>>?.-.V, -i.;---'^'iir

Transkrypt

1 >>?.-.V, -i.;---'^'iir ^W

2 UXIVERSITY OF TORONTO LIBRARY WILLIAM H. DONNER COLLECTION purchased from a gift b\ THE DOXXER CANADIAN FOUNDATION

3

4

5 "PAMICI WILHELMA FELDMANA

6

7

8

9 "PAMICI WILHELMA FELDMANA JAN BAUDOUIN DE COURTENAY ALEKSANDER BRDCKNER ANTONI CHOONIEWSKI FILIP EISENBERG JÓZEF GRABIEC WADYSAW LEOPOLD JAWORSKI JAN KASPROWICZ STANISAW KOT STANISAW LAM BOLESAW LIMANOWSKI STANISAW PRZYBYSZEWSKI JAN RAWICZ KAROL HUBERT ROST>X OROWSKl WADYSAW SIKORSKI LEOPOLD STAFF WACAW SZYMANOWSKI MARJ^N ZDZIECHOWSKl STEFAN EROMSKI LIST OTWARTY WILHELMA FELDMANA DO FRYDERYKA NAUMANNA 3 PODOBIZNY 1 FAKSYMILE n\ KRAKÓW 1922 CZCIONKAMI DRUKARNI NARODOWEJ W KRAKOWIE

10 1(52

11 SOWO WSTPNE Tragicznym by los tego czowieka. Wyszedszy z ortodoksalnego rodowiska ydowskiego, przylgn ca dusz do spoeczestwa polskiego, y jego ideaami i sta si przeczulonym patryjot polskim. Cae ycie powici pracy nad badaniem umysowoci i twórczoci polskiej, marzy o wskrzeszeniu niepodlegej Polski. Szed w tym kierunku stale i wytrwale, nie zniechcajc si zajadem szczuciem i ohydnemi nagankami, urzdzanemi nawet przez wybitnych i skdind zasuonych ludzi. Nie mogli mu oni przebaczy, e, bdc z pochodzenia ydem, omiela si jednak czu i myle po polsku. W wydawanej przez siebie Krytyce" stale przeprowadza myl walki ornej o niepodlego i systematycznego przygotowywania si do chwili, kiedy nareszcie wypadnie stan do walki. Byem wspópracownikiem Krytyki", ale, jako stanowczy i zdecydowany pacyfista i antymilitarysta, zwalczaem stale myl o wszelkich powstaniach i wystpieniach zbrojnych. Dla tego te prawie kady z moich artykuów zaopatrywa Feldman uwagami i zastrzeeniami redakcyjnemi. Kady z nas ze swego stanowiska mia suszno. On, obawiajc si coraz wikszego wzrostu tak zwanego trójlojalizmu i zwizanych z nim, z jednej strony, upadku jednoci Ktiga pamitkowa I

12 i jednolitoci narodowej, z drugiej za strony zaniku wszelkich uczu obywatelskich, twierdzi, e konieczn jest walka orna o niepodlego i zjednoczenie Polski, a wic wzicie udziau w przewidjrwanej wojnie europejskiej, czy po tej czy po owej stronie, byle tylko przeciwko gównemu wrogowi Polski, t. j. przeciwko Rosji. Ja za, w przekonaniu, e taka wojna europejska, a, jak si póniej okazao, wszechwiatowa, bo take japoska i amerykaska, bdzie straszn klsk ludzkoci i doprowadzi j do ndzy i do upadku pod kadym wzgldem, otó w tem przekonaniu o zgubnych nastpstwach wojny pragnem zapobiegania jej na wszelki sposób. Okazao si to niemoliwem i, co do^ faktycznego przebiegu wypadków, przewidywania Feldmana sprawdziy si. Wojna wybucha. Polska wzia w niej udzia i ostatecznie odzyskaa niepodlego. Stao si to jednak kosztem takich strat, takiego pogrenia w otcha ndzy i zepsucia e czowieka, wspóczujcego niedoli ludzkiej, nie moe napenia radoci. Skutkiem wojny wiat cay sta si, wstrtn cuchnc kloak, a Polska czci tej kloaki. Tak zwana ludzko wspóczesna to to przecie i wizienie, napenione przestpcami wszelkich stopni i odcieni, i olbrzymi dom obkanych, i potworny zwierzyniec z tpicemi si nawzajem bestjami dwunogiemi. Ale jestto moje osobiste odczucie i moje osobiste zapatrywanie. Wiele osób cieszy si z tego, co jest, pomimo caej ohydy i potwornoci. W zwizku z marzeniami o zdobyciu wolnoci i niepodlegoci Polski przez udzia w wojnie wszechwiatowej, Feldman by jednym z inicjatorów organizacji legjonów galicyjskich, które nastpnie odegray tak niepoledni rol

13 jiko oddziay pomocnicze przy armji austryjackiej i niemieckiej w walce z Rosj. W oczach wszystkich patryjotów polskich powinno mu to by poczytane za niespoyt zasug. Nastpnie podczas wojny Feldman pracowa w Berlinie na korzy Polski. Przypuszcza bowiem, e t wanie drog popiera najskuteczniej spraw ojczyzny. Trudno te zaprzeczy, e pastwa centralne wywiadczyy Polsce niezmiern usug, poniewa pierwsze ogosiy jej niepodlego. Co niemi kierowao, to ju inna kwestja. W kadym razie wielu patryjotów polskich, a w tej liczbie Feldman, powitao z zapaem ten akt, który zreszt w wykonaniu przedzierzgn si w brutalne wyzyskiwanie kraju przez wojska okupacyjne. Pokój brzeski nietylko podziaa ochadzajco, ale nawet wywoa oburzenie przeciwko pastwom centralnym, które pozwoliy sobie wystawia na szwank interesy Polski, a zarazem dowiody w ten sposób rozpaczliwego krótkowidztwa i nieumiejtnoci orjentowania si w pooeniu. Pod wpywem tego oburzenia wystosowa Feldman list otwarty do deputowanego niemieckiego F. 3 Naumanna, wydrukowany jako rkopis p. t. Vor der neuen Teilung Poens Offenes Sendschrethen an Herm D. Friedrich Naumann, M. d. R. won W. Feldman. Berlin-Charlottenhurg. Selbscerlag des Yerfassers. (13. Februar 1918)." W misji polskiej w Berlinie pracowa Feldman poniekd bezinteresownie. Pobiera bowiem tak szczupe wynagrodzenie, e go nie wystarczao na utrzymanie rodziny. Kiedy, rozczarowawszy si co do Niemiec i Austrji i powróciwszy do kraju, chcia w oswobodzonej od okupantów Polsce pracowa dla dobra wyzwolonej ojczyzny,

14 4 spotkao go zajade szczucie i zoliwe wytykanie rzekomego gcrmanohlstwa. Rozmaite organy opinji publicznej", dmce w surm wojowniczego patryjotyzmu", utosamianego z upokarzajcem podlizywaniem si demokracjom zachodnioeuropejskim", za pomoc bezustannych i uporczywych donosów przestrzegay przed nim ministerstwo spraw zagranicznych i inne wadze polskie jako przed czowiekiem podejrzanym i nie zasugujcym na zaufanie. Te same organy opinji publicznej" nadskakiway niegdy Rosji i oddaway jej Polsk; Feldman za od samego pocztku by przeciwko Rosji i za niepodlegoci Polski. I tego to wanie nie chciano mu ani zapomnie, ani przebaczy. By to dla niego nowy cios, nowy ból, zadany jego miujcemu Polsk sercu. Zawiedziony w swych nadziejach, zgorzkniay i zrozpaczony, usun si od dziaalnoci politycznej i wróci do Krakowa, aeby tam wznowi przerwan przez wojn prac literack i publicystyczn. Niedugo jednak móg pracowa. Cierpienia moralne, wywoane przez krzywd niezasuon, odbiy si take na jego organizmie, który nie móg wytrzyma powaniejszej choroby. Grono przyjació Feldmana i osób mu wspóczujcych postanowio choby tylko w oczach jego rodziny wynagrodzi krzywd, wyrzdzon mu przez oszczerców i przez obaamucone spoeczestwo. Za najwaciwszy do tego rodek uznano wydanie ksiki zbiorowej ku uczczeniu spotwarzonego i poniewieranego nieboszczyka. Zainicjowano t myl w Krakowie i przeniesiono j na grunt warszawski. Na zebraniu odnonem w Warszawie w kocu r omawiano cakiem powanie tre artykuów, majcych wej

15 do tej ksiki, wymieniano nazwiska uczonych i publicystów, których naleai'o poprosi o wzicie w niej udziau, i zastanawiano si, równie cakiem powanie, nad sposobami uzyskania rodków pieninych, umoliwiajcych sfinansowanie tego wydawnictwa. Znaleli si wtedy ludzie zamoni, mienicy si przyjaciómi zmarego" i jego dunikami moralnymi" którzy wyranie i niedwuznacznie ofiarowywali sw pomoc materjaln. Niestety, skoczyo si na obietnicach i dobrych chciach. Jak przystao na czonków narodu, w którego gowach, wedug vsryraenia Juliusza Sowackiego, myl nie postaje nawet godziny, owi rzekomi ofiarodawcy zadowolnili si uroczystemi obietnicami, ale o ich spenieniu nie raczyli pamita. Pochony ich sprawy nierównie aktualnie jsze".. Jak to mówi, duch si stuk, tak e o ekspijacji wzgldem krzywdzonego nieboszczyka gruntownie zapomniano. Podobno w ministerstwie spraw zagranicznych niektóre wraliwsze sumienia widziay w traktowaniu Feldmana pod koniec jego ycia krzyczc niesprawiedliwo i poczuway si do obowizku pewnego zadosyuczynienia wobec tak zasuonego dziaacza. Miao si to urzeczywistni przez przyznanie wdowie bd to pensji doywotniej, bd te zapomogi jednorazowej. Taka zapomoga mogaby by uyta na pokrycie czci wydatków, zwizanych z podobnego rodzaju wydawnictwem. No, ale i tu równie skoczyo si na szlachetnych porywach", bez wcielania ich w ycic. A szkoda wielka, e si tak stao i e, dziki baamuctwu i jaowym obiecankom, w}'dawnictwo to tak si znacznie opónia. Gdyby ukazao si ono mniej wicej rok temu.

16 6 kosztowaoby kilka razy mniej, anieli obecnie. Cay ciar wydawnictwa wzia na swe barki sama wdowa, która moe pokry te olbrzymie koszty tylko z nadmiernym wysikiem. Ma jednak prawo by dumn z tego, e potrafia si obej bez pomocy opiekunów i Mecenasów". /. Baudouin de Courtenay Warszawa, marzec 1921 r.

17 WILHELM FELDMAN SZKIC BIOGRAFICZNY Jeli nie bdc ani literatem, ani historykiem literatury ujmuj pióro, aby napisa szkic biograficzny, to niech mi wolno bdzie poprzedzi go kilkoma sowy wyjanienia i usprawiedliwienia. Wiem dobrze, e niewprawne pióro powicone od wielu lat nauce cisej, okae si chropawym i skrzypicym instrumentem, gdy chodzi o skrelenie caego ycia ludzkiego i uchwycenie kilkoma miaemi i pewnemi linjami sylwetki duchowej zmarego. Jedyn moj pobudk i legitymacj zarazem jest serdeczna a wier wieku trwajca przyja, która mnie z Nim czya. Nie bdzie to tedy praca objektywna", ale podyktowana przez mio i gboki szacunek nie obojtna analiza losów cudzego ycia i pracy, ale wspóczujcy al i skarga. Wielkie tego ycia prace i zasugi, jego znaczenie dla literatury i historji literatury polskiej, dla polskiej publicystyki i dla rozwoju naszej myli i spoecznej i politycznej znajd niewtpliwie swoich historyków i oby sprawiedliwych s- dziów. Ale ta strona spoecznie niewtpliwie najwaniejsza nie wyczerpuje caego czowieka ani caego ycia jest poza ni, dyskretnie przesonita strona bardziej intymna, bardziej ludzka ten czowiek - pracownik i bojownik ukochanych przez si ideji by te czowiekiem, co pragn, kocha, nienawidzi, walczy, cierpia i rozpacza. I zdaje mi si, e indywidualnoci tej miary co zmary, naley si od wspóczesnych i od potomnoci, aby nie

18 8 tylko poznawali i oceniali objektywne jej krystalizacje jego prace i dziea, ale take, aby nie omieszkali zoy daniny wdzicznoci i uznania, choby pomiertnego, za ycie pene samozaparcia, ycie pene trudu i walki, ycie rzadko opromienione sonecznym umiechem, a nazbyt czsto zatruwane zjadliw potwarz, zawistnem pomniejszaniem czy przemilczaniem. Ta gar rysów osobistych, które pragnbym utrwali, moe posuy przyszemu historykowi literatury, krytyki i pracy spoeczno-politycznej w ostatnich trzydziestu latach do wykoczenia tej fizjognomji duchowej. A zarazem posuy ona moe za odpowied i wyjanienie tym, co uderzeni wielk liczb wrogów, z którymi zmary musia zetkn si w yciu, zapytywali si zapewne, czy moe jakie jego waciwoci charakteru nie byy przyczyn tego zjawiska, nawet w historji literatury rzadko spotykanego w takiej rozcigoci i w takiem napiciu. A moe obraz ycia kaleczonego czsto i poniewieranego, stanie jako wyrzut sumienia i przestroga na przyszo przed dusz spoeczestwa albo tych przynajmniej, co je gnbili i zatruwali cho niestety nadzieja nie wielka, bo historja rzadko tylko bywa vitae magistra"! Zycie byo dziwne i niecodzienne nie tyle przez swoje zewntrzne koleje, ile przez swoj tre wewntrzn. Z ciasnoty umysowej maomiasteczkowego galicyjskiego ghetta, ten czowiek elazn prac podtrzymywan przez niegasncy zapa, wydostaje si na wyyny wspóczesnego ycia umysowego. Rzec mona miao, e nie byo takiego drgnienia myli i ycia w Polsce wspóczesnej, któreby mu pozostao obcem, a i wszystkie waniejsze ewolucje i zagadnienia duszy europejskiej znajdyway w nim oddwik. Coprawda myliby si, ktoby przypuszcza, e to rodowisko ydowskie, z którego wyszed, nie posiada adnej zgoa kultury, jest spoeczestwem jakoby barbarzyskiem. Ale ta jego kultura jest dziwaczna, skoszlawiona, czasami karykaturalna, naszpikowana anachronizmami i cudacznemi przeyt-

19 kami a nadewszystko tak daleko odbiegajca od wspóczesnej europejskiej, e potrzeba do tego niezwykej plastycznoci psychicznej i zdolnoci przystosowawczej, aby w cigu niespena dziesiciolecia, jak to byo u Feldmana, przej z jednej na wyyny drugiej. Urodzi si w Zbarau, dnia 8 kwietnia 1868 roku Rodzice ortodoksyjnie wierzcy, nalecy do sekty chasydów, wychowywali syna rokujcego niemae nadzieje przez wczenie rozbudzony rozwój intelektualny, jak umieli najlepiej no i w miar a nazbyt skromnych rodków jakiemi rozporzdzali. Nie bya ta modo, jak mu danem byo tam przey, radosna ni opromieniona weselem, wybujaa i beztroska. Kto nie zna z autopsji tego rodowiska, niech przeczyta sobie szkice i nowele Pereca, Asza i Bubera a najlepszy jego obraz chyba znajdzie w ydziaku", Piknej ydówce" i Nowelach i Obrazkach" samego Feldmana. Brud i ciasnota, bezsoneczne, wskie uliczki, przygniatajca walka o byt, wiatopogld kostniay, ujty w ciasne ramy redniowiecznych spekulacji scholastycznych, naszpikowany przesdami i zabobonami, bezduszny racjonalizm w poczeniu z mistyk kabalistyczn, nauka zabijajca indywidualizm czysto pamiciowa i djalekt}xzna, daleka od ycia i przyrody oto to, na którem rozwija si mody duch. Jak spowied wasna brzmi sowa Zydziaka:" Nigdy... nigdy nie byem dzieckiem... Nie zaznaem jasnoci ni uciechy niezmconej... Nie wiem, co to swoboda, co umiech i swawola modziecza, co ucisk i pieszczota... W wiecznym bólu, w bezustannem pasowaniu si z niedostatkiem, z wrogiem, z burzliwym rozumem... z zaporami jecemi si... dni mi spyway... Piounami karmiony ó piem... z octem... I gdzie ma wiosna? gdzie?" Ale z tego rodowiska bezstronnie przyzna to naley móg te wynie wielkie poczucie obowizku rodzinnego, wielki szacunek dla istotnych wartoci w yciu, w pierwszym rzdzie dla wartoci intelektualnych, które wbrew naturalnemu utylitaryzmowi ludu

20 10 oddajcego si od wieków handlowi s u ydów w wielkiem poszanowaniu móg wynie ducha demokracji, który pod naleciaociami teo- i plutokratycznemi utrzyma si w y- dostwie a wreszcie owo ywe wspóczucie dla wszelkiej krzywdy ludzkiej, wszelkiego ucisku. Zwolna a nieuchronnie, Feldman jak kada wybitniejsza indywidualno, poczyna si wyamywa z gniotcych oków. Tu i ówdzie poprzez szpary przenikajce w obrb murów ghetta, promienie kultury europejskiej budz tsknot za tym wiatem sonecznym a swobodnym rozpoczyna si walka tak dramatycznie przedstawiona w Zydziaku". Majc lat trzynacie, zapoznaje si z polskiem abecadem w szkole ludowej w siedmnastym dopiero j koczy. 1 oto walka na dwa fronty jak cae niemal ycie z zacofaniem domu rodzicielskiego, któremu ten wymarzony wiat zda si pokus djabelsk a brakiem rodków do zdobywania tej upragnionej nauki uwiconym tradycj sposobem poprzez szko redni i wszechnic. Ale to zmaganie si ze sob i z warunkami hartuje go przynajmniej moralnie uczy wasnym trudem i zabiegliwoci ku swój los, tworzy sobie warunki bytu. Oto cielesny jego konterfekt z owego czasu skrelony w Zydziaku": koczy on rok siedmnasty, ale czoo mylce, twarz. obrosa, rysy ostre i cera pergaminowa czyni, e wydaje si o wiele starszym, mimo e jak dziecko wty i chudy, mimo e rce mae ma i przeroczyste, plecy wskie a muskuy niewyrobione; mimo e nie ma w sobie krwi ni siy modzieczej. Bo skde ta do niego? Miae jej zaczerpn w atmosferze chejderowej, gdzie tyle rolin modych widnieje i ginie? Czy w domu rodzinnym, dokd nigdy nie zaglda wesoy promie soca ni bysk losu pomylnego? Lub moe w klauz", dokd spieszy codzie o pitej i przebywa do pónej nocy z maemi przerwami!?" Ale ten wty, niedowiadczony yciowo modzieniec w ywioowym swym pdzie ku wiatu i swobodzie ducha znajduje w sobie do od-

21 II wagi i siy, aby si puci w wiat dla niego daleki i wielki do Lwowa (w r. 1886), bo czuje, e w Zbarauani zaspokoi swego godu nauki nie potrafi, ani pozna ycia. A tu nowa go walka czeka nowe zmagania i zawody nowe. Naprzód walka o chleb i o mono naukl Ten wiat jasny i soneczny, do którego si rwaa wyobrania modziecza, nie zawsze takim okazywa si zbliska pod pokryw ideaów odsaniay nieraz plugawe swe oblicze wyrachowanie, hipokryzja, poza, frazes, ciasny egoizm, obuda albo cynizm. Utrzymywa si wtedy z lekcji nieraz godem przymierajc naturalnie. Ci, co si poznali na niezwykem uzdolnieniu modego chopca, jak Lilien, Nossig, zacht i rad wspierali go jak mogli, a przeycia owych lat sprawiy, e w póniejszem swem yciu, sam rozporzdzajc bardzo szczupemi rodkami wspiera materjalnie modych chopców, garncych si ku wiatu i opiekowa si ich rozwojem. Druga cz Zydziaka" jest gboko odczutym obrazem tych walk i zawodów. Co jednak w owym okresie ksztatowania si modej duszy wywaro na Feldmana wpyw duy, to znajomo z M. Darowskim i serdeczne zainteresowanie okazywane modziecowi przez czcigodnego weterana z r Do tych odlegych wspomnie wraca F. z uczuciem gbokiej wdzicznoci, piszc w 30 lat póniej: Niech piszcemu wolno bdzie raz jeden przerwa objektywny tok opowiadania, aby na tem miejscu da wyraz uczuciom osobistym. Trzydzieci lat temu, jako mody chopiec przybywszy do Lwowa, poznaem w osobie sdziwego Mieczysawa Darowskiego polaka starej daty, promieniejcego mioci Polski i wolnoci ; jego rka, która ongi dzierya szabl bojow, a ciskaa do Mickiewicza i Sowackiego, z bogosawiestwem spocza na gowie idcego z ghetta w wiat polski samouka; w Jego domu wiarusy z r i emigracji stanowili ywy obraz modoci ducha, najgortszych uczu polskich, a zaraam

22 12 ogólno-ludzkich obraz, krzepicy serce jeszcze po kilku dziesicioleciach. Podobne uczucia wlewzji w dojrzewajc dusz póniej w Krakowie przedstawiciele 1863 r., wielcy umysami: Adam Asnyk, Mieczysaw Pawlikowski, sercami i Sewer Maciejowski. Cze dla nich i wdziczno napenia dzi serce nietylko jako obowizek, ale i jako ródo, skd pynie wiara w przyszo". (Dzieje polskiej myli politycznej t. II. str ). Mimo wszelkich trudnoci i zapór pracuje w nowym dla wiecie gorczkowo pochania upragnion wiedz, poznaje ycie z najrozmaitszych stron. I tu ju w okresie ycia, w którym zwykle dopiero si poczyna ksztatowa indywidualno ludzka, spotykamy u niego wiele cech, które bd mu towarzyszyy cae ycie. Naprzód zdumiewajca wprost pracowito, chwilami niemal optacza: a do koca ycia pracowa po kilkanacie godzin dziennie, wypeniajc przerwy tej wytonej pracy umysowej zaatwianiem spraw natury technicznej literackich czy spoecznych. Potem ogromna ciso i sumienno tej pracy wszelkie wiadomoci stara si zawsze zdobywa u samego róda gdy chodzio o ocen pisarza, o charakterystyk jakiej sprawy politycznej czy spoecznej, nie darowa sobie przeczytania choby najnudniejszej ksiki, choby najbahszej broszury. Z tern wielkiem oczytaniem czya si, jak czsto zreszt, namitno do ksiek. Kilkakrotnie zbierana, czsto kosztem innych potrzeb yciowych i kilkakrotnie sprzedawana wskutek koniecznoci yciowych spora bibljoteka, wypeniajca po suht cay jego pokój, bya charakterystycznem tem dla jego pracy. Z wielkim nakadem energji prowadzona, samorzutna i wasn myl kierowana praca nad sob, wycisna na Feldmana umysowoci cechy samouka. Wiadomoci jego nie zawsze byy systematycznie uporzdkowane i powkadane do odpowiednich szufladek przez oficjalne nauczanie z istotnych w tym kierunku braków zawsze jasno sobie zdawa spraw i stara si je uzupenia, bo nieodzowna

23 sumienno intelektualna nie pozwalaa mu zaspakaja si powierzchownemi a atwo dostpnemi pogldami na sprawy. Samouctwu swemu z drugiej strony zawdzicza samodzielno mylenia, nie dajc si omami tanim frazesem, i na lep byskotliwego aforyzmu lub ulec sugestji powodzenia. Tej samodzielnoci umysowej towarzyszya jedna z najistotniejszych ]ego cech zarówno na punkcie intelektu jak charakteru uznawa tylko istot rzeczy, nie za jej mniej lub wicej pontn lub popatn powierzchni. Kade zagadnienie nasunite mu przez ycie stara si gruntownie pozna i zgbi, przemyle do ostatnich konsekwencji a doszedszy do nich nie waha si w czyn ich wprowadzi, wycign z nich prakt)'cznych dla ycia wskaza. Mimo trudnych warunków a dziki niesychanemu rozmachowi, we Lwowie Feldman szybko przyswaja sobie dokadn znajomo literatury polskiej, zapoznaje si równoczenie ze wszystkiemi waniejszemi sprawami politycznemi i spoecznemi ówczesnej chwili. O niesychanej szybkoci tego rozwoju wiadczy fakt, e ju w r znajdujemy artykuy wówczas omnastoletniego modzieca w dziennikach politycznych lwowskich i w Przegldzie spoecznym". Wtedy te zostaje jednym z pierwszych w Galicji czonków -Zwizku Modziey Polskiej", bdcego odgazieniem Ligi Polskiej". Na pierwszym jednak planie jego ówczesnych zainteresowa stoi kwestja polsko-ydowska, której w przewanej mierze powicony jest pierwszy okres jego dziaalnoci publicystyczno-literackiej, a która do koca jego ycia pozostanie wiecznie jtrzc si, nigdy niezagojon ran jego duszy. Wydarszy si z mroków ghetta ku upragnionemu wiatu kulturry polskiej i europejskiej, wkrótce musia dozna gbokich zawodów i rozczarowa. Przekona si, e sprawa nie jest bynajmniej tak prost i atw, jak sobie to wyobraa, jak tego pragn w modzieczym optymizmie. Bo walk trzeba byo toczy na dwa fronty, cik, zaart, chwilami

24 14 zdao si, oeznadziejn. Z jednej strony masa ciemna, g- boko tkwica w ciemnocie, przesdach i uprzedzeniach ghetta, w drugiej czci wydana na up maomiasteczkowej ndzy. Ponad ni jako jej przywódcy i opiekunowie, czsto wyzyskiwacze, rabini ortodoksyjni, fanatycy lub rabini-cudotwórcy wraz ze swoj gwardj, moralnie i materjalnie zainteresowani w trwaniu tego systemu odgrodzenia si chiskim murem od reszty spoeczestwa. A i ci, co mniej lub wicej odwanie i konsekwentnie wyrywali si przez mury ghetta, nie zawsze byli mu bliskimi: gruby utylitaryzm, w miejsce wiary ciasnej co prawda i fanatycznej, cyniczny indyferentyzm, sobkostwo i snobizm, duo kultury powierzchownej i pozornej, grawitacja do niemczyzny musiay go rani i zraa. Jemu wiato ukazao si byo w postaci kultury polskiej, t kultur sobie przyswoi i ukocha bez zastrzee, spraw polsk uzna za swoj wasn i z entuzjazmem waciwym swej naturze gotów by jej suy ca dusz, caem yciem. Pod sztandarem asymilacji ydów, modzieczo ukochanym pozosta przez cae ycie, cho przyszy chwile cikie, gdzie zdao si e idea bezpowrotnie zbankrutowaa, gdzie trzeba byo zamkn oczy na rzeczywisto, aby dotrzyma wiary ideaowi modzieczemu. Bo spoeczestwo polskie z nielicznemi wyjtkami modziey radykalno-postpowej i paru rozumnych polityków-idealistów, do tych garncych si ku niemu dzieci odnosio si w najlepszym razie obojtnie, czsto wrogo odgraniczao si od nich murem przesdów, uprzedze, chwilami nienawici. A e ta postawa spoeczestwa polskiego wród ydów budzia jako reakcj odruchy separatystyczne, e przyczynia si do wyhodowania ruchu sjonistycznego, to oczywista jeszcze bardziej utrudniao zadanie bojowników asymilacji,!, bo w takich warunkach asymilacja niejednokrotnie nosia Jj pitno samoponiania si, aszenia si o wzgldy rki, co policzkuje i odtrca z obrzydzeniem i trzeba byo samoza parcia si i wiary w jak lepsz cho dalek przyszo.

25 aby móc sprawie dalej suy. Uczuciowe stanowisko na oba fronty maluje Feldman temi sowy w Piknej y- dówce" wzgl. w Zydziaku": cho w duszy od dawna ju odczya si bya od ydostwa, jednak kady zarzut pada kamieniem na jej piersi i przygniata j swym ciarem i gardzia ^temi ndznemi istotami", ale ich postpowanie bolao j czasem dreszcze j przenikay, jakby kto i miota oskarenia na jej brata, którego ona kocha, ale musi potpi". A z drugiej strony z caym modzieczym zapa- oddany, bola serdecznie ilekro spotka em sprawie polskiej si z niedowierzaniem, niechci lub niesprawiedliwoci ze strony tych, co uczuciom jego byli bliscy. Kwestji ydowsko-polskiej powicone s w tym pierwszym okresie liczne artykuy, broszury: Asymilatorzy, sjonici i polacy", O argonie ydowskim", Stosunek Mickiewicza do ydów", Kociuszko i Berek Joselewicz " i wspóudzia w redakcji Ojczyzny", tygodnika propagujcego ide asymilacji. Czynna, ruchliwa i bystra umysowo predestynowaa Feldmana do publicystyki, czujno i chwytno myli, duy temperament polemiczny (wolny jednak od wszelkiej agresywnoci osobistej zawsze rzeczowy), bogactwo wiadomoci, dno do uogólnie i cite pióro, postawiy go z czasem w rzdzie pierwszych polskich publicystów. Pozatem majc lat 19, od szeciu lat dopiero znajc jzyk, wydaje w r Pikn ydówk", która doczekaa si dwóch wyda i trzech tómacze na niemieckie a w rok potem Zydziaka", równie dwukrotnie wydanego i tómaczonego odwaga i sukces zaiste niemay dla tych gorcych, chwilami namitnych spowiedzi z ycia wasnego. W tych pierwocinach literackich kadego musi uderzy stosunkowo due opanowanie formy dobra obserwacja zwaszcza rodowisk ydowskich i wielka dojrzao sdu modocianego autora. W rok po Zydziaku" ogasza Feldman Nowele i obrazki" czerpane po czci z tego samego 15

26 16 rodowiska do którego po latach jeszcze wróci w dramatach Sdy boe" (1898), Cudotwórca" (1901). W r przenosi si do Krakowa. Tutaj widnokrg jego duchowy si rozszerza z ciasnej dziedziny kwestji polsko-ydowskiej wyrywa si ku zagadnieniom caego narodu a porednio i ku zagadnieniom europejskim. Zblia si do grona modziey radykalno postpowej, próbujcej wyrwa spoeczestwo krakowskie z drzemki maomiejsko-konserwatywno-klerykalnej. T drog przenikaj do niego pynce z zachodu hasa emancypacji warstw pracujcych, hasa prawdziwej demokracji, nowe prdy umysowe i literackie, majce póniej wyda Mod Polsk". Wspólnie z Franciszkiem Nowickim, Kazimierzem Tetmajerem, Ludwikiem Janikowskim, Szukiewiczem i innymi, zakada w. r organ modziey postpowej Ognisko". Udzia w zacztkowym podówczas i na przeladowania naraonym ruchu socjalistycznym, kilka w tym duchu napisanych artykuów cigaj na niego uwag policji krakowskiej, niesychanie wtedy przeczulonej na punkcie wszystkiego, co trcio socjalizmem 1 oto w r zasiada jako jeden z dziesiciu na awie oskaronych, ale zostaje uwolniony. Przedtem ju wiziony by we Lwowie za odpiewanie Czerwonego Sztandaru na pogrzebie Czerwieskiego. Stosunek jego do partji socjalistycznej by pozatem zawsze luny by stosunkiem sympatyka, chtnie pomagajcego piórem i czynem w dziele emancypacji ludu roboczego ale zbyt wiele innych mia ideaów i zagadnie praktycznych w swem yciu, zbyt by samodzieln natur aby j móg zamkn w ramach karnej a z koniecznoci zacienionej pracy partyjnej. W r zosta sekretarzem Fundacji barona Hirscha. Miaa ona za zadanie uobywatelenie ydów przez wychowanie modziey, przez popieranie i propagowanie rkodzie i rolnictwa. Zakadano tedy szkoy, ochronki, szkoy rkodzie, udzielano subwencji pocztkujcym rkodzielnikom, zakadano osady rolnicze. Na stanowisku tern rozwija yw

27 i bardzo owocn dziaalno, a gar dzielnych rkodzielników, co wysza z krakowskiej Szkoy Przemysu artystycznego stolarskiego i lusarskiego dotd z wdzicznoci go wspomina. Sam do niedawna obcy yciu praktycznemu, czowiek ksiki i pióra, okazywa zawsze w tych sprawach du sprysto, wybitny zmys praktyczny, umiejtno doboru i oceny ludzi i wpyw pa nich wywiera sugestywny. Dziaalno ta trwaa do r. 1894, kiedy w zarzdzie Fundacji wzi gór centralistyczny kierunek niemiecki, na skutek czego Feldman wraz z zarzdem krakowskim (do którego naleeli prof. Rosenblatt, prof. Kasparek, pose Rotter i inni) zoy swój urzd. W owym to czasie, w zimie r. 1893/ i 894 poznaem go i zbliyem si do w czytelni modziey handlowej, w której skupiona bya wówczas caa modzie ydowska, akademicka i nieakademicka, a w której jako prezes umia rozbudzi i podtrzymywa przez szereg lat ywy ruch umysowy. Podczas dyskusji tam prowadzonych zwróci na mnie uwag i wkrótce bywaem codziennym nieomal gociem w jego pokoiku (przy ul. Grodzkiej 1. 59) zawalonym ksikami, gdzie a do pónej nocy czytywalimy wspólnie Nietzschego, Tillego (von Darwin bis Nietzsche) i dyskutowalimy. Zoywszy w r sekretarjat Fundacji postanowi uda si do Niemiec, celem uzupenienia i usystematyzowania swych wiadomoci samouka. Nc go zagadnienia filozoficzne, spoeczno-kulturalne i ekonomiczno-spoeczne. Sucha wic naprzód w Heidelbergu wykadów Kuno Fischera, potem w Berlinie Schmollera, Brentana, Simmla, Willamowitza V. Móllendorf, Briicknera i innych rozszerza swoje wyksztacenie i pogbia wiatopogld uzyskuje perspektyw europejsk. Z owych czasów datuje si naprzód znajomo, potem przyja z Tadeuszem Miciskim, oraz bliszy stosunek z Adamem Krasiskim i z Franciszkiem Pikiem (Mirandol). Utrzymuje si w owym czasie z korespon- Ksiga pamitkowa 2 17

28 18 dencji pisywanych do krajowych czasopism do Kraju", Przegldu Tygodniowego" i innych ostry ich ton i oywione stosunki z Poloni berlisk i krajow nadto nauczanie w tajnych szkoach polskich sprawiaj, e policja wytacza mu proces o propagand wielkopolsk,, a w nastpstwie tego jako lastigen Auslander" wydala z Berlina z kocem r Wraca tedy po przeszo pótorarocznej niebytnoci do Krakowa i tutaj przy materjalnem poparciu sfer asymilatorsko-ydowskich a moralnym modziey radykalno-postpowej zakada Dziennik Krakowski". Ideaem politycznospoecznym, który go wtedy pociga a który chcia przeszczepi na nasz grunt, byo angielskie stronnictwo Fabjanów" wic zagodzony, zbytnio nie podkrelajcy walki klas socjalizm, szczery demokrat\'zm, antyklerykalizm, denie do kulturalnego podniesienia mas na polu literackiem, swoboda form i wolna droga dla nowych prdów to wszystko ubrane we wykwintn, lekk satyr zaprawion form. rodki, jakiemi rozporzdza, byy nader skromne nie umia nigdy wyzyskiwa adnej sytuacji dla wasnej korzyci aby umoliwi istnienie Dziennika", sam zadawalnia si bardzo skromn pensj. Jeli mimo to postawi Dziennik na europejskiej wyynie, to stao si to tylko dziki jego pomiennemu zapaowi dla kadej sprawy raz podjtej; dziki jego temperamentowi publicystycznemu i intuicji pozwalajcej odgadywa i wyszukiwa mode talenty, wreszcie dziki osobistemu poparciu przez cay szereg wybitnych si literackich i artystycznych. Na amach Dziennika spotykamy nazwiska Adama Asnyka, T. T. Jea, Kaz. Tetmajera, Michaa Bauckiego, Józefa Kotarbiskiego, Dra Biegeleisena, Andrzeja Niemojewskiego, Dra Zofji Daszyskiej, Macieja Szukiewicza, Artura Górskiego, Tadeusza Miciskiego, Emila Haeckera, Ludwika Szczepaskiego i wielu innych. Cae wydawnictwo spoczywao na jego barkach, stao jego trudem i pomysowoci. Pracowa od rana do

29 pónej nocy, wszdzie sani by obecny, w redakcji, w drukarni, w teatrze, na posiedzeniach i konferencjach pisa sam i zbiera artykuy, robi korekt, pilnowa administracji, by niestrudzony i niezastpiony, zdwaja i straja si, byle wszystkiemu podoa, byle podtrzyma pismo na zamierzonym poziomie. Ale podj si zadania zbyt cikiego warstwa inteligencji postpowej, w imi której przemawia Dziennik" bya zbyt szczup, jej znaczenie spoeczne naonczas zbyt mae, aby moga podtrzyma wydawnictwo za dziennik nie uprawiajcy adnej demagogji, nie oparty o sfer jakiego konkretnego interesu stanowego czy klasowego, o adn partj" nie móg liczy na poklask szerszych warstw spoeczestwa. Ogrom pracy woonej w Dziennik" nie poszed z pewnoci na marne, pchn naprzód uwiadomienie polityczne, spoeczne i literackie ale spoeczestwo nie doroso byo jeszcze do tego typu i poziomu publicystyki, wic Dziennik" musia upa. Subjektywnie dla Feldmana zawód ten nie oznacza jednak straty w bilansie yciowym dowiadczenie tu zebrane bdzie móg potem zuytkowa i dalej rozwin w szerszych znacznie ramach Krytyki". Syt zalenoci materjalnej i poniekd moralnej, zmczony syzyfowym trudem, z jesieni 1897 r. zwija Feldman wydawnictwo Dziennika" po pótorarocznem jego istnieniu i przenosi si do Lwowa, aby tu znowu prac dziennikarsk zdobywa skromne rodki do ycia. Pisuje wic znowu do Przegldu Tygodniowego", Prawdy", Kraju" petersburskiego i krakowskiego ycia". Na ów czas zim roku 1897 przypada wany nietylko zewntrznie fakt w jego yciu z okazji odczytu poznaje w Przemylu przysz sw on, Marj z Kleinraanów, któr zalubia 31 lipca 1898 r. Zwizek z t kobiet obdarzon niezwykemi zaletami umysu, a zarazem charakterem prawym i dzielnym, z mskim hartem umiejcym czoo stawia przeciwnocion losu, by jednym z nielicznych jasnych punktów w tem 19

30 20 yciu skoatanem i przepojonem gorycz. Jej wysoka inteligencja i wnikliwo pozwoliy jej odczuwa, rozumie i wspiera wszystkie jego prace literackie i publicystyczne, jej bystry i gboki sd o ludziach i stosunkach czsto by mu pomocny, nadewszystko za jej ofiarne oddanie si sprawom jego ycia, bez szemrania dzielce jego cik dol, zdolne do powice i samozaparcia si, byo dla ródem siy i pociech w chwilach prób yciowych, których los mu nie szczdzi. W r przyszed na wiat jedyny ich syn Józef, dzi mody adept historji, suchacz filozofji na Wszechnicy Jagielloskiej. Maestwo Feldmana byo w najszczytniejszem tego sowa znaczeniu wzorowem oparte na bezgranicznej mioci, wzajemnem powiceniu i zrozumieniu, m na najpikniejszej harmonji duchowej, jak mona wymarzy. Jako i jako ojciec Feldman nie zna granic w swych uczuciach, by tkliwy, serdeczny, szczery a jak dzieli cae swe ycie duchowe z on, tak by najtroskliwszym opiekunem dla rozwijajcego si ycia umysowego swego syna. We wrzeniu r przenosi si znowu do Krakowa: szczupe i niestae dochody pynce z przygodnej pracy dziennikarskiej okazuj si niewystarczajce dla modej rodziny obejmuje tedy ekspozytur lwowskiego Sowa Polskiego" (redagowanego wówczas przez Wolskiego i Odrzywolskiego) na Kraków. Po niedugim jednak czasie, gdy narodowa demokracja obejmuje ster pisma, nie aprobujc jej programu i metod ustpuje z tego stanowiska. Poprzednio jeszcze z pocztkiem r obj by od Stena (Brunera) i M. Gsu-feinowej redakcj Krytyki" i tutaj znajduje pole dla swojego coraz bardziej dojrzewajcego talentu publicystycznego, dla obrony swoich przekona politycznych, spoecznych i kulturalno-literackich a zarazem trybun, z której mog przemawia dziaacze, literaci i art)'ci pokrewni mu duchem bliscy deniami. Poprzez trzydzieci pi tomów Krytyki" wydanych przez Feldmana od r do 1914, cignie si niby czerwona ni pasmo nieustajcej jego troski

31 serdecznej o to ukochane dziecko duchowe kady numer by zdarzeniem w jego yciu kady nosi jego pitno od pocztku do koca. I znowu Krytyka" podobnie jak wpierw Dziennik" staa wycznie powicajcym trudem jego i jego ony nie oparta o adn partj, o adn subwencj, nie zstpujca do poziomu wymaga t. zw. publicznoci, lecz starajca si j podnie do wyyny wasnych wymaga ideowych. Powoani do tego historycy polskiego ycia umysowego, spoecznego i politycznego w biecem stuleciu, oceni t jego prac i uznaj niewtpliwie ofiarny trud ponoszony przez lata cae w imi roz woju Polski i jej kultury. Uznanie bdzie tern wiksze, e rozsiewana przez zoliwe jzyki legenda o wielkiej popatnoci finansowej wydawnictwa, jest tylko tendencyjnym a bezpodstawnym wymysem, któremu przecz przechowane ksigi rachunkowe. Równolegle z pocztkami Krytyki" idzie praca nad dzieem, które równie ca dusz ukocha i do którego kilkakrotnie powraca w yciu nad Pimiennictwem polskiem", dzieem, które mu miao najwikszy rozgos zapewni w Polsce. Od r do 1919 doczekao si ono «3eciu wyda, a ju obecnie okazuje si potrzeba siódmego. Obejmowao z pocztku dzieje literatury ostatniego wierwiecza ostatnie wydanie obejmuje przestrze pówiecza z jednego tomu uroso do trzech (trzecie wydanie miecio si a w czterech). Nci go przedmiot tiudny, przez nikogo jeszcze syntetycznie nie ujty nci jako literata okres odrodzenia literackiego, bogaty w indywidualnoci twórcze ncia jako publicyst aktualno tematu, prdy nurtujce dusz wspóczesnej Polski i przyczyniajce si do jej uksztatowania, odbicie ycia biecego w zwierciedle literatury. Jest rzecz ciekaw i charakterystyczn za- dokadno podkadu razem, e troskliwie dbay o ciso i faktycznego, najwicej uwagi i miejsca powica analizie epok i prdów literackich i syntetycznemu ujciu ewolucji 21

32 22 indywidualnoci tv/órczych nad zainteresowaniem e jak powiem anegdotycznem, góruje rzeczowe. Jak wszystkie jego sprawy i poczynania yciowe, tak i krytyk jego literack cechuje bezstronno, starajca si kademu prdowi, kadej indywidualnoci, choby uczuciowo dalekiej odda nalen sprawiedliwo, odpowiednie zasugom uznanie. Ale ten objektywizm nie przeszkadza mu opowiedzie si przy tym kierunku literackim, który uczuciom jego jest najbliszy za t. z. Mod Polsk" albo cilej mówic za neoromantyzmem. Na to ukochanie romantyki (rozcigajce si i na epok wielkich wieszczów) zoyy si zapewne dwa czynniki: urodzony duch-rewo!ucjonista, wróg sytego i zadowolonego ze siebie spokoju, wróg bezdusznie zakrzepej formy, i niewolnictwa duchowego. Z drugiej za strony moe to ukochanie uczucia i uznanie pierwszestwa woli (by gorcym wielbicielem Schopenhauera) by naturalnym a nieuwiadomionym odruchem przeciw przyrodzonemu rasie y- dowskiej racjonalizmowi to znuony swym jedynowadztwem rozum szuka wyzwolenia w pierwiastkach iracjonalnych duszy. Jego natura entuzjastyczna oywiona organiczn potrzeb ukochania i ubóstwiania, chylia si w niemym zachwycie przed cudown zagadk twórczoci genjalnej i zdobywaa si na najenergiczniejsze, najwymowniejsze akcenty, gdy chodzio o zwalczanie pomniejszycieli olbrzymów" ; e za z poród obu kierunków objtych wspólnem mianem Modej Polski" Feldman ukocha ten, co wierny idejom wielkich naszych wieszczów budzi chcia pic dusz narodu, nie za ten, co j chcia trzyma w upieniu haszyszem nastrojów zawiatowych, to zwaszcza w wietle ostatnich wypadków bdzie mu chyba poczytanem za zasug narodow i dowód czujnej intuicji. Miao to zajmowanie si literatur okresu jeszcze niezamknitego, którego znaczna cz uczestników jeszcze ya, swoje ujemne strony. Raz zasadnicz, e trudno bardzo uj bezstronnie zjawisko bardzo skomplikowane, pynne

33 23 w konturach, którego nie mona jeszcze obejrze z oddalenia historycznego. To te najlepsza zapewne z jego krytyk literackich ksika o Ibsenie, która w caej literaturze ibsenowskiej z pewnoci do pierwszorzdnych bdzie zaliczon, ma za przedmiot analiz zjawiska psychologicznego historycznie ju zakoczonego i skrystalizowanego. Drug ujemn stron praktyczn i osobist by fakt, e bezstronno sdu bez porównania jest atwiejsza wobec tych, co ju zeszli z widowni literackiej, ni wobec ywych. Draliwe, zazdronie strzegce swej sawy istotnej czy urojonej irritabile genus vatum" gotowe kadej chwili zajadle si broni przeciw wszelkiej krytyce ujemnej, uzasadnionej czy nie. A có dopiero wyroki ferowa o caem pokoleniu wieszczów i pówieszczów, powoanych i niepowoanych, o tysicach utworów. Wic nie dziw, e zwolna zgromadzio si spore grono niechtnych pokrzywdzonych" t. zn. ujemnie (cho czsto z pewnoci susznie) osdzonych, lub wprawdzie chwalonych ale w ich mniemaniu nie do uznanych. Powodzenie Pimiennictwa" wród czytajcej publicznoci byo zbyt wielkie i widoczne, uznanie wielu literatów i twórców zbyt oczywiste, aby mona byo lekceway Feldmana i bagatelizowa jego sd. Gromadzia si tedy z pocztku tajona i gucha niech i pragnienie odwetu, czekajc sposobnej po temu chwili. Kiedy w latach porewolucyjnych nastpia na caej linji reakcja przeciw neoromantyzmowi i Modej Polsce", zwrócia si ona w pierwszym rzdzie przeciw autorowi Pimiennictwa" najgortszemu heroldowi tego kierunku. Wszcz si atak tumny, rozbrzmiewajcy ca gam od pozornie objekt tywnej krytyki (nie liczc wypróbowanej metody przemilczania dawniej ju stosowanej) a do orgji karczemnych wyzwisk i oszczerczych insynuacji. Feldman czu si g- boko dotknitym poniono i oplwano prac pisan krwi serdeczn, okupion trudem i powiceniem, odmawiano mu polskoci i prawa zabierania gosu w sprawach kul-

34 24 tury polskiej, wyszydzano jego patrjotyzm lub traktowano jako niskie geszefciarstwo, a wród napastników wielu byo takich, co do niedawna gorcymi jego przyjaciómi i wielbicielami si mienili, byli i tacy, których z uszczerbkiem dla skromnego swego budetu wspiera by którym bratem by najserdeczniejszym, najbardziej oddanym (Nowaczyski, Brzozowski). Po latach pracy nie pytajcej o nagrod, penej zaparcia si siebie a opartej na przekonaniu, e bdc ydem z pochodzenia mona by najlepszym polakiem, musia wobec tej naganki rozbrzmiewajcej zgodnym okrzykiem huzia na yda", zapyta si, czy cay jego program yciowy, program asymilacji nie by bolesn pomyk, nie by naiwn, bo jednostronn tylko okar duszy, nie by daremnym wysikiem, rozbijajcym si o kamienn zapor uprzedze albo o spiow cian instynktowych antagonizmów rasowych. Wic wprawdzie, o ile szo o jego osob i o jej udzia w pracy kulturalnej polskiej, móg si pocieszy wymownym protestem caego szeregu najwybitniejszych twórców i dziaaczy na polu kultury polskiej (jak A. Briickner, G. Daniowski, A. Górski, T. T. Je, J. Kasprowicz, L. Krzywicki, B. Limanowski, T. Miciski, I. Matuszewski, W. Orkan, St. Przybyszewski, W. Sieroszewski, L. Stalf, St, eromski i wielu innych) podniesionym przeciw motywom, metodzie i tonowi naganki. Niesabnca wreszcie poczytno jego Pimiennictwa", zgoa nieudane próby zastpienia go surogatami (Potockiego) mogy go, o ile by tego potrzebowa, przekona o wartoci jego dziea i o tem, e nie móg chyba by obcym duchowi narodu ten, co dla tylu modych zwaszcza by przewodnikiem w labiryncie najaktualniejszych, bo biecych zagadnie kultury. Do pewnego za stopnia nawet namitno, z jak go chciano zwalcza, moga suy za miar wartoci jego dziea, Ale na dnie duszy na cae ju y- cie zostaa gorycz, zosta osad zwtpienia i guchy ból niegojcej si rany. Rozszerzaa si wprawdzie z dnia na dzie

35 25 asymilacja cywilizacyjna szerokich mas ydowskich, ale wskutek zaostrzenia stosunków nie miaa ju charakteru asymilacji narodowo-kulturalnej ; potnia separatyzm y- dowski jako reakcja na coraz wyrazistszy odruch antyydowski spoeczestwa polskiego i wzajem sam przyczynia si do wzmoenia tego odruchu. Program asymilacyjny sta si jakoby utopj, anachronizmem jego przedstawiciele, bojownicy i adepci jakoby ras na etacie wymarcia. Ale i tu jest punkt nakazujcy szacunek i uznanie dla charakteru Feldmana, nie by on z tych, co depcz sztandar chwilowo zwyciony, co gotowi go opuci i na nowy przysiga mimo tej wielkiej yciowej poraki pozosta przy tern co ca dusz umiowa, suy dalej wiernie sprawie polskiej, gdzie i jak umia, z niezmiennym zapaem i powiceniem. Równolegle z prac literacko-krytyczn sza jeszcze inna strona dziaalnoci Feldmana, której wypada sów kilka powici. Jako natura czynna, impulsywna i bardzo uspoeczniona, a przejta idejami prawdziwej demokracji, stara si zawsze skarby kultury i wiedzy uprzystpnia szerszym warstwom ludu pracujcego. Sam znakomity i ulubiony przez suchaczy prelegent zakada wraz z innymi w r, Uniwersytet Ludowy im. Adama Mickiewicza w Krakowie i niemal do mierci bierze mniej lub wicej czynny udzia w jego zarzdzie i pracach. Niezmiernie pracowity, sprysty, pomysowy, oddaje na tern stanowisku nieocenione usugi. Oparty o szeroki wiatopogld, nie zadawalnia si udzielaniem wiedzy szkolarskiej ludowi. da, by mu te dawano pogld na sprawy spoeczne, na caoksztat kultury, by mu uprzystpniono korzystanie ze skarbów sztuki. A ta robota kulturalna ma obejmowa najszersze krgi. Z jednej strony inteligencj i póinteligencj miejsk. Dla niej oprócz wykadów krakowskich inicjuje i urzdza uniwersytet wakacyjny w Zakopanem w r na wzór podobnych instytucji skandynawskich przeznaczony przedewszystkiera dla mo-

36 26 dziey z pod zaboru rosyjskiego, dla której tyle dziedzin kultury ojczystych byo zamknitych lub trudno dostpnych. Z drugiej strony dla robotników wykady i kursy po stowarzyszeniach robotniczych. Wreszcie dla ludu rolnego chce Feldman stworzy równie ogniska propagandy kulturalnej, skuteczniejszej ni dotychczas organizowane przez czytelnie i dorywcze wykady. Marzeniem jego jest urzdzenie Uniwersytetu chopskiego znowu na wzór skandynawski i przez szereg lat stara si o urzeczywistnienie tej ulubionej swej myli, niestety nie znajduje odpowiedniego poparcia u stronnictw chopskich. Ale najwaniejsz ze spraw i górujc nad innemi w ostatnim okresie ycia Feldmana, który obejmuje lata przedwojenne i wojenne, bya sprawa niepodlegociowa. Wyznawca i bojownik wszelkiej romantyki wogóle a spucizny romantycznej wielkich wieszczów w szczególnoci, za naczelne i najwysze wskazanie i cel ycia narodowego uwaa obok troski o podniesienie duszy polskiej, denie do zdobycia samodzielnego bytu pastwowego. Nie odstraszaa go pozorna chimeryczno" ideji niepodlegociowych stemplowanych przez wszelkiego autoramentu realistów" jako mrzonki. Przekonany by o twórczej sile gbokiej i czynnej wiary, wytonej woli. To te od chwili, gdy ideje te poczynaj wita i krzewi si zwaszcza wród modziey, sowem i piórem staje si ich ordownikiem i propagatorem. Czasy byy duszne, przepojone przeczuciem nadcigajcej burzy europejskiej. Feldman wystpuje wtedy z inicjatyw konsolidacji stronnictw niepodlegociowych, która to konsolidacja prowadzi w nastpstwie do utworzenia Komisji Tymczasowej, chocia potem zapewne ze wzgldów taktycznych" nie wchodzi w jej skad. Wybucha wielka wojna Feldman rozgorczkowany czuje e wybia wielka godzina dla Polski. Jako komisarz Komisji Tymczasowej objeda zachodni Galicj, zwouje wiece, na których propaguje ide odbudowy Polski, zbiera skadki na wojsko

37 polskie. n Zaczynaj si urzeczywistnia marzenia niepodlegociowców powstaj Legjony. Przejty gorc mioci dla sprawy, ofiarny, nie liczc si nawet z fizycznemi moliwociami zaciga si w szeregi, cho wycieczony i sterany yciem organizm nie odpowiada wymogom onierskiego trudu, a bardzo krótki wzrok czyni go niezdolnym do suby frontowej. Gorliwie odbywa wiczenia i we wrzeniu wraz ze swym oddziaem wyjeda pod Szczucin, skd jednak ju po paru dniach oddzia wycofano do Krakowa. Naoczna niezdolno do suby i moliwo zuycia go w sprawie narodowej na innym posterunku ze znacznie wiksz dla niej korzyci sprawiaj, e Departament Wojskowy N. K. N. wysya go we wrzeniu 1914 do Berhna w charakterze delegata prasowego. Stanowisko byo trudne, odpowiedzialne i jak si potem miao okaza niewdziczne. Niemcy z riieufnoci a z pocztku i z nietajonem lekcewaeniem odnosili si do tej placówki polskiej ich naturalnem instynktowem rzekbym deniem byo ograniczenie roszcze czy, jak oni je nazywali, uroje polskich, do mmimum polityka nakazywaa protegowanie polskoci celem osabienia wtroga instynkt przestrzega, aby ten nowy twór pastwowy nie by naprawd samodzielnym i zbyt silnym i nie hodowa idei wszechpolskiej" nie zagraa oderwaniem zdobyczy niemieckich, nienaruszalnych, jak mylano wówczas. Wic naleao przekonywa niemców, e powstanie Polski i naprawa krzywd wiekowych jest koniecznoci dziejow i ley w dobrze zrozumianym wasnym interesie Niemiec, e jeli to nowe pastwo ma naprawd speni rol historyczn przedmurza przeciw Rosji, to musi by zdolne do samodzielnego bytu, musi rozporzdza pewn si militarn, zasobami ekonomicznemi i pewnym obszarem. A z drugiej strony znowu trzeba byo bra na siebie odjum ukadów i staranie si o poparcie odwiecznego wroga lepy instynkt mas nieufnie si odnosi do tej akcji dyplomatycznej a stronnictwa o odmiennej orjentacji wyzyskiway

38 28 go i podjudzay, obrzucajc oszczerstwami i podejrzeniami tych niewygodnych dla siebie ajentów niemieckich". Z wrodzon sobie gorhwoci, energj i pomysowoci zabra si do pracy zwalcza wszelkie trudnoci z najzupeniejszem zaparciem si, pracowa bez wytchnienia i myli o sobie. Rozporzdzajc bardzo skromnemi rodkami i chcc zaoszczdzi wydatków swoim mocodawcom pracowa za trzech od witu do pónej nocy nie liczc si z siami. Jako redaktor Mitteilungen des polnischen Pressbiiros" potem (w 1915) dziesiciodniówki Polnische Blatter" by wszystkiem zarazem zbiera artykuy, sam przewan, cz ich pisa, robi korekty, zaatwia korespondencjdozorowa administracj. Pozatem odbywa niezliczone konferencje z wybitniejszymi politykami niemieckimi i polskimi, urzdza odczyty o sprav/ie polskiej, zebrania, pisa memorjay do wadz przeoonych, ju to dla informacji sfer poselskich i rzdowych niemieckich wyda trzy broszury polityczne w jzyku niemieckim o sprawie polskiej (Zur Lósung der polnischen Frage Deutschland, Polen und die russische Gefahr, Die Zukunft Polens) szkic o literaturze i kulturze polskiej (Wege zur polnischen Seele) i obszerne dzieo historyczne Geschichte der politischen Ideen in Polen nach dessen Teilung".Ca t mudn robot utrudnia jeszcze uboczny szczegó trudnoci aprowizacyjne panujce w stolicy Niemiec, a przy swym niesychanie skromnym budecie nie móg sobie pozwoli na uzupenienie miesznie szczupej racji ywnociowej drog poktnych zakupów tylko rzadkie posyki z Krakowa umoliwiay przetrwanie. W t)xh berliskich latach schud, zmizernia doda do tego jeszcze naley czst rozk z rodzin mieszkajc przewanie w Krakowie i emocje psychiczne, które przy swojej wielkiej wraliwoci cigle przeywa z powodu cigych zmian sytuacji politycznej. Pozytywnym rezultatem tej niesychanie cikiej pracy, której nie mona dzi mierzy miar powodzenia i ostatecznych

39 wyników, ale 29 w imi sprawiedliwoci miar woonego trudu powicenia i wysiku serdecznego, by fakt, e zdoa do pewnego stopnia zmieni pogldy na spraw polsk jeli nie u wszystkich miarodajnych czynników, to przynajmniej pewnej czci spoeczestwa, mniej uprzedzonej, mniej zalepionej ideaami imperjalistyczno-militarystycznemi i podaniami zaborczemi. Osobicie zdoby sobie szacunek i uznanie ludzi tej miary, co Naumann, Rohrbach, Delbruck, Encken, Joel i inni. Z drugiej za strony i przeoone wiadze z pocztku NKN, potem Tymczasowa Rada Stanu, w kocu Departament Stanu nie szczdziy w owym czaisie uznania i zachty, widzc sukcesy jego roboty i szacunek, z jakim do odnosili si Niemcy. Niemniej jednak lata te berliskie cikie byy dla Feldmana i wyczerpujce. Walk cig a zamaskowan z konsekwentnym a brutalnym niejednokro wrogiem mienicym si sprzymierzecem i opiekunem, okupywa cigemi szarpaniami si i emocjami. Cenzura niemiecka cigle to okrawaa, to przetrzymywaa, to cakiem usuwaa artykuy podejrzane o grosspolnische Propaganda". Pisma hakatystyczne, oa czele Kreutzzmtung" ostro zwalczay go i denuncjoway przed zbyt pobaliwym ich zdaniem rzdem. Pokój brzeski, jak wiadcz jego list)', formalnie odchorowa w rozaleniu i oburzeniu pisze list otwarty do Naumanna, ostro krytykujcy wiaroomne postpowanie Niemiec. Rzd niemiecki ze swojej strony dotknit}' t krytyk, da od gabinetu Steczkowskiego odwoania Feldmana, grozi nawet ewentualnem aresztowaniem. Wreszcie ostry artyku p. t. Deutschland, Ukraina und die Randvólkerfrage" dopenia miary zostaje wydalony z Niemiec z zakazem powrotu. Berliska Polonia (midzy innymi Ferdynand Radziwi, W.Trmpczyski, A. Briickner, K. Ros i i.) ofiaruje mu w uznaniu zasug koo sprawy polskiej adres poegnalny; podobny adres wrczaj mu tamtejsi socjalici polscy. Wraca tedy

40 30 na wiosn r do Krakowa jako kierownik biura tajnego dla propagandy w krajach neutralnych i koalicyjnych. Tutaj przebywa a do przewrotu, ledzc gorczkowo nieprzewidziany, olbrzymiemi krokami naprzód podajcy rozwój wypadków politycznych i militarnych. Jako wyraz jego stosunku uczuciowego od tych spraw, niech posuy nastpujcy list do ówczesnego prezydenta ministrów Kucharzewskiego. Kraków, dn. 4. X. 19. Wielce Szanowny Panie Prezydencie! Pisz ten list, nie jako urzdnik, lecz jako obywatel kraju, któremu cao i solidarno narodowa w decydujcej chwili dziejowej drosza jest nadewszystko. Prowadzilimy polityk oportunistyczn zmuszeni stosunkami, taktyk dawniej moskalofilsk przeciwników, potem pooeniem wojennem. Nie wtpiem przytem ani na sekund, e zamiary i cele Paskie s wysze nad nakazy taktyczne. Ja w moim skromnym zakresie dziaania z myl oparcia caej przyszoci Polski o mocarstwa centralne, dawno si rozstaem. Daem temu wyraz w pimie do Naumanna, od wiosny zwracaem w moich raportach uwag rzdu na pewno, e w jesieni szczcie wojenne od Niemców si dwróci, a w ostatnim raporcie (z koca czerwca) dwukrotnie wyraziem opini przeciwn pertraktacyom z nimi o przymierze, czemu w rozmowie z p. Regentem Ostrowskim silny daem wyraz. Obecnie, gdy nadesza chwila dugo oczekiwana, e mona by zupenie sob, prosz, bagam, zakhnam: zechciej Pan, Panie Prezydencie stan nietylko na czele rzdu, ale na czele narodu i wydaj manifest proklamujcy niepodlege, zjednoczone pastwo polskie z dostpem do morza i zastrzegajce sobie ukady dobrowolne z Litwinami i Ukraicami w sprawie polskiego Lwowa i polskiego Wilna. Nie wtpi, e uczucia i myli, które obecny list podyktoway