodku Tekst pochodzi ze strony www.sejmik-kielce.pl Dzień

Bardziej szczegółowo

Resa Allmänt. Allmänt - Grundläggande. Allmänt - Konversation. Możesz mi pomóc? [form.:] Może Pan(i) mi pomóc? Fråga om hjälp. Podría ayudarme?

Resa Allmänt. Allmänt - Grundläggande. Allmänt - Konversation. Możesz mi pomóc? [form.:] Może Pan(i) mi pomóc? Fråga om hjälp. Podría ayudarme? - Grundläggande Możesz mi pomóc? [form.:] Może Pan(i) mi pomóc? Fråga om hjälp Czy mówisz po angielsku? [form.:] Czy mówi Pan(i) po angielsku? Fråga om en person talar engelska Czy mówisz po _ [nazwa języka]

Bardziej szczegółowo

ZJAZD KOŚCIOŁA W JEROZOLIMIE

ZJAZD KOŚCIOŁA W JEROZOLIMIE ZJAZD KOŚCIOŁA W JEROZOLIMIE Lekcja 8 na 25. sierpnia 2018 Wierzymy przecież, że zbawieni będziemy przez łaskę Pana Jezusa, tak samo jak i oni (Dzieje Ap. 15,11) Poganie akceptowali Ewangelią, ale dla

Bardziej szczegółowo

na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z dnia 6 grudnia 1972 r.

na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z dnia 6 grudnia 1972 r. Historia Gminę Lipie utworzono 1 stycznia 1973r. na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z dnia 6 grudnia 1972 r. Gmina skupia miejscowości o bogatej i pięknej przeszłości, które od dawna

Bardziej szczegółowo

11 listopada 1918 roku

11 listopada 1918 roku 11 listopada 1918 roku 92 lat temu Polska odzyskała niepodległość Europa w II połowie XVII wieku Dlaczego Polska zniknęła z mapy Europy? Władza szlachty demokracja szlachecka Wolna elekcja Wojny Rzeczpospolitej

Bardziej szczegółowo