Rak, dieta wyzwania. Witold Zatoński. Centrum Onkologii-Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie

Transkrypt

1 Rak, dieta wyzwania Witold Zatoński Centrum Onkologii-Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie Warszawa

2 Transformacja epidemiologiczna choroby zakaźne umieralność niemowląt i dzieci transformacja epidemiologiczna choroby układu sercowo-naczyniowego ++++ choroby nowotworowe ++

3 XXI wiek rak zabójcą nr 1 nowotwory pierwszą przyczyną przerywającą przedwcześnie ludzkie życie

4 Wsp. std. na 1, pop. Wsp. std. na 1, pop. Nowotwory główna przyczyna przedwczesnej umieralności 9 Mężczyźni 9 Kobiety Nowotwory Choroby ukł. krążenia Nowotwory Choroby ukł. krążenia Umieralność z powodu nowotworów i chorób ukł. krążenia*, UE15, + * Standaryzowane (na populację Europy) współczynniki umieralności na 1, pop.

5 Wsp. std. na 1, pop. Wsp. std. na 1, pop. Nowotwory staną się główną przyczyną zgonów w Polsce w tej dekadzie 9 Mężczyźni 9 Kobiety Nowotwory Choroby ukł. krążenia Umieralność z powodu nowotworów i chorób ukł. krążenia*, Polska, + * Standaryzowane (na populację Europy) współczynniki umieralności na 1, pop Nowotwory Choroby ukł. krążenia

6 Jak kontrolować raka? Badania podstawowe / ustalenie przyczyny Prewencja pierwotna Prewencja wtórna Leczenie Nadzór, opieka treminalna

7 1/3 nowotworów złośliwych można zapobiec 1/3 nowotworów złośliwych można wcześnie zdiagnozować i wyleczyć 1/3 nowotworów złośliwych można polepszyć jakość życia chorych

8 Naturalna historia choroby i różne poziomy interwencji Faza przedkliniczna Faza kliniczna Punkt końcowy: Ekspozycja Choroba Przedkliniczne objawy Objawy kliniczne Leczenie Inwalidztwo Zgon Czas Prewencja pierwotna zapobieganie chorobie Prewencja wtórna (wczesna diagnostyka i leczenie) Prewencja trzeciej fazy (leczenie kliniczne) Medycyna zapobiegawcza Medycyna kuratywna

9 Możliwe do prewencji czynniki ryzyka nowotworowego / Raport: Doll R, Peto R. 25 4% tytoń 2 4% alkohol 1 7% dieta 1 13% zachowania seksualne i reprodukcyjne 2 8% ekspozycja zawodowa 1 5% zanieczyszczenie środowiska Richard Doll ojciec współczesnej epidemiologii Setna rocznica urodzin Richarda Doll a ur. 28 X 1912 W. Zatoński, 212 8

10 Współczynniki std. na 1, pop. Współczynniki std. na 1, pop. Umieralność na nowotwory złośliwe w Polsce, Mężczyźni 3 Kobiety 7 6 płuco 25 płuco 5 jelito grube żołądek 2 pierś jelito grube 4 prostata 15 jajnik 3 2 pęcherz moczowy trzustka 1 szyjka macicy trzustka 1 krtań 5 żołądek W. Zatoński, 212 9

11 Europejski Program Walki z Rakiem W. Zatoński, 212 1

12 W. Zatoński,

13 W. Zatoński,

14 Prowadząc zdrowy styl życia, można poprawić ogólny stan zdrowia i zapobiec wielu zgonom z powodu nowotworów złośliwych Nie pal Wystrzegaj się otyłości Bądź codziennie aktywny Spożywaj więcej warzyw i owoców Ogranicz spożycie alkoholu Unikaj nadmiernej ekspozycji na słońce Unikaj substancji rakotwórczych Zaszczep się przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby (WZW) typ B Programy ochrony zdrowia publicznego, mogące zapobiegać rozwojowi nowotworów lub zwiększać szanse ich wyleczenia Kobiety po 25. roku życia: badania w kierunku raka szyjki macicy Kobiety po 5. roku życia: badania w kierunku raka piersi Kobiety i mężczyźni po 5. roku życia: badania w kierunku raka jelita grubego W. Zatoński,

15 Dieta wyzwania Dieta śródziemnomorska Czynniki antyoksydacyjne (warzywa, owoce, struktura tłuszczy) Błonnik Sól / konserwanty Cukier Otyłość / wysiłek fizyczny W. Zatoński,

16 Mortality from stroke 22 (age-standardized, ages 2-64) Sodium exposure levels since the mid 198s and stroke mortality in 22 at ages 2 to 64 years, EU27 countries with data on urinary sodium excretions 1 9 y = 12.6x R 2 =.76 BG 8 7 HU 6 5 PL FI UK DK DE BE NL FR IT PT ES hr Na excretion (g/d salt equivalent) Source: sodium excertion data from INTERSALT Committee Research Group. Intersalt: an international study of electrolyte excretion and blood pressure. Results for 24 hour urinary sodium and potassium excretion. BMJ 1988;297: Data for Bulgaria from Powles et al.,

17 W. Zatoński,

18 Wzorzec przeżycia do 65 roku życia w UE i Rosji, 27* Różnica M/K Różnica między regionami/krajami Ponad 9% kobiet w Europie Zachodniej dożywa 65 r.ż.; tylko 1 na 2 mężczyzn dożywa 65 lat w Rosji i krajach bałtyckich, w Polsce 2 na 3. Źródło: Zatoński W (ed.), Mańczuk M, Sulkowska U, i zespół Projektu HEM. Closing the health gap in European Union. Centrum Onkologii-Instytut, Warszawa, 28. Dostępny na: * 24: Belgia; 26: Dania, Luksemburg, Portugalia, Rosja W. Zatoński,

19 Umieralność z powodu chorób układu krążenia w Europie w 197 i 28 r. u mężczyzn, lat Finlandia 934 Bułgaria 687 Czechy 688 Rumunia 566 Wlk. Bryt. 662 Węgry 55 Luksemburg 634 UE1 497 Irlandia 629 Polska 437 Węgry 579 Czechy 324 Belgia 544 Finlandia 243 Austria 535 Grecja 222 UE1 516 Słowenia 28 Słowenia 57 Wlk. Bryt. 174 Holandia 494 Belgia 17 Polska 49 Irlandia 162 UE Dania 161 Dania 465 UE Rumunia 465 Luksemburg 152 Włochy 411 Austria 148 Szwecja 411 Szwecja 142 Portugalia 49 Hiszpania 139 Bułgaria 399 Portugalia 136 Hiszpania 361 Holandia 129 Francja 337 Włochy 125 Grecja 276 Francja Współczynniki / 1, Współczynniki / 1, 18

20 Umieralność z powodu chorób układu krążenia w Europie w 197 i 28 r. u kobiet, lat Rumunia 332 Bułgaria 237 Irlandia 326 Rumunia 217 Węgry 33 Węgry 178 Finlandia 33 UE1 16 Bułgaria 292 Polska 125 Czechy 289 Czechy 12 UE1 28 Belgia 67 Luksemburg 265 Wlk. Bryt. 65 Wlk. Bryt. 259 Grecja 65 Słowenia 254 Dania 63 Polska 231 Luksemburg 63 Portugalia 231 Finlandia 59 Belgia 219 Słowenia 56 Austria 214 Irlandia 56 Włochy 21 Holandia 53 UE15 22 UE15 53 Hiszpania 191 Szwecja 52 Dania 173 Austria 5 Holandia 162 Portugalia 5 Grecja 155 Włochy 43 Szwecja 152 Hiszpania 39 Francja 139 Francja Współczynniki / 1, Współczynniki / 1, 19

21 Std. wsp. / 1, pop. Umieralność z powodu chorób układu krążenia w wybranych krajach, mężczyźni w wieku lat, Rosja Finlandia Bułgaria Grecja, Francja, etc.: kultura śródziemnomorska najniższe ryzyko CV w 199 r. 8 6 Wlk. Bryt. Norwegia Finlandia: wyrównanie różnicy 4 2 Holandia Francja Grecja Case Rosji W. Zatoński, 211 2

22 Umieralność z powodu chorób układu krążenia, Finlandia 16 Polska A B C Rosja Mężczyźni Mężczyźni 8 Mężczyźni Kobiety 4 4 Kobiety 4 Kobiety Źródło: Zatoński W. IEA World Congress of Epidemilogy; Edinburgh, Scotland 7-11 August 211 W. Zatoński,

23 Umieralność z powodu chorób układu krążenia, wiek Finlandia Mężczyźni Kobiety Źródło: Zatoński W. IEA World Congress of Epidemilogy; Edinburgh, Scotland 7-11 August 211 Historycznie w zachorowalności i umieralności na choroby układu krążenia w Europie obserwowane były znaczące różnice między północą a południem (Studium siedmiu krajów). Po II Wojnie Światowej obserwowano wzrost umieralności na CVD w północnej Europie. Na początku lat 7-8-tych np. w Finlandii czy Wielkiej Brytanii umieralność z powodu CVD osiągnęła najwyższy poziom kiedykolwiek notowany w Europie. Niespodziewanie, po 197 r. zachorowalność i umieralność na CVD zaczęła znacząco spadać w krajach zachodnich. Ten trend jest nadal obserwowany na początku XXI wieku. Zgony przed 65 r.ż. z powodu CVD stają się rzadkością. W. Zatoński,

24 UK : Mężczyźni i Kobiety Umieralność z powodu chorób układu krążenia, / 1, means 27% vasc. death at ages Mężczyźni / 1, means 13% vasc. death at ages Kobiety 18.4 / 1, means 15% vasc. death at ages / 1, means 5% vasc. death at ages Źródło: Richard Peto, CTSU, Univeristy of Oxford, UK W. Zatoński,

25 Zgony zapobieżone w 2 roku MODEL IMPACT: Wyjaśnienie spadku liczby zgonów z powodu chorób wieńcowych serca, Anglia i Walia Czynniki ryzyka-pogorszenie +12.4% Czynniki ryzyka-polepszenie -7.6% Czynniki ryzyka-58.2% Palenie -48.1% Nadciśnienie BP -9.5% Dieta/Chol. -9.6% Inne +9.% O 68,23 mniej zgonów w 2 r. Leczenie -41.8% 1981 rok 2 Leczenie -41.8% Zawały -7.7% Prewencja wtórna ogółem -11.2% Niewydolność serca % Inne -1.3% Źródło: Unal B, Critchley JA, Capewell S. Explaining the decline in coronary heart disease mortality in England and Wales between 1981 and 2. Circulation. 24 Mar 9;19(9): Epub 24 Mar 1. W. Zatoński,

26 Wsp. standaryzowane / 1, Umieralność z powodu chorób układu krążenia, mężczyźni w wieku 45-64, W odróżnieniu od Europy Zachodniej, w Europie Wschodniej w latach 7. i 8. umieralność z powodu CVD nadal rosła (badanie MONICA). We wszystkich krajach Europy Wschodniej transformacja CVD została przesunięta w czasie. Finlandia Polska Źródło: Zatoński W. IEA World Congress of Epidemilogy; Edinburgh, Scotland 7-11 August 211 W. Zatoński,

27 Umieralność z powodu chorób układu krążenia, Polska, grupa wieku Mężczyźni Kobiety Demokracja jest zdrowsza W Polsce wzrost umieralności z powodu CVD zakończył się w 199 r. Wraz transformacją społeczno-gospodarczą rozpoczęła się faza spadku u obu płci, we wszystkich grupach wieku, na terenach wiejskich i miejskich, u lepiej i gorzej wykształconych mieszkańców. Źródło: Zatoński W. IEA World Congress of Epidemilogy; Edinburgh, Scotland 7-11 August 211 W. Zatoński,

28 kg/osob./rok Spożycie olejów roślinnych w Polsce* i UE15** UE15 Polska Wzrost spożycia olejów roślinnych w Polsce W 22 roku spożycie olejów roślinnych doszło do średniego poziomu w krajach EU * Dane Instytutu Żywności i Żywienia ** dane FAO Źródło: Zatoński W (ed.) with Mańczuk M, Sulkowska U, and the HEM Project team. Closing the health gap in European Union. Cancer Center and Institute of Oncology, Warsaw, 28. Available from: W. Zatoński,

29 Spożycie oleju roślinnego w Polsce, (kg/osobę/rok) Stabilność i spójność tego zjawiska zdają się potwierdzać hipotezę, że najważniejszą przyczyną była dramatyczna zmiana diety spowodowana wprowadzeniem gospodarki rynkowej (Zatoński i in., 1998). Kluczowym elementem wydaje się być wyraźny wzrost spożycia oleju rzepakowego i sojowego, co wiąże się z uzupełnieniem niedoboru kwasów tłuszczowych omega-3 w polskiej diecie (Zatoński & Willett, 25; Zatoński et al., 27). Źródło: Zatoński W. IEA World Congress of Epidemilogy; Edinburgh, Scotland 7-11 August 211, based on data from National Food and Nutrition Institute W. Zatoński,

30 Stosunek Stosunek kwasów wielonienasyconych do nasyconych w Polsce, Źródło: Zatoński W. IEA World Congress of Epidemilogy; Edinburgh, Scotland 7-11 August 211, based on data from National Food and Nutrition Institute W. Zatoński,

31 Źródło: Zatoński W, et al. (1998) BMJ; 316: W. Zatoński, 211 3

32 Niezbędne czynniki pokarmowe niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe kwas linolenowy kwas α linolenowy (ALA) The global availability of n-3 fatty acids W. Zatoński,

33 Liczba zgonów MODEL IMPACT:Wyjaśnienie spadku liczby zgonów z powodu chorób wieńcowych serca w Polsce, Czynniki ryzyka: -54% Leczenie: -37% Czynniki ryzyka-54% Dieta/Chol. -39% Palenie -11% / Mężcz. -15% Aktywność fizyczna -1% Nadciśnienie % Cukrzyca +2% BMI +4% ,22 mniej zgonów w 25 Niewyjaśnione: -1% Leczenie -37% Zawały-12% Prewencja wtórna-7% Niewydolność serca-5% Nadciśnienie -2% Inne-12% rok 25 Źródło: Bandosz P, O Flaherty M, Drygas W, Koziarek J, Wyrzykowski B, Rutkowski M, Bennett K, Opolski G, Zdrojewski T, Capewell S. Explaining the decline in coronary heart disease mortality in Poland between 1991 and 25. Eur Heart J. 21;31 (Abstract Suppl.), 167 W. Zatoński,

34 Umieralność z powodu chorób układu krążenia, wiek 45-64, Polska i Finlandia, Mężczyźni Kobiety Rozbieżność trendów umieralności z powodu CVD na wschodzie i zachodzie Europy Powrót do normalnej transformacji CVD w centralnej Europie po 1991 r. Polska Finlandia Polska Finlandia Źródło: Zatoński W (ed.) with Mańczuk M, Sulkowska U, and the HEM Project team. Closing the health gap in European Union. Cancer Center and Institute of Oncology, Warsaw, 28. Available from: W. Zatoński,

35 Wsp. stand / 1, Wsp. stand / 1, Umieralność z powodu chorób układu krążenia, wybrane kraje, Mężczyźni, Kobiety, Polska Węgry Czechy Polska Węgry Czechy Polska: roczny spadek od 199: 3.6% Czechy.: roczny spadek od 199: 4.4% Węgry: roczny spadek od 1992: 2.5% Polska: roczny spadek od 199: 4.5% Czechy.: roczny spadek od 199: 4.6% Węgry: roczny spadek od 1993: 3.5% Źródło: Zatoński W (ed.) with Mańczuk M, Sulkowska U, and the HEM Project team. Closing the health gap in European Union. Cancer Center and Institute of Oncology, Warsaw, 28. Available from: W. Zatoński,

36 MODEL IMPACT - SPADEK UMIERALNOŚCI CHD Anglia i Walia 1 Polska 2 Czechy 3 Finlandia 4 Czynniki ryzyka -58% Czynniki ryzyka -54% Czynniki ryzyka -58% Czynniki ryzyka -53% Palenie -48% Dieta / Chol. -1% Obesity +4% Aktywność fizyczna +4% Nadciśnienie -1% Palenie -11% Dieta / Chol. -39% Obesity +4% Aktywność fizyczna -1% Nadciśnienie % Palenie -8% Dieta / Chol. -41% Obesity +1% Aktywność fizyczna Nadciśnienie -15% Palenie -9% Dieta / Chol. -37% Obesity Aktywność fizyczna Nadciśnienie -8% Leczenie -42% Leczenie -37% Leczenie -41% Leczenie -23% Prewencja wtórna -11% Zawały -8% Niewydolność serca -13% Inne -1% Prewencja wtórna -7% Zawały -5% Niewydolność serca -12% Inne -12% Prewencja wtórna -11% Zawały -7% Niewydolność serca -13% Inne -1% Prewencja wtórna -8% Zawały -4% Niewydolność serca -2% Inne -1% Niewyjaśnione % Niewyjaśnione -1% Niewyjaśnione -2% Niewyjaśnione -24% Źródło: 1 Unal B, Critchley JA, Capewell S. Explaining the decline in coronary heart disease mortality in England and Wales between 1981 and 2. Circulation. 24 Mar 9;19(9): Epub 24 Mar 1. 2 Bandosz P, O Flaherty M, Drygas W, Koziarek J, Wyrzykowski B, Rutkowski M, Bennett K, Opolski G, Zdrojewski T, Capewell S. Explaining the decline in coronary heart disease mortality in Poland between 1991 and 25. Eur Heart J. 21;31 (Abstract Suppl.), Brythans J, Lanska V, Cifkova R, Flaherty M, Critchley J, Capewell S. Explaining the decline in coronary heart disease mortality in the Czech Republic between 1985 and 27. EUROPREVENT, Prague, Laatikainen T, et al. Explaining the Decline in Coronary Heart Disease Mortality in Finland between 1982 and Am. J. Epidemiol. 25;162: Table prepared by W. Zatoński W. Zatoński,

37 Umieralność z powodu chorób układu krążenia, lat 16 A Finlandia B Polska C Rosja Mężczyźni 8 Mężczyźni Mężczyźni Kobiety 4 Kobiety 2 Kobiety Źródło: Zatoński W. IEA World Congress of Epidemilogy; Edinburgh, Scotland 7-11 August W. Zatoński,

38 Umieralność z powodu chorób układu krążenia, lat Rosja Mężczyźni Kobiety W Rosji, na Ukrainie i w innych krajach byłego Związku Radzieckiego po 1991 r. wystąpił ogromny wzrost i fluktuacje umieralności. Wydaje się, że nadużywanie alkoholu w Rosji doprowadziło nie tylko do wzrostu typowych problemów zdrowotnych związanych z alkoholem (marskość wątroby, a zwłaszcza wypadki, samobójstwa, zabójstwa i inne przyczyny zewnętrzne), ale także do ogromnego dodatkowego (alkoholowego) wzrostu umieralności z powodu non-mi acute IHD" (ICD-1 I24), (Lancet 27/6/29). Źródło: Zatoński W. IEA World Congress of Epidemilogy; Edinburgh, Scotland 7-11 August 211 W. Zatoński,

39 Umieralność z powodu chorób układu krążenia w Rosji, , lat 15 Over 5% (112,625) of Enterprises Privatized 1 Gorbatchov s anti alcohol campaign May 1985; (decreases 25%) Mass Privatization begins Male 5 Female USSR collapses 98 Russian Financial Crisis (Per capita GDP drops 3%) Adaptacja: John Powles W. Zatoński,

40 Source: Richard Peto, CTSU, University of Oxford, UK 39

41 Source: Richard Peto, CTSU, University of Oxford, UK 4

42 Demokracja jest zdrowsza We wszystkich krajach Europy wschodniej transformacja chorób układu krążenia jest przesunięta w czasie W Polsce wzrost umieralności zakończył się około 199 roku Wraz z transformacją społecznoekonomiczną rozpoczęła się faza spadku Źródło: Richard Peto, CTSU, Univeristy of Oxford, UK

43 Źródło: Richard Peto, CTSU, Univeristy of Oxford, UK Inaczej niż w zachodniej i środkowej Europie, w Rosji i innych krajach post sowieckich obserwowano olbrzymie fluktuacje w umieralności z powodu chorób układu krążenia

44 Wsp. umieralności / 1 mężczyzn Umieralność ogółem, mężczyźni ZSRR kampania antyalkoholowa z 1985; spadek spożycia o ok. 25% Upadek ZSRR w 1991 Kryzys rubla w % % 2% ryzyko zgonu w 4 r.ż. (%) 1% % Źródło: Baza umieralności WHO Źródło: Richard Peto, CTSU, Univeristy of Oxford, UK