masłowska mellan oss är det bara bra między nami dobrze jest årgång/rok VIII N 3(29) 2009 tidskriften för kultur och information

Transkrypt

1 3 N 3(29) 2009 årgång/rok VIII tidskriften för kultur och information SueciaPolonia kwartalnik kulturalno-informacyjny mellan oss är det bara bra między nami dobrze jest masłowska joanna ocias pris: 26,50 SEK

2 Dlaczego ciągle robi się dla teatru adaptacje dzieł niescenicznych skoro tyle jest sztuk teatralnych nie rozumiem. Jest to plaga i w Polsce, i w Szwecji. Żeby jednak nie narzekać i nie siedzieć z założonymi rękami prezentujemy, we współpracy z Instytutem Polskim Jag förstår inte varför man ständigt håller på att dramatisera icke-sceniska verk medan det redan finns så många teaterpjäser. Detta är en plåga i Polen såväl som i Sverige. För att inte bara sitta med armarna i kors och beklaga oss presenterar vi i samarbete med Polska Institutet polską dramaturgię awangardową avantgardistisk dramatik från Polen Chcemy przyczynić się do wydania w Szwecji antologii z komentarzami przedstawiającej w syntetycznym skrócie wyraźną linię awangardowego polskiego teatru XX i XXI wieku. Linię tę wyznacza troje autorów: Stanisław Ignacy Witkiewicz, Tadeusz Różewicz i Dorota Masłowska. Mamy więc klasyka awangardy międzywojennej, tj. Witkacego apokaliptycznego wizjonera-katastrofisty, autora dramatów, powieści i malarza. W Szwecji był już przekładany i raz wydany, ale bez najważniejszej sztuki, czyli Szewców. Jest jednym z wielkiej trójki literatury polskiej przed wojną, która nadała kierunek polskiej kulturze na resztę XX w. i dalej. Pozostali z trójki to dobrze znany w Szwecji Gombrowicz i Bruno Schulz (Sklepy cynamonowe) też znany, choć mniej. Dramaty Różewicza, wciąż tworzącego klasyka awangardy powojennej, zwanego nieraz polskim Beckettem, zresztą niesłusznie w tym sensie, że nihilistyczny i absurdalny styl Różewicza jest jego własnym wynalazkiem, były już w Szwecji tłumaczone i wystawiane (np. Białe małżeństwo), ale nigdy nie zostały wydane. Nie zamierzamy oczywiście promować Różewicza jako polskiego Becketta, bo wywołuje to zaraz reakcję: czytajmy lepiej oryginał. Różewicz jest oryginałem. Tom zamykałaby sztuka Między nami dobrze jest Doroty Masłowskiej, najbardziej utalentowanej przedstawicielki najmłodszego pokolenia polskiej literatury. Patrzę na to ostatnie zdanie i dziwię się, jak ulegam językowym kalkom. Dorota Masłowska jest faktycznie młoda, debiutowała w wieku 19 lat sześć lat temu, ale nie jest żadną najbardziej utalentowaną przedstawicielką czegoś, lecz, mówiąc normalnym językiem, jedną z najwybitniejszych polskich pisarek. Zanim wyjdzie książka, prezentujemy dramaturgów w Suecii Polonii. Zaczynamy od końca, czyli od Doroty Masłowskiej. W numerze czytelnicy znajdą obszerne fragmenty jej sztuki i parę tekstów towarzyszących. W ramach Roku Okrągłych Rocznic 2009 których, co już wcześniej opisywaliśmy, jest wyjątkowo dużo i wszystkie bardzo ważne (np.: 200 lat szwedzkiego pokoju, wybuch II wojny, obalenie pokojowe komuny w Polsce a potem i gdzie indziej, mur berliński, rozszerzenie NATO i UE) opisujemy w tym numerze, dzięki uprzejmości redakcji i autorów Tygodnika Powszechnego z Krakowa, 70-tą rocznicę powstania fenomenu kompletnie w Szwecji nieznanego Polskiego Państwa Podziemnego. Vi vill bidra till att i Sverige ge ut en kommenterad antologi som i ett syntetiskt sammandrag presenterar den tydliga linjen i utvecklingen av den polska avantgardeteatern under 1900-talet och in i vårt sekel. Denna linje bestäms av tre författare: Stanisław Ignacy Witkiewicz, Tadeusz Różewicz och Dorota Masłowska. Här har vi alltså mellankrigstidens avantgardistiske klassiker Witkacy en apokalyptisk visionär-katastrofist, dramaoch romanförfattare och målare. I Sverige har han blivit översatt och en gång utgiven men den viktigaste pjäsen, Skomakarna, saknas. Han ingår i den polska förkrigslitteraturens stora trio som bestämde den polska kulturens riktning under hela återstoden av 1900-talet och framöver. De andra två var den i Sverige välkände Gombrowicz samt Bruno Schulz (Kanelbutikerna), inte lika känd. Efterkrigstidens avantgardistiske klassiker Różewicz, fortfarande verksam, har ibland kallats Polens Beckett inte helt korrekt såtillvida att Różewiczs nihilistiska och absurda stil är hans egen uppfinning. Hans dramer har översatts och satts upp i Sverige (t.ex. Vitt äktenskap) men har aldrig blivit utgivna. Vi avser naturligtvis inte lansera Różewicz som en polsk Beckett, då det genast skulle framkalla reaktionen: bäst att läsa förlagan. Różewicz är förlagan. Bandet skulle avslutas med pjäsen Mellan oss är det bara bra av Dorota Masłowska, den mest begåvade representanten av den polska litteraturens yngsta generation. Jag läser om förra meningen och förundras över hur lätt jag har att låna språkliga schabloner. Dorota Masłowska är verkligen ung, hon debuterade för sex år sedan i en ålder av 19 år, men hon är ingen begåvad representant för någonting alls utan, enkelt uttryckt, en av Polens mest framstående författare. Innan boken kommer, presenterar vi dramatikerna i Suecia Polonia. Vi börjar från slutet, dvs. med Dorota Masłowska. I detta nummer kommer läsaren att finna generösa utdrag ur hennes pjäs och ett par medföljande texter. De jämna årsdagarna är under 2009 ovanligt talrika och viktiga (t.ex. 200 år av svensk fred, andra världskrigets utbrott, fredlig upplösning av kommuniststyret i Polen och sedan i andra länder, Berlinmuren, NATO- och EU-utvidgning). I detta nummer berättar vi, tack vare den tillmötesgående redaktionen och skribenterna vid Tygodnik Powszechny i Kraków, om det sjuttionde årsdagen av tillblivelsen av en i Sverige fullständigt okänd företeelse den polska underjordiska staten.

3 Det var bara en tidsfråga innan ett litterärt fenomen som Dorota Masłowska skulle upptäckas i Sverige. Nu händer det. I mitten av februari 2010 har hennes pjäs Metallflickan Mellan oss är det bara bra (Między nami dobrze jest) premiär på Teater Galeasen. Läs sid. 6 Fenomen Doroty Masłowskiej musiał prędzej czy później zostać dostrzeżony i w Szwecji. Klamka zapadła. W połowie lutego 2010 w Teater Galeasen odbędzie się premiera sztuki Między nami dobrze jest pod szwedzkim tytułem Metallflickan czyli Metalowa Dziewczynka. Zob. str. 6 Foto: M. Kubik, Wikipedia Suecia Polonia 3/2009 Innehåll / Spis treści 4 Metallflickan gör intåg i Sverige Alex Näslund Metalowa Dziewczynka wkracza do Szwecji Alex Näslund Nihilism gör sig bra på teater Zbigniew Bidakowski Nihilizm dobrze wychodzi w teatrze Zbigniew Bidakowski Mellan oss är det bara bra (utdrag) Dorota Masłowska övers. J Bielawski Między nami dobrze jest (fragmenty) Dorota Masłowska Masłowska finns inte notis om Dorota Masłowska Masłowska nie istnieje nota o Dorocie Masłowskiej Underjordiska polska staten inledning Polskie Państwo Podziemne wstęp Medborgare i den underjordiska rörelsen Anna Machcewicz Obywatele w konspiracji Anna Machcewicz Vardag & kulturevenemang Życie codzienne i artystyczne Nanas krönika Nana Håkansson Nanafelieton Nana Håkansson i samarbete med Polska Institutet we współpracy z Instytutem Polskim Omslaget/Okładka: Joanna Ocias med stöd från Prenumeration / Prenumerata Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu.

4 joanna ocias joanna ocias MA S BRA S O ARA I N A LL T B NAMT E M R DE DZY JES i MI RZE DOB Metallflickan gör intåg i Sverige Metalowa Dziewczynka wkracza do Szwecji Illustration: Joanna Ocias WS S O MA S OW KA SKAA Fenomen Doroty Masłowskiej musiał prędzej czy później zostać dostrzeżony i w Szwecji. Klamka zapadła. W połowie lutego 2010 w Teater Galeasen odbędzie się premiera sztuki Między nami dobrze jest pod szwedzkim tytułem Metallflickan czyli Metalowa Dziewczynka. Galeasen działa od 1983 roku (czyli teatr z Masłowską są równolatkami) i jest legendarnym teatrem niezależnym uchodzącym w Szwecji za jeden z najciekawszych. Wśród wychowanków teatru znajdują się takie znakomitości jak Ingela Olsson, Leif Andrée, Mikael Persbrandt i Lena B Ericsson. Można więc pokusić się o stwierdzenie, że jest to idealna scena dla szwedzkiego debiutu Masłowskiej. Teatr wystawi również sztuki dwóch skandynawskich dramatopisarek, Astrid Saalbach i Christiny Ouzounidis, które wraz z literacką gwiazdą z Polski nadadzą nowemu sezonowi w Galeasem prawdziwie kobiecy ton. Det var bara en tidsfråga innan ett litterärt fenomen som Dorota Masłowska skulle upptäckas i Sverige. Nu händer det. I mitten av februari 2010 har hennes pjäs Metallflickan Mellan oss är det bara bra (Między nami dobrze jest) premiär på Teater Galeasen. Lustigt nog startades den 1983, samma år som Dorota Masłowska föddes. Galeasen är en av Sveriges främsta och mest mytomspunna fria teatergrupper och har fostrat sådana skådespelarstorheter som Ingela Olsson, Leif Andrée, Mikael Persbrandt och Lena B Eriksson. Det är nog den perfekta platsen för att introducera denna pjäs för en svensk publik. Förutom det polska stjärnskottet satsar teatern på ytterligare två kvinnliga dramatiker nästa år danskan Astrid Saalbach och svenskan Christina Ouzounidis. Natalie Ringler som regisserar föreställningen har genom sitt polska ursprung en speciell ingång till pjäsen och följaktligen en förståelse för det genuint polska som genomsyrar hela texten. Hon har länge haft kontakt med Polska institutet i Stockholm, som är samarbetspartner och en av initiativtagarna till uppsättningen av Metallflickan åkte hon med en grupp andra svenska teaterpersonligheter till Polen på en studieresa. Sådana studieresor är en viktig del av Polska institutets verksamhet och ett effektivt sätt att hjälpa svenska konstnärer att upptäcka eller fördjupa sig Spektakl wyreżyseruje Natalie Ringler, której polskie pocho dzenie jest niewątpliwym atutem w pracy nad tekstem tak totalnie przesiąkniętym polskością. Przy wystawieniu sztuki pomaga partner i jeden z inicjatorów przedsięwzięcia, Instytut Polski w Sztokholmie, z którym współpraca zaczęła się dużo wcześniej. W 2007 Natalie Ringler pojechała do Polski wraz z innymi szwedzkimi osobistościami z teatralnej branży na zorganizowaną przez Instytut Polski wizytę studyjną. Wi -

5 i polsk kultur. Det är just då som många nya idéer, projekt och samarbeten brukar födas. Natalie Ringler beskriver Dorota Masłowskas stil som en korsning mellan Witold Gombrowicz, Lars Norén och Elfriede Jelinek. Om sanningen ska fram så hade Gombrowicz sitt fifinger med i spelet när det gäller Metallflickan i Sverige. I början av 2009 anordnade Polska institutet i samarbete med Teaterinstitutet i Warszawa en serie readings av polska nyskrivna pjäser som översattes till svenska speciellt till detta projekt. Det var en del av ett annat projekt som Polska institutet är mycket stolt över Turteaterns Gombrowiczfestival som väckte så stor uppmärksamhet och kallades för en av årets intressantaste teaterhändelser i Sverige. Metallflickan skulle varit med i readingprojektet, men av juridiska skäl kunde pjäsen inte presenteras på Turteatern före urpremiären på Berlins Schaubühne och den polska premiären på TR i Warszawa. Det visade sig också att Jarema Bielawski redan hade påbörjat arbetet med översättningen av pjäsen och att Natalie Ringler (som var en av skådespelarna i readingprojektet) ville sätta upp den. När Teater Galeasen blev intresserad av idén föll alla pusselbitar på plats. Uppmärksamheten kring premiären blir ännu större i och med att teatern nu kommer tillbaka till Skeppsholmen efter sin tvååriga exil på grund av renoveringen av lokalen och inviger sin hemkomst med den polska pjäsen. Både DN och SvD har redan publicerat artiklar om detta. I samband med föreställningen finns två andra projekt inplanerade av Galeasen och Polska institutet: en fotoutställning med Cato Leins porträtt av polska kulturprofiler samt ett seminarium om kvinnliga teaterdramatiker i Europa. Dorota Masłowska är inbjuden till Stockholm och kommer förhoppningsvis att närvara på premiären. Tyvärr fick hon förhinder när Xawery Żuławskis Wojna polska-ruska / Snow White and Russian Red som bygger på hennes debutroman hade svensk premiär i år under Polska institutets filmfestival Kinoteka Stockholm. Filmen belönades bl a med Silverlejonen på Filmfestivalen i Gdynia och fick priset som Bästa polska film på ERA Nya Horisonter i Wroclaw. En intressant detalj är att Masłowska är med och spelar sig själv i filmen. Med tanke på det väldigt positiva gensvaret från biopubliken får man hoppas att filmvisningen var det första steget på Dorota Masłowskas triumftåg i Sverige. Alex Näslund zyty studyjne organizowane dla szwedzkich artystów zainteresowanych polską kulturą stanowią ważną część działalności Instytutu Polskiego i często odegrywają kluczową rolę w powstawaniu nowych projektów. Ringler opisuje styl Masłowskiej jako mieszankę Witolda Gombrowicza z Larsem Norénem i Elfriede Jelinek. Można również powiedzieć, że Gombrowicz przyczynił się pośrednio do sprowadzenia Metalowej Dziewczynki do Szwecji. Na początku 2009 roku Instytut Polski we współpracy z Instytutem Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie zorganizował cykl czytań nowych polskich sztuk przetłumaczonych na szwedzki specjalnie na tę okazję. Czytania były częścią innego projektu, którym Instytut Polski może się pochwalić, Festiwalu Gombrowiczowskiego w Turteatern, który wzbudził sporo zainteresowania i został okrzyknięty przez recenzentów jednym z najciekawszych wydarzeń teatralnych sezonu. Sztuka Między nami dobrze jest czyli Metalowa Dziewczynka ze względu na prawa autorskie nie mogła być wtedy zaprezentowana w sztokholmskim Turteatern przed berlińską prapremierą w Schaubühne i warszawską premierą w TR. Okazało się również, że Jarema Bielawski już rozpoczął pracę nad tłumaczeniem sztuki, a Natalie Ringler (występująca jako aktorka w cyklu czytań) planuje jej wystawienie. Przyłączenie się Galeasen do projektu dopełniło całości. Sam powrót teatru do swojej siedziby na Skeppsholmen po dwuletnim remoncie budynku wzbudza emocje i sprawia, że zainteresowanie polską sztuką otwierającą nowy sezon tylko rośnie. Zarówno Dagens Nyheter jak i Svenska Dagbladet już opublikowały artykuły na ten temat. W związku z przedstawieniem Teater Galeasen wraz z Instytutem Polskim zaplanował dwa dodatkowe wydarzenia; wystawę fotograficzną Cato Leina, który przygotował serię portretów Polaków ze świata kultury oraz seminarium o europejskich dramatopisarkach. Dorota Masłowska jest zaproszona do Sztokholmu, by uświetnić premierę spektaklu. Niestety w październiku tego roku nie udało się jej dotrzeć na szwedzką premierę filmu Xawerego Żuławskiego Wojna polska-ruska / Snow White and Russian Red na podstawie jej debiutanckiej powieści. Pokaz odbył się podczas festiwalu filmowego Kinoteka Stockholm organizowanego przez Instytut Polski. Film otrzymał m.in. Srebrne Lwy na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni oraz nagrodę dla Najlepszego Filmu na międzynarodowym festiwalu ERA Nowe Horyzonty we Wrocławiu. Ciekawostką jest udział Masłowskiej w filmie, w którym gra samą siebie. Ogromnie pozytywne reakcje sztokholmskiej publiczności dają nadzieję, że pokaz filmu był pierwszym krokiem przed triumfalnym wkroczeniem Doroty Masłowskiej do Szwecji. Alex Näslund

6 Zbigniew Bidakowski Nihilizm dobrze wychodzi w teatrze Nihilism gör sig bra på teater To nie jest cynizm. Nihilizm jest postawą, która wynika z jakichś doświadczeń. W życiu może być postawą tragiczną, niszczącą, symptomem choroby społecznego środowiska albo zwątpienia człowieka. Ale w sztuce jest nośny i na swoim miejscu, jest reakcją na obserwowany świat i dobrym często jesteśmy tego świadkami kluczem dla tego świata artystycznej interpretacji i eksploracji. Nihilizm jest odpowiednikiem, albo raczej: dobrze się komponuje z minimalizmem w sztuce. Rzeczywiście, w dzisiejszych czasach, rzadko mamy do czynienia z wyrazem nihilizmu podanym w wyszukanej, barokowej formie. Chociaż wyobrazić to sobie oczywiście można. Na ogół jednak nihilizm czuje się najlepiej na gruzach świata, a gruzom odpowiada równie pogruchotana poetyka. Bardzo dobrym przykładem takiego nihilizmu i wybitnym artystycznie jest twórczość Tadeusza Różewicza. Nihilizm dotyczy nie tylko świata przedstawionego, ale również samej formy teatralnej, która jest pogruchotana, umowna, fragmentaryczna albo tylko opisana, nie zrealizowana. Na przykład sztuka Akt przerywany, w której obszerne wstępne didaskalia są w istocie refleksjami i wyznaniami autora na temat dzieła, jakie ma na warsztacie i w ogóle teatru. Można by to nazwać teatrem konceptualnym. Czyż jednak każda sztuka teatralna napisana na papierze, choćby klasyczna i konwencjonalna, nie jest w istocie dziełem konceptualnym, czyli przepisem na dzieło, które ewentualnie może dopiero zaistnieć na scenie. Didaskalia u Masłowskiej też nie są językowo neutralne, nie są tylko wskazówką techniczną, co się ma dziać albo, jak aktorzy mają się zachować lecz są językowo i stylistycznie zintegrowane z tekstem sztuki, tak jakby były napisane przez osoby dramatu. Myślałam, że to przyszła IIga wojna światowa Dzieło Różewicza powstało bezpośrednio po straszliwych doświadczeniach II wojny światowej. Twórczość Masłowskiej po innym przełomie odzyskaniu przez Polskę niepodległości po okresie komunizmu, ale nie od razu, tylko dziesięć lat później. Dla bohaterów Masłowskiej druga wojna jest pozbawionym emocjonalnej treści pojęciem-straszakiem lub częścią hasła z Wikipedii. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Leczo. Różne takie flupsy z papryką i spermą węgierskich kosmitów. Zobacz również: zupa tygodnia, zupa miesiąca, niemarnowanie, IIga wojna światowa, głód. Det är inte en cynisk anmärkning. Nihilismen är en hållning som bottnar i erfarenhet. I livet kan den vara tragisk, destruktiv, ett symtom på ett sjukt samhälle eller ett uttryck för människans vantro. I en teaterpjäs är den emellertid bärande och på sin plats, en reaktion på världen sådan den visar sig och ofta en nyckel till konstnärlig tolkning och utforskande av världen. Nihilismen motsvarar, eller snarare passar i konsten bra ihop med minimalismen. Det är sant att vi idag sällan stöter på nihilism serverad i sökt, barockt form. Visst kan man föreställa sig det. Men vanligtvis trivs den bäst på världens ruiner, vilket också har sin motsvarighet i rådbråkad poetik. Ett mycket bra och konstnärligt framstående exempel på sådan nihilism är Tadeusz Różewiczs författarskap. Här uppträder den inte bara i den värld som visas oss utan också i den rådbråkade, tillfälliga, fragmentariska eller endast skildrade men oförverkligade formen. Till exempel i pjäsen Avbrutet samlag där den långa inledningen innehållande scenanvisningar i själva verket består av författarens reflektioner och bekännelse om arbetet med pjäsen i synnerhet och teatern i allmänhet. Man skulle kunna kalla det för konceptuell teater. Men är inte varje pjäs nedtecknad på papper, må vara klassisk och konventionell, ett konceptuellt verk som börjar existera först på teaterscenen? Masłowskas scenanvisningar är inte heller de språkligt neutrala, de är inte bara tekniska anvisningar om vad som ska ske eller hur aktörerna ska uppträda, utan språkligt och stilistiskt integrerade med pjäsens text, som om vore de skrivna av personerna i dramat. Jag trodde att det var andra världskriget Różewiczs verk kom till direkt efter andra världskrigets fasansfulla erfarenheter. Masłowskas efter en annan vändpunkt, inte direkt men tio år efter Polens återvunna självständighet. För hennes huvudpersoner är andra världskriget ett begrepp berövat sitt emotionella innehåll, något att skrämmas med eller ett lösryckt uppslagsord från Wikipedia. DEN LILLA METALLFLICKAN: Lecsógryta. Sådan där slarvsylta på paprika och sperma från ungerska utomjordingar. Se även: veckans soppa, månadens soppa, den som spar han har, andra världskriget, svält. *HÅGLÖSA GUMMAN: Vem där? DEN LILLA METALLFLICKAN: Jag går och ser efter. Nej Jag trodde att det var andra världskriget. 6

7 Różewiczs nihilism är utan adjektiv. Hos Masłowska är den munter, angelägen, full av den goda viljan. Hennes figurer godtar enigt sina roller och sin samhällsställning. Här finns det ingen som säger att ingenting finns och att inget har mening. Det är en positiv nihilism för rollfigurerna anstränger sig att vara positiva och finner glädje i allt som kommer i deras väg: gammal konservburk, ett fem år gammalt färgglatt magasin upphittat i soporna. De är berövade hopp, men vet själva inte om det. glädjen över återerövrad soptipp Är det samma muntra nihilism i glädjen över återerövrad soptipp som efter Polens återvunna självständighet 1918? Den på och 30-talet verksamme kände politiske författeren Juliusz Kaden Bandrowski, författare till bl.a. General Barcz och Svarta vingar, har myntat uttrycket som vittnar om hans egen illusionslöshet. Glädjen över återerövrad soptipp och besvikelsen över den nya situationen utgjorde debattplattformen för diskussionen om den polska staten. Hos Różewicz är det fråga om nihilism och ren förtvivlan. Efter det ohyggliga kriget kom kommunismen, det finns ingen glädje över att ha återvunnit något, möjligen över att ha räddat livhanken. Det är förresten inte glädje utan ett rättframt och osentimentalt konstaterande: jag överlevde på väg till slakt, vilket är menat att förklara människans vantro. I dagens liknande situation, dvs. statens och samhällets konvalescensperiod efter återerövrad frihet från kommunismen, använder sig Dorota Masłowska försåtligt av soptippen i bokstavlig mening. Hennes rollfigurer lever av och på soptippen. I soptippen, som ibland används bokstavligen och ibland i överförd mening, och som symboliserar masskulturen, ingår också möbeltillverkaren IKEA. Också den tillhör nya tidens soptippar, konsumtionens, något som inte fanns under kommunismen, då det inte fanns masskonsumtion. Numera finns det mycket att konsumera, men inte alla har råd. Olika sorters nihilism Różewicz är som Beckett: ingenting finns, världen är en öken. Det är den minimalistiska, eleganta formen av nihilism. Från teoretisk synpunkt kan man kalla den för existentiell och etisk eftersom den talar om världens tomhet och meningslöshet (livet saknar mening) och negerar existensen av universella moraliska värden. I Masłowskas värld förhåller det sig annorlunda: det finns en massa onödigt skräp som på en soptipp. Det är en epistemologisk nihilism som hävdar att man inte kan få kunskap, att det finns ingen sanning. Hennes konstnärliga bedrift består i att hon inte utrycker detta rakt ut utan med hjälp av ett degenererat språk. Det är ett språk skapat av henne själv baserat på newspeak en rotvälska bestående av en blandning av förorts- uppkomlings- och reklamspråk. Det är inte bara ett språk som saknar logik utan ett språk som motsäger sig självt (jag är inte bara för, jag är emot också). Med ett sådant språk kan man inte uttrycka något som är sant. Med ett sådant språk kan man inte göra sig förstådd ens på det mest basala planet. OSOWIAŁA STARUSZKA: Kto tam? MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Otworzę sprawdzę... A nie... Myślałam, że to przyszła IIga wojna światowa. U Różewicza nihilizm jest bezprzymiotnikowy. U Masłowskiej nihilizm jest radosny, starający się, pełen dobrej woli. Jej postaci zgodliwie uznają swoją rolę i pozycję w społeczeństwie. Nikt tam nie mówi, że nic nie ma i nic nie ma sensu. Jest to nihilizm pozytywny, bo postaci starają się być pozytywne, cieszą się byle czym: starą puszką, kolorowym magazynem sprzed pięciu lat znalezionym w śmietniku. Są pozbawione nadziei, ale same o tym nie wiedzą. radość z odzyskanego śmietnika Czy ten radosny nihilizm to radość z odzyskanego śmietnika, jak po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r.? Znany pisarz polityczny Juliusz Kaden Bandrowski, czynny w latach dwudziestych i trzydziestych ubiegłego wieku, autor m. in powieści Generał Barcz i Czarne skrzydła jest autorem i tego powiedzenia, które zaświadcza, że był człowiekiem pozbawionym złudzeń. Radość z odzyskanego śmietnika i rozczarowanie nową sytuacją stanowiły płaszczyznę dyskusji o państwie polskim. U Różewicza jest nihilizm i rozpacz czysta. Po straszliwej wojnie przyszedł komunizm, nie ma żadnej radości z odzyskania czegokolwiek, może najwyżej z ocalenia życia. To zresztą nie radość, tylko wyrażona językiem prostym i beznamiętnym konstatacja: ocalałem prowadzony na rzeź. Która ma tłumaczyć, dlaczego człowiek w nic nie wierzy. Dzisiaj w sytuacji podobnej, czyli okresie rekonwalescencji państwa i społeczeństwa po odzyskaniu wolności od komunizmu, Dorota Masłowska przewrotnie traktuje śmietnik dosłownie. Jej postaci żyją i żywią się na śmietniku. W skład śmietnika, który raz jest dosłowny, raz metaforyczny symbolizujący kulturę masową wchodzi też obecna w Polsce produkcja IKEI. Bo też jest to śmietnik nowej epoki, konsumpcyjny, za komuny takiego nie było, bo nie było konsumpcji. Teraz jest dużo do konsumowania, ale nie każdego na to stać. Różne nihilizmy Różewicz jest jak Beckett: nic nie ma, świat jest pustynią. To jest nihilizm minimalistyczny, elegancki. Z punktu widzenia teoretycznego można go nazwać egzystencjalnym oraz etycznym, bo mówi o pustce i bezsensowności świata (życie nie ma sensu) oraz zaprzecza istnieniu uniwersalnych wartości moralnych. W świecie Masłowskiej inaczej: jest bardzo dużo niepotrzebnych, tandetnych rzeczy, jak w śmietniku. Jest to nihilizm epistemologiczny, tj. twierdzący, że rzeczywiste poznanie jest niemożliwe oraz, że prawda nie istnieje. Jej dokonaniem artystycznym jest, że wyraża ten pogląd nie wprost, lecz przy pomocy zdegenerowanego języka. Język ten jest kreacją artystyczną, a u podstaw ma bełkotliwą nowomowę złożoną z języków: przedmieść, osób doznających awansu społecznego, reklamy. Jest nie tylko pozbawiony logiki, ale składający się wręcz z samych przeciwstawień (być za a nawet przeciw). Nie można takim językiem wyrażać prawdy. Nie można się nawet na podstawowym poziomie porozumieć.

8 Stylistycznie Masłowską łączy więcej z Różewiczem. Różewicz też wykręcał mowę, ale u niego podstawą nie był półinteligencki język przedmieść, lecz patriotyczne zadęcie, niby romantyczne szlacheckie i mieszczańskie sklerotycz ne ględzenie. Parodiował mentalność warstw odchodzących w przeciwieństwie do Masłowskiej ukazującej ludzi nowych. W lokalnej dyskotece spotykasz szatana co mówisz? Zareaguj spontanicznie na zadaną sytuację Ideowo Masłowską łączy więcej ze Stanisławem Ignacym Witkiewiczem (Witkacym) tworzącym w czterech pierw szych dekadach XX w. (a właściwie jako cudowne dziecko zaczął tworzyć już w XIX stuleciu). Zakończył życie samobójstwem w 1939 r. na wieść o wkraczaniu do Polski armii sowieckiej, utożsamianej przezeń z nadciągającą zagładą cywilizacji. Nowa miała wytworzyć nowego człowieka, o nowej świadomości osiąganej dzięki m. in. wschodnim narkotykom (z którymi Witkacy sam zresztą eksperymentował). To, co łączy autora Szewców i Masłowską to pojęcie szczęśliwego bydlęcia (określenie Witkacego, Masłowska go nie używała). W powieści Huxleya Nowy wspaniały świat, napisanej w tym samym czasie, co katastroficzny i proroczy dramat Szewcy, państwo jest opiekuńczym totalitaryzmem, którego najważniejszym celem jest wyrugowanie z życia ludzkiego cierpienia w jego wszystkich przejawach i na wszystkich piętrach egzystencji od zaspokojenia zwykłych potrzeb bytowych po eliminację lęku przed śmiercią. W tym celu trzeba utrzymać sferę psychiczną człowieka przede wszyst Det är mer stilen som förenar Masłowska med Różewicz. Också Różewicz använde sig av språkliga förvrängningar men han utgick inte ifrån förorternas halvbildade språkbruk utan från det patriotiskt uppblåsta, det skenbart romantiskt högtravande pratet i nattmössan. Han parodierade samhällsskikten som var på väg att lämna scenen till skillnad mot Masłowska som visar människor som äntrar den. Du träffar satan på det lokala discot vad säger du? Reagera spontant på den föregivna situationen Masłowska står idémässigt närmare Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy) som var verksam under 1900-talets första fyra årtionden (egentligen som underbarn redan i slutet av 1800-talet). När han nåddes av nyheten om de sovjetiska truppernas invasion av Polen, vilket han förknippade med civilisationens slut, tog han sitt liv Den nya civilisationen skulle skapa en ny människa med ett nytt medvetande bl.a. tack vare narkotika från öst (som Witkacy förresten själv experimenterade med). Vad som förenar Masłowska med författaren till Skomakarna är begreppet det lyckliga kreaturet (ett begrepp som är Witkacys och som Masłowska inte använt). I Huxleys roman Du sköna nya värld skriven samtidigt som det profetiska katastrofdramat Skomakarna har vi att göra med en omhändertagande totalitär stat vars viktigaste uppgift är att ur människans liv utplåna lidandet på alla dess nivåer och i alla dess former från att tillfredställa de basala livsbehoven till att eliminera rädslan för döden. För att uppnå målet måste människornas sinne, i synnerhet det emotionella 8

9 förbli på barnstadiet. Jag ser det lite som att vi är den första generationen för vilken man köpt kolonier i paradiset, bloggar Masłowska. Livets enda mål skulle bli arbete och underhållning. Men genom den av ingen förutsedda explosionsartade teknologiska utvecklingen och ekonomiernas produktionspotential har det visat sig att arbete egentligen inte är så oumbärligt. Och att man inte behöver som i Huxleys roman manipulera med mänskliga embryon för att uppnå önskvärda egenskaper hos vuxna exemplar i form av det lyckliga kreaturet. Målet uppnås enkelt med hjälp av suggestiv reklam. Det rör sig i en osannolikt låg grad om en fientlig sammansvärjning av övernationella korporationer resten är sakernas naturliga utveckling. Det finns ingen som styr. Ingen fåraherde; bara en fårskock som Nietzsche så profetiskt skriver i ett verk Sålunda talade Zarathustra som bär undertitel: En bok för alla och ingen. Dorota Masłowskas drama hämtar näring ur polska angelägenheter krigsminnen, konvalescenstiden efter kommunismen, och det står stadigt i det polska språket vilket är vad som gör det allmängiltigt. Generationen INGENTING Den motsvarar i hög grad Huxley och Witkacys förutsägelser. Finns den på riktigt eller är den bara en propagandaprodukt, ännu ett vapen i generationernas eviga kamp. I vilket fall är det en generation som inte är värd någonting. Några axplock ur olika internetfora: Den yngsta generationen, naturligtvis helt förlorad, ända in i märgen fördärvad av teve, narkotika, Internet och den polska råkapitalismen. Vi fick lära oss och vande oss vid att sträcka oss efter saker, att ta, att äta, att klappa oss på magen. Inga naturliga fiender, inget som gör motstånd. Kriget, Förintelsen och död är bara namn på olika dataspel. Definitionerna ovan är naturligtvis formulerade av äldre generationer, dagens ungdomar har bara tagit upp dem och använder sig av dem på ett trotsigt överdrivet sätt. Representerar Den Lilla Metallflickan huvudrollen i pjäsen Mellan oss är det bara bra Generationen INGENTING? Är det till och med författarens alter ego? Jag hade kunnat ta den här generationen i försvar men det skulle allt för mycket påminna om prof. Pimkas omsorger om ungdomen, så jag gör halt innan jag komprometterar mig. Den som läser Mellan oss är det bara bra som ett generationsdrama gör sig skyldig till prof. Pimkas misstag. Det handlar inte om generationskonflikter, inte heller om de samhällsgrupper som inte har klarat att anpassa sig till det nya samhällsskicket. Det handlar om allvarligare saker än så. Zbigniew Bidakowski kim emocje na poziomie dziecka. Tak to trochę widzę, że jesteśmy pierwszym pokoleniem, któremu wykupiono kolonie w raju pisze na jakimś blogu Masłowska. Jedynym celem w życiu ludzi miała się stać praca i rozrywka. Dzięki nieprzewidywanemu przez nikogo wybuchowemu rozwojowi technologii i potencjału wytwórczego gospodarki, okazuje się dzisiaj, że praca właściwie nie jest niezbędna. I że nie jest potrzebne, jak to było u Huxleya, laboratoryjne manipulowanie ludzkimi płodami, by osiągnąć pożądane właściwości dorosłych egzemplarzy szczęśliwych bydląt. Osiąga się to całkiem prostym reklamowo-perswazyjnym sposobem. Tylko w niewiarygodnie małym stopniu jest to złowrogi spisek ponadnarodowych korporacji reszta to naturalny rozwój wydarzeń. Nikt nim nie kieruje. Żadnego pasterza, sama trzoda jak wieszczył Fryderyk Nietzsche w Tako rzecze Zaratustra, dziele o podtytule Książka dla wszystkich i dla nikogo. Dramat Doroty Masłowskiej wyrasta z polskich spraw wspomnienia wojenne, rekonwalescencja po komunizmie jest też mocno osadzony w polskim języku i właśnie dzięki temu jest uniwersalny. Generacja NIC Odpowiada w dużym stopniu proroctwom Huxleya i Witkacego. Czy jest tworem realnie istniejącym, czy raczej propagandowym produktem, kolejnym orężem w odwiecznej walce pokoleń. W każdym razie jest to generacja nic nie warta. Oto parę wyimków z debat, czyli forów internetowych: Pokolenie najmłodsze, pokolenie oczywiście kompletnie stracone, bo do cna znieprawione przez telewizję, narkotyki, internet oraz wilczy polski kapitalizm. Szkolono nas i przystosowywano do sięgania, brania, jedzenia, klepania się po brzuchu. Żadnych naturalnych wrogów, żadnych dzikich zwierząt, nic, co stawiałoby nam opór. Wojna, Holocaust i śmierć to tytuły gier komputerowych. Definicje powyżej są oczywiście stworzone przez generację poprzednią, albo jeszcze poprzednią i przez młodzież zostały tylko przekornie przyjęte i wyjaskrawione. Czy Mała Metalowa Dziewczynka główna postać Między nami dobrze jest to przedstawicielka Generacji NIC? I czy to jest może nawet alter ego autorki? Już byłbym wziął w obronę tę generację, ale nazbyt przypominałoby to troskę o młodzież w wydaniu prof. Pimki, więc zawahałem się przed podobną kompromitacją. Kto by odczytywał Między nami dobrze jest jako dramat pokoleniowy popełniałby właśnie błąd Pimkowski. Sprawa nie jest pokoleniowa, ani nie jest występującym w Polsce problemem grup, które nie zdołały przystosować się do nowego ustroju. Jest znacznie poważniejsza. Zbigniew Bidakowski 9

10 Dorota Masłowska översättning: Jarema Bielawski Mellan oss är det bara bra Między nami dobrze jest OSOBY: MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA HALINA OSOWIAŁA STARUSZKA NA WÓZKU INWALIDZKIM MĘŻCZYZNA AKTOR PREZENTERKA EDYTA MONIKA AKT 1 SCENA 1 (Stary wielokondygnacyjny budynek ludzki w Warszawie. Mieszkanie jednopokojowe. Dwie pary drzwi- jedne wychodzą na podwórko z pojemnikami na odpady wtórne, zza drugich dochodzi cały czas toaletowy szum, wodne bełkoty, ciurkanie rur. Okno, za którym przetacza się cały czas w bezpośredniej bliskości dzika, wszystkożerna karuzela wielkiego miasta ze swoimi tramwajami, samochodami, klaksonamii przelatującymi po niskim niebie samolotami, od których drży w barku butelka ze zwietrzałym Ciociosanem, drżą misterne piramidy obitych i oblepionych resztkami żywności garnków i garnuszków na kuchence, trzęsie się obraz w wiecznie włączonym telewizorzei syczy i spina się żarówka w żyrandolu. Wnętrze sprawia cały czas wrażenie zbudowanego na pękającej ziemi albo spychanego spycharką. OSOWIAŁA STARUSZKA NA WÓZKU INWALIDZKIM: Ech, pamiętam dzień, w którym wybuchła wojna. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Co wybuchło? OSOWIAŁA STARUSZKA NA WÓZKU INWALIDZKIM: Wojna. Byłam wtedy młodą śliczną dziewczyną, a twarz miałam jak wiosna, serce tłukło się w młodej piersi jak słowiczek schwytany w... MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: W słoiczek. OSOWIAŁA STARUSZKA NA WÓZKU: Jeszcze wtedy chodziłam na nogach, Boże jak ja chodziłam. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA : Eee, przesadza babcia z tym chodziłam i chodziłam. PERSONER: DEN LILLA METALLFLICKAN HALINA HÅGLÖSA GUMMAN I RULLSTOL EN MAN SKÅDESPELAREN PRESENTATRISEN EDYTA MONIKA AKT 1 SCEN 1 (Ett gammalt flervåningshus i Warszawa. Enrumslägenhet. Två dörrar en vetter mot gården med soptunnor, bakom den andra hörs hela tiden brus från toaletten, kluckande ljud, bubblande avloppsrör. Utanför fönstret passerar hela tiden i omedelbar närhet storstadens allslukande virvel av spårvagnar, tutande bilar och lågflygande flygplan som får flaskan med avslagen bulgarisk vermouth att studsa i barskåpet, konstfulla pyramider av kantstötta och med matrester belagda grytor och kastruller att skaka, den aldrig avstängda tv-bilden att flimra och ljuskronans glödlampa att väsa och kortslutas om vartannat. Hela interiören ger intryck av att stå på krackelerad grund eller som om den höll på att schaktas bort av en bulldozer.) HÅGLÖSA GUMMAN I RULLSTOL: Ack ja, jag minns när kriget bröt ut. DEN LILLA METALLFLICKAN: Vaddå bröt ut? HÅGLÖSA GUMMAN I RULLSTOL: Kriget. Jag var då en ung och grann jänta, mitt ansikte var som en vårdag, hjärtat bultade i mitt unga bröst som en undulat fången i DEN LILLA METALLFLICKAN: En syltburk. HÅGLÖSA GUMMAN I RULLSTOL: På den tiden kunde jag gå. Gud vad jag gick. DEN LILLA METALLFLICKAN: Äh, mormor ska alltid överdriva med det där jag gick och gick. HÅGLÖSA GUMMAN: Hit och dit, hit och dit. Före kriget då gick man minsann. Man gick på bio, för att köpa våfflor 10

11 eller beskvier eller till floden. Man gick i sanden, i jorden, till floden. Man gick i gräset, på fjuniga violer, till floden, under heta sommardagar när dess tjocka, rena, av solens strålar slipade vattenspegel som en karaff DEN LILLA METALLFLICKAN: Vaddå för flod? HÅGLÖSA GUMMAN: Hurså? Wisla. DEN LILLA METALLFLICKAN: Jösses. Den flytande dyngan? HÅGLÖSA GUMMAN: Vilken flytande dynga? Här, till Wisla. På med träskorna, en brödbit i handen och marsch iväg. Simma, solbada, drömma ungdomens vackraste och heligaste dröm, ren som tårar som rinner nedför kinderna DEN LILLA METALLFLICKAN: Vaddå brödbit? Nää, jag bara skojar. Jag älskar också att bada i Wisla, det är ett tittlöst nöje. Varje gång jag kommer upp frustar jag glatt spottande bensin, har fått mässlingen, tyfus och kadmiumförgiftning, och är död, och då får jag sjukledigt och behöver inte längre gå i skolan. HÅGLÖSA GUMMAN: Vi fångade mört, som de sprattlade de små filurerna och broderade våra händer med oljiga silvriga fjäll. DEN LILLA METALLFLICKAN: Nämen, vad säger mormor, det händer att vi fiskar småyngel vi med i betydelsen ruttna komdoner. Vad de sprattlar och försöker komma undan! Killarna skrattar men jag får slag när jag tänker på hur många sluga opportunistiska potentiella små polacker som varje dag smiter från att existera. HÅGLÖSA GUMMAN: Alla sa att Hitler, far sa att den där Hitler DEN LILLA METALLFLICKAN: Och vad de sprattlar! De tror väl att Wisla vänder mitt i Polen och fortsätter till Amerika och att de där kommer att födas med ett hundrafemtiodollarsmynt i ena och trehundrafemtondollarsmynt i andra handen, och här ska vi gå och gläfsa i det här potatislandet. Nog kommer de att födas, jodå, med sopkvast och skyffel och en halväten kalkonklubba från soptippen. Eller så kommer de inte att födas för vi bara dask med handen och HÅGLÖSA GUMMAN: Vem trodde väl på någon Hitler, ung var man, hjärtat spritte i bröstet, spritte som en fången DEN LILLA METALLFLICKAN: Komdon i en syltburk! (In kommer Halina med en tömd sorgset pendlande sophink och torkar noggrant tofflorna.) OSOWIAŁA STARUSZKA: W te i we wte, w te i we wte. Przed wojną to się chodziło że aż hej. Do kina, na wafle, na ptifury, nad rzekę. Po piasku, po ziemi, nad rzekę. Po trawie, po fiołkach puszystych, nad rzekę, w upalne dni, gdy jej gruba, czysta, porżnięta promieniami słońca jak jaka karafka tafla... MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Jaką znowu rzekę? STARUSZKA: Jak to? Nad Wisłę. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Nad tę gnojówę? O Jezu. STARUSZKA: Jaką gnojówę? Tu, nad Wisłę. Tylko saboty na nogi, kawałek chleba w rękę i dalejże. Kąpać się, opalać, marzyć, śnić sen najpiękniejszy, najświętszy sen młodości, czysty jak łzy, co po policzkach... MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: A co to jest chleba? Nie nie, żartowałam. Też przepadam kąpać się w Wiśle, to ponaczczasowa przyjemność. Zawsze jak wychodzę na brzeg, raźno parskając benzyną, to mam odrę, dur brzuszny i zatrucie kadmem, i nie żyję, więc dostaję zwolnienie rekalskie i nie muszę już chodzić do szkoły. STARUSZKA: Płotki łowiliśmy, drobne, dzikie, tak się targały raptusy, srebrną tłustą łuską brukając nam dłonie. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Co babcia mówi, my też nieraz łowimy preski. W znaczeniu zgnite kondony. A jak uciekają, a jak się wyrywają! Chłopaki się śmieją, a mnie to krew zalewa jak sobie uświadamiam ile szczwanych oportunistycznych potencjalnych Polaczków każdego dnia wywija się od istnienia. OSOWIAŁA STARUSZKA: Wszyscy mówili że Hitler, ojciec mówił że ten Hitler... MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: A jak się wyrywają! Myślą chyba że Wisła w połowie Polski skręca i płynie prosto do Ameryki i że tam się urodzą ze stupięćdziesięciudolarówką w jednej ręce i trzystapiętnastodolarówką w drugiej, a my tu będziemy sami się użerać na tym kartoflisku. Urodzą się, urodzą, z miotłą i szufelką, i ogryzioną pałką od świątecznego indyka, ze śmietnika! A raczej nie urodzą, bo my ich chlaps i ten... OSOWIAŁA STARUSZKA: A kto tam wierzył w jakiegoś Hitlera, młody był człowiek, serce szarpało się w piersi... szarpało się jak złapany... MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA:... kondon w słoiczek! (Do mieszkania, starannie wycierając pantofle, wchodzi Halina z bimbającym smętnie opróżnionymze śmieci wiaderkiem. 11

12 MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Co tam mama ma? Nowa gazetka cenowa? HALINA: A to magazyn. NIE DLA CIEBIE. Był w kuble z makuraturą. Za darmo, więc mówię: a kupię, a co, a stać mnie. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Nawet niezły. HALINA: Z kwietnia zeszłego roku. W sam raz nie dla mnie. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Nawet krzyżówke ma mama od razu rozwiązaną. HALINA: Nie muszę rozwiązywać, tylko od razu mam hasło. Wiosenne tete a tete. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Mama pokaże. Wiosenne tete a tete...chwilka...wiosenna macanka nad gnojówką? HALINA: Babcia już nie jadła obiadu? MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Babciu, nie jadłaś już obiadu OSOWIAŁA STARUSZKA: A co było? HALINA: Leczo. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Leczo. Różne takie flupsy z papryką i spermą węgierskich kosmitów. Zobacz również: zupa tygodnia, zupa miesiąca, niemarnowanie, IIga wojna światowa, głód. OSOWIAŁA STARUSZKA: A nie nie nie, to nie jadłam. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Babcia nie jadła. HALINA: Dlaczego to? MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: A ja wiem? Najpewniej się odchudza, ja też się odchudzam. HALINA: A czy babcia już dzisiaj nigdzie nie była? MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Ja, ja, ja! Ja nie zabrałam nigdzie babci. HALINA: No to dobrze, to ja już nie muszę jej nigdzie nie zabierać, czego i tak bym nie zrobiła, bo wrócę dziś z pracy po 23. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: W końcu cały dzień siedzi babcia w domu bez windy, do nikogo ust otworzyć, więc jak wracam ze szkoły i aż do wieczora siedzę przed DEN LILLA METALLFLICKAN: Vad är det mamma har fått tag i? En ny bilaga med rabattkuponger? HALINA: Det är ett magasin. INTE DIN STIL. Den låg i pappersåtervinningen. Gratis, så jag tänkte vaddå, den kan jag väl köpa, den har jag råd med. DEN LILLA METALLFLICKAN: Inte så tokig, faktiskt. HALINA: Från april i fjol. Precis min i stil. DEN LILLA METALLFLICKAN: Och korsordet är redan löst till på köpet! HALINA: Visst, lösningen finns redan. Vårligt tetatete. DEN LILLA METALLFLICKAN: Får jag se. Vårligt tetatete. Vänta Vårhångel vid dyngan? HALINA: Har mormor redan inte ätit middag? DEN LILLA METALLFLICKAN: Mormor, har mormor redan inte ätit middag? HÅGLÖSA GUMMAN: Vad var det till middag? HALINA: Lecsógryta. DEN LILLA METALLFLICKAN: Lecsógryta. Sådan där slarvsylta på paprika och sperma från ungerska utomjordingar. Se även: veckans soppa, månadens soppa, den som spar han har, andra världskriget, svält. HÅGLÖSA GUMMAN: Jaha, nej nej nej, då har jag inte ätit. DEN LILLA METALLFLICKAN: Mormor har inte ätit. HALINA: Varför inte? DEN LILLA METALLFLICKAN: Inte vet jag. Hon bantar visst. Jag bantar jag med. HALINA: Har mormor redan inte varit ute? DEN LILLA METALLFLICKAN: Jag, jag, jag! Jag tog ut mormor ingenstans! HALINA: Vad bra, då behöver inte jag heller längre ta ut henne ingenstans, det hinner jag ändå inte eftersom jag inte kommer hem från jobbet förrän efter 23. DEN LILLA METALLFLICKAN: Mormor sitter ändå hemma utan hiss hela dagarna och har ingen att prata med, så när jag kommer hem, tittar jag på teve hela dan och då har jag ju ingen tid över för att köra runt med den här gamla sopproten! Oh, vad mina flätor inte fladdrade friskt i vinden när vi inte gick genom den höstlika parken och hon berättade sina emi 12

13 nenta historier om när hon åkte på det där koncentrationslägret. Nog tycker jag att hon rippar en del från Anne Franks dagbok och Allå Allå emliga armén, men det köper jag. Det är ju trots allt postmodernism. HALINA: Vad babblar du om nu igen. Vad är det för ord? DEN LILLA METALLFLICKAN: Det vet inte jag heller. Har precis rippat det från Internet. Och medan vi som bäst inte promenerade fram och tillbaka genom höstförgyllda alléer, dök det från ingenstans upp ett riktigt påhäng. Han måste vara tysk, tänkte jag, för han var kurtiverad, bugade sig till och med, slog ihop klackarna och sa: God dag, mitt namn är Arzheimer, men jag har helt glömt bort hans namn hur var det nu igen kommer inte ihåg tror bestämt att jag håller på att få Alzheimer. Ett så där vanligt namn som börjar på A hur var det nu igen Äsch, spelar roll. I alla fall, knappt jag hunnit glömma hans namn så dök nästa upp, han knackade, mycket kurtiverad, klädd i en sådan där peruk och så säger han: jag är den där kända holländska filosofen, vad hette han nu igen han som satte sig emot Descartes dualism juste SKLEROSA. Så hette han. AKT III SCEN 1 ( Gumman vrider på knappen på radion. Ur surrande och knastrande radiobrus hörs slutligen en speakerröst.) RADION: För länge sedan när världen ännu styrdes av gudomliga lagar var alla människor på jorden polacker. Var och en var polack, tysken var polack, svensken var polack, spanjoren var polack, var och en och en var helt enkelt polack. Polen var dåförtiden ett underskönt land: vi hade fantastiska hav, öar, oceaner, en flotta som seglade i dess vatten och oupphörligen upptäckte nya likaledes till Polen hörande kontinenter, bland annat den kände polske upptäcktsresanden Krzysztof Kolumb som naturligtvis sedan döptes om till Christopher eller Chris eller någon annan Isaak. Vi var en betydande stormakt, en oas av tolerans och multikulturalism, och alla som inte kom hit från andra länder, vilka som tidigare nämnts inte fanns, togs gästfritt emot med bröd (In kommer Den lilla Metallflickan på sin cykel. Hon cirklar oroligt runt radion som om hon var svartsjuk på att ha blivit utknuffad ur fonosfären.) DEN LILLA METALLFLICKAN: Bröd, bröd, hörde att någon skärt bröd. DEN HÅGLÖSA GUMMAN: Skurit. DEN LILLA METALLFLICKAN: Skärt eller stjärt, inte vet jag, men om det är den där vita smuliga stenlimpan från Köp- Extra, då bör man tala om för dem att den går jättebra att telewizorem to nie mam czasu tej starej brukwi jeszcze gdzieś wozić! Rączo furgotały na wietrze moje warkoczyki, gdy tak sobie nie szłyśmy jesiennym parkiem, ona opowiadała mi te swoje pyszne historie jak pojechała na ten obóz koncentracyjny. Moim zdaniem trochę zżyna z czterech pancernych i psa i Allo Allo, ale niech jej tam. W końcu jest postmodernizm. HALINA: Co ty znów wygadujesz? Co to za słowa? MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Też nie znam, dopiero ściągnęłam z internetu. No i tak nie spacerowałyśmy sobie w najlepsze w tę i we wtę po ozłoconych jesienią alejkach, gdy ni stąd ni zowąd przyczepił się do nas pewien natręt. Jak myślę, był Niemcem, bo był kurturalny i nawet ukłonił się, stuknął obcasami i mówi tak: Dzień dobry, moje nazwisko Arzheimer, ale to jego nazwisko to całkiem wyleciało mi z głowy...no jakże on to tam...no zapomniałam...czy ja jużzupełnie tracę głowę? Takie znane nazwisko na A... Jakże to...no nieważne.w każdym razie ledwie zapomniałam nazwisko tego, już pojawił się następny, też zapukał, bardzo kurturalny, ubrany w taką perukę i mówi: jestem tym znanym filozofem niderlandzkim, tym no jak mu tam, no, ten co przeciwstawił się dualizmowi kartezjańskiemu...no SKLEROZA. No właśnie. AKT III SCENA 1 ( Staruszka, kręci gałką radia. Spośród szumów i chrzęstów fal radiowych wreszcie wyłania się głos spikera) RADIO: W dawnych czasach, gdy świat rządził się jeszcze prawem boskim, wszyscy ludzie na świecie byli Polakami. Każdy był Polakiem, Niemiec był Polakiem, Szwed był Polakiem, Hiszpan był Polakiem, Polakiem był każdy po prostu każdy każdy każdy. Pięknym krajem była podówczas Polska; mieliśmy wspaniałe morza, wyspy, oceany, flotę która po nich pływała odkrywała wciąż nowe, również przynależące do Polski kontynenty, był między innymi znany polski odkrywca Krzysztof Kolumb, którego potem oczywiście przechrzono na Christophera czy innego Chrisa czy Isaaka. Byliśmy wielkim mocarstwem, oazą tolerancji i multikulturowości, a każdy nie przybywający tu z innego kraju, bo ówcześnie jak już wspominaliśmy ich nie było, był tu gościnnie witany chlebem... (Na rowerku przyjeżdża Mała Metalowa Dziewczynka. Nerwowo kręci się wokół radia, jakby była zazdrosna że coś wygryzło ją z fonosfery.) MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Chleba, chleba, coś słyszałam o jakimś chlebaku. OSOWIAŁA STARUSZKA: Chlebie. 13

14 MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Czy chlebie, czy chlebku, ja tam nie wiem co to jest, ale jeśli to te białe sypiące się kamory z Tesco, to trzeba im koniecznie było powiedzieć, że można nimi świetnie rysować po asfalcie. I się potem nie zmywa na kwaśnym deszczu. Ale są bardzo tuczące. RADIO:...i solą...ale skończyły się dobre czasy dla naszego państwa. Najpierw odebrano nam Amerykę, Afrykę, Azję i Australię. Niszczono polskie flagi i domalowywano na nich inne paski, gwiazdki i inne esy-floresy, język polski urzędowo pozmieniano na frymuśne obce języki, których nikt nie umie i nie zna, a jedynie ludzie którzy nimi mówią tylko po to, żebyśmy my Polacy go nie znali i nie rozumieli, i czuli się jak ostatnie szmaty... MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: No właśnie, no i dobrze, święta racja. Ja sobie ściągam z internetu subtitlesy i wszystko rozumiem. RADIO: Potem zabrano nam kolejno Egipt, Francję, Włochy, Brazylię, wreszcie odebrano nam Niemcy, MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: I dobrze nam tak, a co, gdziebyśmy znaleźli pracę? RADIO:...mieszkających tam Polaków natychmiastowo zniemczono i kazano im jodłować, ostatecznie odłączono Rosję gdzie polską ludność zapędzono do mówienia jakimś dziwnym narzeczem. Zostawiono nam piaszczysty spłachetek ziemi ukochanej, ojczystej. Wisła cięła łany krwistych malw srebrzystą nitką i złoty kłos dojrzewał, chleb nasz powszedni... MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: To powiedzcie im żeby kupili sobie w Tesco te białe kamory, świetnie się nimi pisze po asfalcie, tylko śmiertelnie tuczą, nigdy babcia nie będzie przezroczysta! RADIO: Aż do Warszawy wkroczyli Niemcy i powiedzieli, że Polska ani chwili dłużej nie jest już Polską, Warszawa nie jest jej stolicą tylko dziurą w ziemi pełną gruzu, MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Święta racja, dziura! Zabita dechami. Nienawidzę tego miasta! Metro wrrr, tramwaje bruuu, w autobusach smród, a do jakiegokolwiek celu nie jedziesz, to po trupach, po trupach po trupach!! RADIO:...a my nie jesteśmy żadnymi Polakami... MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: I bardzo słusznie. I bardzo słusznie, ja też nie jestem żadną Polką, niby dlaczego? Takiej decyzji nie mogłam podjąć nawet podświadomie. Jestem Europejką. RADIO:...nie jesteśmy Polakami tylko Niemcami albo Rosjanami a właściwie to ich zwłokami, a ci co nawet nie są zwłokami, to zaraz nimi i tak będą... använda som kritor att rita på asfalten med. Och inte sköljs den bort av surt regn heller. Men man blir tjock av den. RADION: och salt Men säg den lycka som varar. Först tog man ifrån oss Amerika, Afrika, Asien och Australien. Man förstörde polska flaggor och målade dit streck, stjärnor och andra krumelurer, det polska språket byttes officiellt ut mot andra knepiga och mycket främmande språk, som ingen kan eller förstår utom dem som använder dem och då endast för att vi polacker inte ska förstå dem och få känna oss som värsta kusiner från landet DEN LILLA METALLFLICKAN: Juste. Mycket bra. Sant som det är sagt. Jag rippar subtitlar från Internet och förstår allting. RADION: Sedan tog man i tur och ordning ifrån oss Egypten, Frankrike, Italien, Brasilien, till slut tog man ifrån oss Tyskland. DEN LILLA METALLFLICKAN: Rätt åt oss, var skulle vi annars hitta arbete? RADION: polackerna som bodde där blev omedelbart förtyskade och beordrades att joddla, slutligen styckade man av Ryssland där den polska befolkningen drevs till att tala något konstig idiom. Kvar blev en pytteliten sandig lott, så kär och så fosterländsk. Som en silvertråd ringlade Wisla igenom blodröda vallmofält och axen sköt upp ur marken för att mogna, vårt dagliga bröd DEN LILLA METALLFLICKAN: Säg åt dem att köpa de där vita stenlimporna på KöpExtra, de är jättebra att skriva med på asfalten, men man blir dödstjock av dem, mormor kommer aldrig att bli genomskinlig! RADION: Ända in i Warszawa gick de, tyskarna, och sa att Polen inte längre är Polen, och att Warszawa inte är Polens huvudstad utan ett enda stort hål i marken fyllt med grus. DEN LILLA METALLFLICKAN: Sant som det är sagt! En igenspikad jordhåla. Jag hatar den här stan. Metron säger vrrr, spårvagnar säger brooo, det stinker i bussarna, och vart man än går går man över lik, över lik, över lik!! RADION: och vi är inga polacker DEN LILLA METALLFLICKAN: Mitt i prick. Mitt i prick, jag är inte hellre någon polska, varför skulle jag vara det? Inte ens omedvetet hade jag kunnat fatta ett sådant beslut. Jag är europé. RADION: vi är inte polacker utan tyskar eller ryssar men egentligen är vi deras kvarlevor, och de som inte ens är kvarlevor kommer snart att bli det DEN LILLA METALLFLICKAN: Precis. Jag håller helt med den här radion. Varför skulle man vara någon sorts polack? 14

15 GUMMAN: Oh Polen, du sköna, jag minns när din skönhet höll på att dö. DEN LILLA METALLFLICKAN: Dö och dö, den får väl ha tagit ett Alvedon! Alla vet att Polen är ett korkat, fattigt och fult land. Arkitekturen är ful, vädret är mörkt, temperaturen är kall, och till och med djuren har stuckit och gömt sig i skogen. På teve dåliga program, vitsarna är inte vitsiga, presidenten ser ut som en potatis och statsministern som en pumpa. Statsministern ser ut som en pumpa och presidenten ser ut som statsministern. I Frankrike är det Frankrike, i Amerika är det Amerika, i Tyskland är det Tyskland och till med i Tjeckien är det Tjeckien, men det är bara i Polen det är Polen. Frankrike har baguetter, England toast, Tyskland har sina frallor, men i Polen är det bara detta evinnerliga bröd, bröd, bröd. Frankrike har baguette, Italien makaroner, men i Polen äter man av okänd anledning fortfarande all denna potatis. I Frankrike talar alla franska, i England engelska, och det är bara i Polen alla ba första bokstaven kor andra bokstaven va, vem fattar det, va. Jag har för min del för länge sen bestämt mig för att jag inte är någon polska, utan europé, och polska lärde jag mig från skivor och kassetter som lämnats kvar av min polska städerska. Vi är inga polacker utan européer, vi är normala människor. Det här till exempel är inte min mamma utan vår privata säljare från Willys. Hon kommer hem till oss med Willys i kundvagnen, och vi pekar bara ut vad vi inte vill ha så tar hon tillbaka det, och jösses vad den sen slirar i kurvorna. Och det här är inte vår granne utan vår privata flygbladsutdelare, hon är så fet att vi håller henne inomhus, hon ska inte driva omkring i andra normala människors synfält. Hon tar hem den underjordiska passagen där hon delar ut flygbladen, men hon tar inte emot dem i vårt ställe utan slänger dem bakom närmaste husknut! Och det här är till exempel inte min mormor utan vår städerska. Hon är så gammal och genomskinlig för hon har precis kommit i sin rullstol från Ukraina. Och mellan oss är det bara bra. Och mellan oss är det bara bra! Vi är inga polacker utan helt normala människor. Vi har kommit hit till Polen från Europa efter bio-äkta goda potatisar i äkta jord och inte de där vattniga från KöpExtra, och polska lärde vi oss från skivor och band. SCEN 2 (Byte av belysning. Håglösa gumman nu utan rullstol iklädd sin klänning med små rosor på, och Den Lilla Metallflickan vid sopsorteringskärlen i färd med att under stor ansträngning avlägsna skräpet som fastnat under Gummans mockasin.) DEN LILLA METALLFLICKAN: Att det var en gammal kartong efter take away-maten som det fastnat blöta reklamblad från KöpExtra på, en självförstörande kasse, tampongsnöre, en säck med någons kvarlevor och en påse från McDonalds med nästan orörda pommes frites, som trots att de i över ett kanske två år legat i blöt har behållit sin form och arom, så jag glufsade i mig en eller två, fast man blir väldigt tjock Iscensättning i TR Warszawa teatern Inscenizacja w teatrze TR Warszawa Foto: Kuba Dabrowski MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: No właśnie, w pełni się zgadzam z tym radiem. Po co być jakimiś Polakami. STARUSZKA: Polsko kraino prześliczna, pamiętam jak umierało twe piękno. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Umierało, umierało, to niech sobie wzięło apap! Każdy wie że Polska głupi kraj, biedny i brzydki. Architektura brzydka, pogoda ciemna, temperatura zimna, nawet zwierzęta uciekły i schowały się w lasach. W telewizji złe programy, dowcipy niedowcipne, prezydent wygląda jak kartofel a premier jak kabaczek. Premier wygląda jak kabaczek, a prezydent jak premier. We Francji jest Francja, w Ameryce Ameryka, w Niemczech są Niemcy i nawet w Czechach są Czechy, a tylko w Polsce jest Polska. W Francji są bagietki, Anglii grzanki, w Niemczech bułki a w Polsce ciągle tylko ten chleb chleb chleb. W Francji jest bagietka, we Włoszech makaron a w Polsce do dziś je się nie wiadomo czemu te kartofle. We Francji wszyscy mówią po francusku, w Anglii po angielsku i tylko w tej Polsce wszyscy pierwsza litera pier druga do po polsku czego nikt nie rozumie. Ja to już od dawna zdecydowałam, że nie jestem żadną Polką tylko Europejką, a polskiego nauczyłam się z płyt i kaset, które zostały mi po polskiej sprzątaczce. Nie jesteśmy żadnymi Polakami, tylko Europejczykami, normalnymi ludźmi! To właśnie nie jest moja mama, tylko nasza prywatna sprzedawczyni z Tesco. Przywozi nam na wózku widłowym Tesco do domu, a my tylko pokazujemy czego nie chcemy i ona odwozi to z powrotem, a jak się ślizga na zakrętach! To nie jest nasza sąsiadka, tylko nasza prywatna rozdawaczka ulotek, jest taka gruba, że trzymamy ją w domu, nie będzie się szwędać normalnym ludziom po ich polu widzenia. Przynosi nam do domu przejście podziemne i tu rozdaje ulotki, sama ich za nas nie bierze i wyrzuca za pierwszym rogiem! A to właśnie nie jest moja babcia, tylko nasza sprzątaczka. Jest taka stara i przezroczysta bo przyjechała dziś tym wózkiem prosto z Ukrainy.I między nami dobrze jest. I między nami dobrze jest! Nie jesteśmy żadnymi Polakami, tylko normalnymi ludźmi! Do Polski przyjechaliśmy tu z Europy po bio-prawdziwe dobre ziemniaki z prawdziwej ziemi a nie te wodniste z Tesco, a polskiego nauczyliśmy się z płyt i kaset! 15

16 SCENA 2 (Zmiana światła. Osowiała Staruszka już bez wózka i w swojej sukience w różyczki i Mała Metalowa Dziewczynka przy kubłach do segregacji śmieci próbują z mozołem odczepić śmieci przyczepione do pantofelka Staruszki) MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Że to stara wielka pucha po lunschmeacie, do której przyczepiło się kilka rozmokłych gazetek z Tesco, samodegradująca się siatka, aplikator od tamponu, worek ze zwłokami i torebka z macdonaldsa z prawie nieruszonymi frytkami, które mimo leżenia w wodzie od ponad roku lub i dwóch zachowały kształt i aromat, więc chapsnęłam jedną czy dwie, chociaż są bardzo tuczące i jak nie weznę się w garść to z przezroczystości nici... OSOWIAŁA STARUSZKA: Gdy aż tu nagle... (Wycie syren, warkot samolotów, bombardowanie) MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Aż tu nagle bum! Dość znajomy ten swąd. Uciekajmy, tu się pali jakiś rower. OSOWIALA STARUSZKA: Całe niebo, całe niebo ciemne... MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Od tych nadlatujących modeli samolotów. Niech babcia szybko spadnie ze schodów do piwnicy, złamie rękę i roztrzaska sobie głowę, bo tam leżały cegłówki! (Osowiała Staruszka i Mała Metalowa Dziewczynka spadają ze schodów) OSOWIAŁA STARUSZKA: Całe niebo, całe niebo... MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Całe niebo wynajęli na tę wystawę modeli samolotów. Ale się ktoś nakleił! MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: O. A to ci niespodzianka. A dałabym głowę, że w miejscu gdzie stoją teraz w powietrzu kawałki gruzu i kamieni, szkła i walające się luzem piksele, stała jeszcze przed chwilą nasza kamienica! O, te lecące kawałki szuflad to doskonale poznaję, ale dałabym głowę, że były całymi szufladami, a wręcz komodą. Takie drzazgi, jak lecą, to mieliśmy takie same, tylko to były krzesła. Te zęby tu to do złudzenia podobne do tych, co były u nas w domu grzebieniami, te strzępy to całkiem jak strzępy naszych zdjęć, z tą różnicą że myśmy mieli całe. O, a ci Polacy, co lecą, to też tacy nieopodal mieszkali, ale ci nasi to byli żywi i byli całymi Polakami, a nie ich latającymi na prawo i lewo niezidentyfikowanymi szczątkami. Czyżbym była pijana tak, że nie dość że całkowicie nie pamiętam, bym kiedykolwiek cokolwiek piła to jeszcze nie mogła trafić do własnego domu? Ten który się właśnie przewraca, do złudzenia go przypominał, a wręcz nim był. Dziwne. Iscensättning i TR Warszawa teatern Inscenizacja w teatrze TR Warszawa av dem så om jag inte tar mig i kragen kan jag säga tack och ajöss till att någonsin bli genomskinlig HÅGLÖSA GUMMAN: Och plötsligt (Flyglarm, muller från flygplansmotorer, bombanfall.) DEN LILLA METALLFLICKAN: Och plötsligt bom. Känner väl igen stanken. Vi sticker, det är en cykel som brinner här. HÅGLÖSA GUMMAN: Hela himlen, hela himlen mörk DEN LILLA METALLFLICKAN: Av alla dessa modellflygplan som kommer flygande. Mormor ska nu snabbt ramla ner för källartrappan, bryta armen och krossa huvudet, för det låg tegelpannor där! (Håglösa gumman och Den lilla Metallflickan ramlar ner för källartrappan.) HÅGLÖSA GUMMAN: Hela himlen, hela himlen DEN LILLA METALLFLICKAN: Hela himlen har någon abonnerat till den här modellflygplansutställningen. Vad någon måste ha limmat och klistrat! Foto: Kuba Dabrowski DEN LILLA METALLFLICKAN: Oj, det var mig en överraskning! Jag hade kunnat svära på att där det nu bara finns grus och sten som spretar rakt upp i luften, glassplitter och löst kringdrivande pixlar, alldeles nyss stod vårt hus. Och de här flygande låddelarna känner jag mycket väl igen, men jag hade kunnat svära på att de tidigare varit hela lådor, för att inte säga en hel kommod. De här trästickorna som flyger omkring vi hade precis likadana men då såg de ut som stolar. De där tänderna är i det närmaste identiska med dem som vi kammade håret med hemma, de där pappersbitarna påminner om våra bilder, med den skillnaden att våra var hela. Och de här polackerna som flyger omkring, precis likadana bodde här i närheten, men de var levande och hela polacker, inte deras än hit än dit flygande oidentifierade spillror. Är jag så full att inte nog med att jag inte kommer ihåg om jag någonsin druckit så kan jag dessutom inte hitta till mitt eget hus? Det 16

17 här huset som just håller på att rasa ser nästan identiskt ut som vårt hus, det rentav var vårt hus. Konstigt. HÅGLÖSA GUMMAN: Allt störtade och la sig lager på lager. Jag slöt ögonen ännu mera och när jag öppnade dem, låg allting redan där, grus-kroppar-krut-kroppar, aska-kroppar, grus-kroppar, som någon spöklik lasagne. DEN LILLA METALLFLICKAN (som fortsätter att rota i gruset). Ojojoj, ett par helt ok händer, bara en är bruten. Den kanske bröts när mormor föll ner i källaren. Men jag måste få loss dem för att de håller krampaktigt fast i något! Aja, de håller verkligen fast sig! Och vad kan det här vara, så blodigt, så dammigt, så livlöst, måste ha krossats mot tegelpannorna! Till sådana här saker utrustas man i Amerika med gummihandskar. Oh, här är den. Är det inte händelsevis mormors ansikte? Och är inte allt det andra hela mormor i stort sett? Och vilka tilltufsade nerver sen, så tilltrasslade, om mormor hittar någon tand till kammen kan vi kamma igenom det, för mormor ser ut som en sönderriven fallskärm. SCEN 3 MANNEN: Och just då anar publiken att mormodern omkom under det här flyganfallet. Men flickan fortsätter: DEN LILLA METALLFLICKAN: Mormor! Mormor! Stig upp, mormor! MANNEN: Och nu ser hon situationens allvar i hela sin vidd, för nu inser hon att inte nog med att hennes älskade mormor dog under flyganfallet, hennes mor hade därför förmodligen aldrig fötts, så förutom att hon nu är föräldralös, är hon dessutom inte ens född och har aldrig funnits, vilket är bäst för alla, i synnerhet alla de som är alla de andra, och framförallt för mig för nu har jag äntligen fått lugn och ro i eget bo. DEN LILLA METALLFLICKAN (pratar med sig själv): Bröd! Och såg du cykeln som brann? (hon bankar med nävarna på Mannens dörr) Bröd! MANNEN: (tittar misstänksamt genom titthålet och öppnar). Ge dig iväg lortgris, jag har inget bröd. Bröd, bröd, får hon bröd går hon och köper sprit och knark. OSOWIAŁA STARUSZKA: Wszystko to spadało, kładąc się warstwami. Zamknęłam oczy jeszcze mocniej, a gdy je otwarłam, już leżało, gruz- ciała- proch-ciała, miał-ciała, gruz-ciała, jak jaka upiorna lazania. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA (grzebiąc dalej w gruzie): O ho ho, a tu jakieś całkiem jeszcze dobre ręce, tylko jedna złamana. Chyba się złamała, jak babcia spadała do piwnicy. Tylko muszę je oderwać, bo strasznie się na czymś zacisnęły! Ekh! Ekh! Strasznie się zacisnęły! Co to może być, a zakrwawione, a zakurzone, a martwe, chyba się roztrzaskało o cegłówki! W Ameryce to do takich rzeczy załączają gumowe rękawiczki. O. To. A to nie przypadkiem jak gdyby babci twarz? A cała reszta to nie jest w ogóle cała babcia?a jakie nerwy potargane, a jakie splątane, jak babcia znajdzie jakiś ząb od grzebienia, to przeczeszemy, bo wygląda babcia jak podarty spadachron. SCENA 3 MĘŻCZYZNA: I wtedy już właśnie widz się domyśla, że babcia zginęła w tym bombardowaniu. Ta dziewuszka jeszcze do niej: MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Babciu! Babciu! Niechże babcia wstaje! MĘŻCZYZNA: I uderza w straszną rynnę, bo teraz rozumie, że nie dość, że jej ukochana babcia zmarła w bombardowaniu, to jeszcze jej matka z tego względu też prawdopodobnie się nigdy nie urodziła, więc nie dość że jest sierotą, to jeszcze sama nawet też nie istnieje ani nigdy nie istniała i tak jest lepiej dla nich wszystkich, a zwłaszcza dla wszystkich innych wszystkich, a przede wszystkim najlepiej jest dla mnie, bo mam tu święty spokój i dla siebie cały pokój. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA (do siebie): Chleba! A widziałaś jak się rower palił? (wali pięściami do drzwi Mężczyzny) Chleba! MĘŻCZYZNA (podejrzliwie patrzy przez wizjer, otwiera): A idźże brudasie,nie mam żadnego chleba. Chleba, chleba, a jak jej dam chleba, to kupi wódkę i narkotyki. KONIEC SLUT 17

18 joanna ocias Illustration: Joanna Ocias

19 Masłowska finns inte Masłowska nie istnieje När den nittonåriga Dorota Masłowska efter sin debut 2002 tröttnade på all uppståndelse i medierna stängde hon av mobiltelefonen och spelade in ovanstående meddelande på sin telefonsvarare. (Källa: Internet) Gdy 19-letnia Dorota Masłowska, po debiucie w 2002 roku, burzą medialną wokół siebie poczuła się zmęczona, wyłączyła telefon komórkowy, nagrywając na poczcie głosowej powyższy komunikat. (Źródło: Internet). Dorota Masłowska växte upp i Wejherowo. Hon började studera psykologi på universitetet i Gdańsk och flyttade sedan till Warszawa för att studera kulturvetenskap. Hennes debut vid nitton års ålder var den mest enastående debuten på flera årtionden. Det är till och med svårt att jämföra den med andra debuter, för i Polen har det snarast varit poeter som stått för de mest enastående debuterna, vilka snabbt förvandlats till en legend. De fördömda poeterna: Andrzej Bursa och Rafał Wojaczek, eller den icke fördömda, men alltför anspråkslösa Anna Janko, som även hon debuterade i skolåldern och som av Artur Sandauer kallades Rimbaud i kjol. Dorota Masłowska skriver veterligen ingen poesi, åtminstone ingen som hon publicerar. Och inom prosan är det nog bara Marek Hłaskos debut 1956 som på det stora hela kan mäta sig med den urladdning som var Polskryskt krig under rödvit flagg, Dorota Masłowskas första roman som kom Debuten följdes av en med polska mått ovanlig reklamkampanj (t.ex. läste författaren varje dag olika fragment i ett populärt radioprogram) och av mycket positiva recensioner och andra uttalanden, till en början inte bara från kritikerhåll utan även från andra författare och poeter. Alltsammans ledde till att debutromanen såldes i en upplaga på otroliga exemplar. Polskryskt krig har belönats med prestigefulla utmärkelser, tidningen Politykas pris Paszport Polityki i kategorin litteratur, med motiveringen en originell blick på den polska verkligheten samt kreativt bruk av dagligt tal. Och hon nominerades till litteraturpriset Nike (den polska motsvarigheten till Augustpriset), men fick det inte. Det fick hon först när hennes nästa roman, Drottningens påfågel, kom ut (2006). I en artikel i Die Tageszeitung den 28 mars 2009 skriver Christiane Kuhl att Masłowska har sålt nästan lika många böcker i Polen som Johannes Paulus II. Själv har författaren märkt att förutom Polskryskt krig, som fick intensiv marknadsföring i medierna, vilket ledde till att läsarna köpte något de inte förstod, har ingen annan av hennes böcker sålt i lika imponerande upplagor. Polskryskt krig under rödvit flagg har blivit översatt till många europeiska språk. Intressant är att den i Frankrike getts ut under titeln Polococtail Party, i Italien Ta allt, och i Tyskland och Tjeckien Röda och vita. Anser de europeiska förläggarna att originaltiteln inte är lockande nog? Eller kanske för lockande? Dorota Masłowska dorastała w Wejherowie. Zaczęła studiować psychologię na Uniwersytecie Gdańskim, następnie przeniosła się do Warszawy, aby studiować kulturoznawstwo. Jej debiut, w wieku dziewiętnastu lat, był najbardziej błyskotliwym debiutem od wielu dziesięcioleci. Trudno go nawet porównać z innymi, bo w Polsce najbłyskotliwsze debiuty, przekształcane szybko w legendę, stawały się, dotąd, udziałem raczej poetów. Poetów przeklętych: Andrzeja Bursy czy Rafała Wojaczka, oraz nieprzeklętej, ale zbyt skromnej, Anny Janko, też debiutantki w wieku szkolnym, nazwanej przez Artura Sandauera Rimbaudem w spódnicy. Dorota Masłowska poezji, o ile wiadomo, nie pisze a w każdym razie nie wydaje. A w prozie to chyba tylko debiut Marka Hłaski, w 1956 roku, był z grubsza biorąc odpowiednikiem tego wybuchu, jakim była pierwsza powieść Doroty Masłowskiej Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną wydana w 2002 r. Debiutowi towarzyszyła niezwykła w Polsce kampania reklamowa (np. codzienne czytanie przez autorkę, w popularnym radiu, fragmentów powieści) oraz bardzo pochlebne opinie w recenzjach i innych wypowiedziach, początkowo zresztą nie krytyków tylko innych pisarzy i poetów. To wszystko sprawiło, że debiutancka powieść rozeszła się w fantastycznym nakładzie 120 tys. egzemplarzy. Wojna przyniosła autorce cenione wyróżnienie, Paszport Polityki w kategorii literatura za oryginalne spojrzenie na polską rzeczywistość oraz twórcze wykorzystanie języka pospolitego. I została nominowana do literackiej nagrody Nike (odpowiednik szwedzkiej Augustpriset), ale jej nie dostała. Udało sie to dopiero jej następnej powieści Paw królowej (2006). Według Christiane Kuhl artykuł w Die Tageszeitung z 28 marca 2009 Masłowska sprzedała w Polsce prawie tyle książek, co Karol Wojtyła. Sama pisarka zauważyła jednak, że oprócz Wojny, intensywnie reklamowanej przez media, co spowodowało, że czytelnicy kupowali coś, czego nie rozumieli, żadna inna jej książka nie osiągnęła spektakularnych nakładów. Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną została przetłumaczona na wiele języków europejskich. Ciekawe jednak, że we Francji ukazała się pod tytułem Polococtail Party, we Włoszech Bierz wszystko, a w Niemczech i Czechach Czerwone i białe. Czyżby europejscy wydawcy uważali, że oryginalny tytuł jest za mało atrakcyjny? A może za bardzo? 19

20 W 2005 ukazała się druga książka Masłowskiej, Paw królowej, której koł tun polski nie zniósł już tak potulnie jak Wojny. Według tygodnika Wprost, powieść: kipi cynizmem, epatuje brzydotą i głupotą, zraża agresywnym językiem, brakiem spójnej fabuły. Tygodnik Powszechny stwierdził jednak, że jest równie desperacka i równie jadowita jak pop rzednia. Paw Królowej współczesny polski język analizuje, poddaje różnym próbom tak by ujawnił nędzną rzeczywistość hipermarketów, w której powstaje i roz kwita, dokonując na nim eksperymentów podobnych trochę do tych, jakim kiedyś oddawali się poeci tzw. lingwiści. Graficznie jest to proza, tzn. nie ma podziału na wersy, zwrotki, wszystko drukowane jest jednym ciągiem, ale proza rymowana. Wielu krytyków odnajduje z tego powodu w Pawiu manierę hiphopową, ale literackim pierwowzorem rymowanej prozy jest cykl utworów Hanny Łochockiej o wróbelku Elemelku, oto cytat: raz wróbelek Elemelek znalazł w polu kartofelek, nie za duży, nie za mały, do zjedzenia doskonały. W 2006 ukazał się debiutancki dramat Masłowskiej Dwoje biednych Rumunów mówiących po polsku. Po raz pierwszy zaprezentowano go publicznie w teatrze TR Warszawa w formie próby czytanej. Opowiada o spontanicznej podróży po Polsce dwójki młodych ludzi,którzy z czasem zaczynają czuć się w tym kraju jak nie u siebie, chociaż Rumunów tylko udają. Sztuka jest bardzo śmieszna, ale wkrótce śmiech zamiera w gardle. 31 października 2008 roku ukazał się jej najnowszy dramat Między nami dobrze jest. Piszemy o nim w innym miejscu i drukujemy obszerne fragmenty. W teatrze była Masłowska obecna już wcześniej. Obie jej powieści kilkakrotnie adaptowano na scenę. O Dorocie Masłowskiej w kinie piszemy w innym miejscu. Masłowska pisała felietony do Przekroju. W jednym z nich opowiedziała, jak poszła z mamą kupić babci różaniec, bo stary się popsuł i przestał działać. Publikowała też recenzje książek w Wysokich Obcasach (dodatek do Gazety Wyborczej ). Od początków swojej twórczości współpracowała z literackim magazynem Lampa. W 2003 roku Dorota Masłowska nagrała z zespołem Cool Kids of Death dwie piosenki Słyszałeś i Świat wyszedł z foremki. Na początku 2009 wyjechała z córką do Berlina, na roczne stypendium DAAD (Deutscher Akademischer Austausch Dienst). År 2005 kom Masłowskas andra bok, Drottningens påfågel, som den polska kritiken inte var lika nådig mot. Enligt veckotidningen Wprost sjuder den av cynism och väcker anstöt med sin anskrämlighet och enfald, den stöter bort läsaren med sitt aggressiva språk och sin brist på sammanhängande handling. En annan veckotidning, Tygodnik Powszechny, hävdade dock att den var lika desperat och sarkastisk som föregångaren. Drottningens påfågel analyserar det moderna polska språket, sätter det på prov för att avslöja stormarknadernas bedrövliga verklighet, där det uppstår och blomstrar, och experimenterar med språket lite på samma sätt som poeterna, de s.k. lingvisterna. Grafisk sett är det prosa, det finns med andra ord ingen uppdelning i verser eller strofer, allt är skrivet i ett svep, men på rimmad prosa. Många kritiker anser därför att Masłowska fl irtar med hiphopen, men förebild för hennes rimmade prosa är en serie böcker av Hanna Łochocka om den lilla sparven Elemelek. Lille sparven Elemelek fann potatis i Lycksele. En lagom stor potatisbit, bör ätas upp med god aptit. År 2006 debuterade Masłowska som dramatiker med pjäsen Två stackars rumäner som pratar polska. Den presenterades för första gången för publik i form av en läsrepetition på teater TR i Warszawa. Pjäsen handlar om två unga människor som reser runt i Polen och som med tiden börjar känna sig som främlingar i sitt eget land, fast de bara låtsas vara rumäner. Pjäsen är väldigt rolig men skrattet fastnar snart i halsen. Den 31 oktober 2008 kom hennes senaste pjäs, Mellan oss är det bara bra. Vi skriver om den på annan plats i tidningen och publicerar omfattande utdrag ur pjäsen. Masłowska har spelats på teatern tidigare. Båda hennes böcker har omarbetats för scenen. Nyligen gjorde hon även debut på bioduken. Vi skriver om det på annan plats i tidningen. Masłowska har skrivit krönikor för tidningen Przekrój. I en av dem berättade hon om när hon gick med sin mamma för att köpa en rosenkrans åt mormor, för den gamla hade gått sönder och slutat fungera. Hon har också skrivit bokrecensioner i Wysokie Obcasy (bilaga till Gazeta Wyborcza ). Sedan början av sin karriär har hon samarbetat med det litterära magasinet Lampa. År 2003 spelade Dorota Masłowska in två låtar med gruppen Cool Kids of Death, Słyszałeś (Du hörde) och Świat wyszedł z foremki (Världen kom ut från en bakform). I början av 2009 åkte hon med sin dotter till Berlin på ett ettårsstipendium från DAAD (Deutscher Akademischer Austausch Dienst). 20