PROBA OKREŚLENIA SKŁADU RODZINY PSZCZELEJ WCHODZĄCEJ W NASTROJ ROJOWY I WYDAJĄCEJ ROJ. Janina Muszyńska Oddział Pszczelnictwa IS WPROWODZENIE

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ROK XXIII ZESZYTY NAUKOWE 1979 PROBA OKREŚLENIA SKŁADU RODZINY PSZCZELEJ WCHODZĄCEJ W NASTROJ ROJOWY I WYDAJĄCEJ ROJ Janina Muszyńska Oddział Pszczelnictwa IS WPROWODZENIE W rejonach klimatu umiarkowanego rodziny pszczele roją się często. Niekontrolowany przez pszczelarza podział rodzin jest zjawiskiem zmniejszającym efekty ekonomiczne i stanowi ważny problem w gospodarce pasiecznej (G r o m i s z, B o w n i k 1969). Z obserwacji praktyków wiadomo, że rójki są często poprzedzane gwałtowną przerwą w zbiorze nektaru. Towarzyszy temu znaczne zagęszczenie pszczół w gnieździe. Z ciasnotą w ulu wiązano przypuszczenie o zwiększonej w ulu zawartości dwutlenku węgla. Sądzono, że gromadzi się go szczególnie dużo w rodzinach wykazujących nastrój rojowy i że jest to czynnik sprzyjający rójkom. Obecnie wiadomo jednak (M u - s z Y ń s k a 1975), że przypuszczenie to było błędne. Według S i m p s o - n a i R i e d e l (1963) a także S i m p s o n a (1966, 1973) do czynników sprzyjających rójce należy zaliczyć wzrost zagęszczenia pszczół na plastrach z czerwiem otwartym. Dotychczas brak w pełni skutecznej metody zapobiegania rójkom. Wynika to, jak się wydaje stąd, że niezbyt wiele wiadomo na temat warunków, jakie muszą powstać w rodzinie pszczelej, aby pod wpływem określonych czynników środowiska była ona zdolna do zareagowania wejściem w inastrój.rojowy. Istnieje kilka teorii na wspomniany temat Wszystkie one przyjmują zgodnie, że w strukturze rodzin nastąpić muszą pewne zmiany. I tak według Gerstunga (cytowane za M a r t i n e m (1963) przyczyną powstania nastroju rojowego jest zakłócenie proporcji larw do karmicielek. Nadmiar karmicielek stanowi bodziec do zakładania przez pszczoły mateczników i w dalszej konsekwencji jest przyczyną rójki. Według Pierepiełowej (cytowane za Ostrowską 1974) budowę mateczników w rodzinach przygotowujących się do rójki rozpoczynają trutówki anatomiczne. Autorka uważa, że pojawienie się w rodzinach licznych trutówek anatomicznych jest spowodowane dysproporcją pomiędzy ilością czerwiu otwartego a ilością pszczół karmicielek Pszczelnicze Zeszyty Naukowe - XXIII 209

2 Według D e m u t h a (cytowane za M a r t i n e m 1963), a także H a y - d a k a (1950), gdy w rodzinie dochodzi do znacznego zagęszczenia, pszczoły zbieraczki gromadzą się na plastrach z czerwiem otwartym, odsuwając z nich pszczoły karmicielki. Te ostatnie nie znajdują zatrudnienia i opuszczają rodzinę z rojem. T a r a n o w (1961) uważa, że powstanie nastroju rojowego wiązać należy zarówno z pojawieniem się w rodzinie nadmiaru karmicielek (które ograniczają matkę w czerwieniu i tym samym pogłębiają dysproporcje), jak i z wyodrębnieniet!l się w niej pszczół nie przystępujących do żadnych prac w ulu. Tworzą one grupę tak zwanych pszczół rojowych i opuszczają rodzinę w chwili rójki. Według Butlera (1960) nastrój rojowy wyrażający się zakładaniem i pielęgnowaniem mateczników jest spowodowany zaburzeniami w rozdziele substancji matecznej wśród robotnic. Przyjąwszy tę hipotezę należy sądzić, że przyczyny zaburzeń mogą być dwojakie: albo pochodzą od matki (niedobór substancji matecznej), albo wynikają z nieprawidłowej wymiany substancji matecznej pomiędzy robotnicami. Celem niniejszej pracy była próba charakterystyki biologicznej rodzin pszczelich, wykazujących nastrój rojowy. Szukano cech odróżniających je od rodzin, które w ciągu całego sezonu nie wykazywały żadnych objawów nastroju rojowego. MATERIAŁ I METODY Badania prowadzono w latach 1973, w pasiece Oddziału Pszczelnictwa 1S w Puławach. W roku 1975 rodziny doświadczalne utworzono dopiero w połowie czerwca, a obserwacje w nich prowadzono do połowy sierpnia: W latach 1973, do obserwacji przystąpiono wczesną wiosną i prowadzono je do połowy lipca. Łącznie badaniami objęto 83 rodziny pszczele z matkami rasy środkowo-europejskiej (Apis mellijica mellifica L.) unasienionymi naturalnie. Rodziny przebywały w ulach typu Dadanta. Pomiary czerwiu pszczelego przeprowadzano co 21 dni od końca kwietnia do połowy lipca (lata ), lub do końca sierpnia (rok 1975 w którym pierwszy pomiar wykonano w początkach lipca). Powierzchnie czerwiu mierzono w sposób opisany przez B o r n u s a i współautorów (1974). Oznaczono ogólną powierzchnię, a także powierzchnię czerwiu krytego i otwartego. W oparciu o uzyskane dane w poszczególnych okresach sezonu wyliczono ogólną liczbę przybywających pszczół robotnic.. Wyliczono także liczbę obecnych w rodzinie larw (przyjęto, że na powierzchni l dmś znajduje się 400 larw - B o r n u s i współautorzy 1974) oraz liczbę przybywających do rodzin pszczół karmicielek. Sposób wykorzystania pomiaru czerwiu ilustruje schemat 1.. W 9 dni po terminie pomiaru wszystkie komórki z czerwiem otwarz tym były zakryte, a w ciągu następnych 12 dni od zakrycia wygryzły się z nich pszczoły. P.omiar informuje zatem o ilości w rodzinie larw wymaga- 210

3 jących karmienia. Natomiast w okresie pomiędzy 10 a 21 dniem po pomiarze czerwiu otwartego, dane te mówią o ilości przybywających do rodzin karmicielek. Dane o powierzchni czerwiu krytego były podstawą do określenia ilości karmicielek przybywających do rodzin w ciągu pierwszych jedenastu dni po wykonaniu pomiaru. Na tej samej podstawie wnioskowano także o ilości czerwiu otwartego w ciągu dziewięciu dni przed pomiarami. Przyjmując powyższe założenia, przedział czasu oddzielający od siebie kolejne terminy' pomiaru czerwiu (21 dni) można było podzielić na dwa odcinki i ocenić w nich ilość larw przypadających na jedną karmicielkę. Przyjęto, że niedobór larw występuje wtedy, gdy na jedną karmicielkę przypada mniej niż jedna larwa. Schemat 1 służy do ilustracji sposobu wykorzystania wyników pomiaru czerwiu. Na schemacie, w okresie nazwanym umownie "a" proporcja larw do karmicielek wynosiła 1,21 (5845 do 4828) w okresie "b" - 0,25 do 5896). Pomiary czerwiu pozwalały ponadto na ustalenie przybytku pszczół w rodzinie w ciągu całego sezonu. Stały się także podstawą do oceny udziału pszczół 0-21 dniowych, które nazwano ulowymi, także starszych niż 21 dniowe, które nazwano lotnymi. Ilość pszczół lotnych obliczono różnicy pomiędzy liczebnością rodziny w rozpatrywanym terminie a ilością pszczół, które do niej przybyły z czerwiu oznaczonego 21 dni wcześniej. Pozostałe, obecne w rodzinie pszczoły uznano za starsze niż 21 dniowe i nazwano je lotnymi. Siłę rodzin oceniano na podstawie ilości plastrów obsiadanych przez pszczoły. Jedynie w przypadku kiedy rodziny zasilano, ich siłę określano przeliczając ilość plastrów, które mogłyby normalnie być przez pszczoły zajęte. (Po przeprowadzeniu zabiegu w rodzinach panowała ciasnota gdyż nie powiększano gniazd). Tę ilość mnożono przez Wskaźnik przyjęto za B o r n u s e m (1963), który podaje, że na jednym dobrze obsiadanym plastrze dadanowskim znajduje się taka właśnie liczba pszczół. Rodziny zasilane pszczołami podzielono w latach 1975 i 1976 na trzy grupy: zasilane a) pszczołą 0-3 dniową, b) pszczołą nielotną, c) pszczołą lotną. Pszczoły do zasilania pochodziły z rodzin, przebywających na innym pasieczysku, dodatkowo wytypowanych do badań nad rójką (z matkami rasy środkowo-europejskiej). Osobniki 0-3 dniowe uzyskiwano przez izolowanie plastrów z wygryzającym się czerwiem krytym. Pszczoły nielotne pobierano po odstawieniu rodzin na inne miejsca w okresie pełni lotów. Pszczoły lotne były to powracające z pola zbieraczki z odsta wionych rodzin, gromadzące się w transportówkach zostawionych na miejscu przeniesionych uli. Robotnice 0-3 dniowe i nielotne strząsano do transportówek, opryskiwano aromatyzowanym syropem i na kilka godzin umieszczano w piwnicy. Zasilanie tymi pszczołami przeprowadzano w godzinach przedpołudniowych. Zasilanie pszczołami lotnymi, po opryskiwaniu ich syropem, przeprowadzano w godzinach wieczornych, po ustaniu lotów. Rodziny zasilone otrzymywały po 0,5 litra pszczół O-:ł

4 dniowych i nielotnych oraz 0,75 litra pszczół lotnych. W każdym przypadku pszczoły zsypywano na dno ula, za matę, skąd mogły się przedostać do gniazda. Na dwa dni przed zasilaniem, we wszystkich rodzinach doświadczalnych matki zamykano w klateczkach pod korkami (które zamieniano na ciasto w dwa dni po zabiegu) oraz podkarmiano aromatyzowanym syropem. W roku 1978 rodziny zasilano wyłącznie pszczołą lotną. Stosowano metodę nalotów, nie wymagającą podkarmiania syropem, ani zamykania matek w klateczkach. Ilość pszczół obsiadających jeden plaster z czerwiem otwartym oznaczano wagowo. W tym celu w czasie przeglądu rodzin (który przeprowadzano średnio co 7 dni) zaznaczono sąsiadujące ze sobą dwa plastry z czerwiem. W następne dni te plastry przenoszono ostrożnie wraz z obsiadającymi je pszczołami do uprzednio zważonej (bardzo lekkiej, trzyplastrowej) transportówki. Transportówkę ważono dwukrotnie: z pszczołami i po strząśnięciu pszczół. Ciężar pszczół określano z różnicy wyników ważenia i dzielono przez dwa. Otrzymywano w ten sposób ciężar pszczół obsiadających jeden plaster z czerwiem otwartym. Dla ustalenia kondycji pszczół robotnic oznaczano w nich świeżą i suchą masę oraz zawartość tłuszczu surowego. Oceniono także rozwój a b Etermin pomi.a.ru.. czerwo, fi terry!ln ClerwllA pomlo..rla. Schemat 1. Schema 1. Ilustracja sposobu wykorzystywania wyników pomiaru czerwiu Ilustration of utilization of the brood measurement results Powierzchnia czerwiu ogólnego stwierdzona w kolejnych terminach pomiaru. Total brood area determined in the terms of measurement. Powierzchnia czerwiu krytego stwierdzona na podstawie pomiaru. Capped brood area determined by means of measurement. Powierzchnia czerwiu otwartego stwierdzona na podstawie pomiaru. Uncapped brood area determined by means of measurement. Powierzchnia czerwiu krytego ustalona na podstawie przeliczeń. Calculated area of capped brood. Powierzchnia czerwiu otwartego ustalona na podstawie przeliczeń. Calculated area of uncapped brood. 212

5 gruczołów gardzielowych i ciała tłuszczowego. Sposób pobierania prób oraz dokonywania oznaczeń opisano wcześniej (M u s z Y ń s k a, K o n o - p a c k a 1974, K o n o p a c k a i współautorzy 1975). W każdym roku robotnice pobierano z ostatniego plastra z zapasami (M u s z Y ń s k a i współautorzy 1975), raz w tygodniu, przez cały okres trwania doświadczenia (od początku maja do około połowy lipca). W ciągu całego okresu badań pobrano łącznie' prób pszczół, po 60 osobników (razem pszczół. Zależność pomiędzy okresem badań (lata ), a skłonnością rodzin pszczelich do rójki prześledzono w całej pasiece. Warunki klimatyczne w tych latach opisano na podstawie danych uzyskanych ze stacji meteorologicznej IUNG. Za pierwsze objawy nastroju rojowego przyjęto pojawienie się w rodzinach zaczerwionych miseczek matecznikowych. Okres od początku sezonu do pojawienia się pierwszych objawów nastroju rojowego oznaczono symbolem I okres narastania tego nastroju aż do momentu rójki oznaczono symbolem II. Rodziny doświadczalne podzielono na dwie zasadnicze grupy R oraz B. Do grupy R zaliczono te, które. weszły w nastrój rojowy i utrzymały go, pielęgnując liczne mateczniki. W obrębie grupy R wyodrębniono i porównano ze sobą dwie podgrupy: podgrupę Rr (rodziny, które zrealizowały nastrój rojowy i wydały roje) oraz podgrupę Ra (rodziny, które nie roiły się pomimo pielęgnacji bardzo licznych mateczników). Do grupy B zaliczono rodziny, w których sporadycznie pojawiały' się zaczerwione miseczki matecznikowe, ścinane jednak przez pszczoły w kilka dni po założeniu (podgrupa Ba) oraz rodziny, w których w ciągu całego okresu badań nie wystąpiły żadne objawy nastroju rojowego (podgrupa Bb), Uzyskane wyniki opracowano statystycznie metodą analizy wariancji oraz za pomocą kryterium chi-kwadrat. WYNIKI Wiek pszczół w rodzinach pszczelich. Charakterystykę rodzin przeprowadzono wyłącznie dla początku okresu II. Rodziny pszczele zaliczone do grupy R miały średnio 65~/0pszczół młodych (0-21 dniowych). Podobną ilość pszczół młodych miały rodziny kontrolne (tab. 1). Należy jednak podkreślić, że obie grupy cechowało znaczne zróżnicowanie rodzin pod względem liczby tych robotnic. W grupie R było ich od 30 do 90%. W grupie B od 7 do 90%. Po obliczeniach okazało się.i że rodziny, w których powstał nastrój rojowy miały, częściej niż rodziny nie wykazujące tego nastroju, przewagę pszczół młodych (0-21 dniowych). Z tym, że w populacji tych pszczół, częściej niż w rodzinach nie. wykazujących nastroju rojowego dominują osobniki starsze niż 10 dniowe (tab. 1). W początkach okresu II rodziny z nastrojem rojowym, które w póź- 213

6 Tabela l Udział pszczół młodych w rodzinach z porównywanych grup- początek okresu II (średnia dla lat ) Participation of young bees in colonies from compared groups - begining of the period II (average ) Liczba rodzin w których Średni Liczba rodzin pszczoły dniowe procent z pszczołami młodymi Średni stanowią w populacji pszczół 10- Grupa (0-21 dniowymi) procent pszczół młodych -21 dniorodziwych wśród pszczół mło- dych młodszych Group Number of colonies Number of colonies Average perof with young bees in which the bees cent of bees colonies (0-21 days old) Average days old in popu days percent of lation of the young bees are old in the young population do 50 % powyżej 50% bees do 50 % powyżej 50% of young to 50% more than to 50% more than 50% bees 50% R B Różnice* bliskie istotności nie istotne bliskie istotności nie istotne Difference near significance non significant near significance non significant Rr Ra Różnice* nie istotne istotne nie istotne nie istotne Difference non significant significant non significant non signicant * Różnice oznaczono za pomocą kryteńum Chi' - Diffcrences determined by Chi' method R - rodziny wchodzące w nastroj rojowy - colonies with swarming sympotom Rr - rodziny które wydały roje - colonies that emcrged swarms R -Ra - rodziny które nie roiły się - non swarming colonieś B - rodziny kontrolne, nie wykazuj"ce nastroju rojowego - eontrel colonieś without swarming symptoma Okres II - czas od WYStllPienia pierwszych objawów nastroju rojowego od wyjścia rojów - time from the first Iwarming.ymptoma to emergence of swarms niejszym terminie wydały roje (podgrupa Rr) miały średnio /0 pszczół 0-21 dniowych, nie rojące się natomiast 72% tych pszczół. Różnice pomiędzy średnimi okazały się istotne (tab. 1). W okresie II w rodzinach wydających roje wzrastał znacznie udział pszczół młodych. Rojące się rodziny były najczęściej złożone wokoło 84 /0 z tych właśnie osobników. Jednakże, jak wynika z tabeli 2, od tej przeciętnej bywają odchylenia (rodzina 5 i 6). Dane tabeli 3 świadczą o tym, że w grupie rodzin wchodzących w nastrój rojowy, w początkach okresu II, jest istotnie więcej rodzin bardzo silnych, także istotnie wyższa jest średnia siła tych rodzin. Nie stwierdzono natomiast różnic pomiędzy grupami pod względem wielkości przybytku pszczół w okresie I. Wymiana pszczół w rodzinach z grupy R zachodziła więc wolniej niż w rodzinach kontrolnych. Te rodziny, które weszły w nastrój rojowy i wydały roje (podgrupa Rr) pomimo zbliżonej intensywności rozwoju w ciągu okresu I, były na począ- 214

7 Procentowy udział pszczół młodych w rodzinach wydających roje Participation of young bees (0-21 days old) in colonies that swarm (in %) Tabela 2 Terminy oceny Nr rodziny No of colony time of estimation Początek.nastroju rojowego 55,5 44,5 61,4 55,7 28,8 99,0 59,4 The first swarming symptoms Dzień rójki 99,8 97,9 97,0 86,4 35, ,5 The emergence of swarm Przybytek pszczół i siła rodzin Increase of bees and the strenght of colonies Tabela 3 Przybytek pszcz6ł w ciągu okresu I Increase of bees at time of period I Siła rodzin w początku okresu II Strenght of colonies at the begining of period II. liczba rodzin z przy- Liczba rodzin o sile Grupa rodzin bytkiem pszczół (w ty- Średni (w tysiącach pszczół) siącach) przybytek Średnia Group number of colonies pszczół Number of colonies siła rodzin of colonies with increase of bees Average with the strenght (in thousands) increase (in thousands of bees) Average of number strenght do 15 ponad 30 bees do 25 ponad 25 of colonies to more than 30 to 25 morethan25 R B Różnice* Differences Rr Ra Różnice* Differences nie istotne nie istotne istotne istotne non significant non significant significant significant I do 20 I powyżej 20 I do 27 I powyżej 27 I to 60 more than 20. to 27 morethan nie istotne nie istotne bliskie istotności istotne non signifiscant n7n significant neare significance significant * Różnice oznaczone za pomocą kryterium Chi', differences determined by Chi' method Grupa R -:- rodziny wykazujące nastrój rojowy Group R - colonies with swarming symptoms Rr - rodziny które wydały roje - colonies that emerged swarms - Ra - rodziny które nie roiły się - non swarming colonies grupa B - rodziny kontrolne, nie wykazujące nastroju rojowego group B -.eontrel colonies, without swarming symptoms 215

8 tku okresu II istotnie silniejsze od nie rojących się (podgrupa Ra). W podgrupie Rr przybytek pszczół w ciągu okresu I przewyższał siłę rodzin na początku okresu II tylko w jednym przypadku. W podgrupie Ra natomiast taki stan stwierdzono w sześciu przypadkach na siedem badanych. W okresie I w rodzinach, które potem zrealizowały swój nastrój rojowy, musiała zachodzić więc szczególnie powolna wymiana pszczół. Wejście w nastrój rojowy zbiega się najczęściej ze spadkiem intensywności czerwienia matek. Wyraża się on zmniejszonym w ciągu okresu II przybytkiem czerwiu w rodzinie. Tę zmianę stwierdzono w dwunastu na piętnaście badanych rodzin z grupy R. W grupie B natomiast na dwadzieścia trzy, spadek czerwienia stwierdzono tylko w sześciu rodzinach. Pomiędzy grupami wystąpiły różnice statystycznie udowodnione. Proporcja ilości pszczół robotnic do larw w rodzinie. Porównano ze sobą grupę R i B w początkach okresu II, a także rodziny należące do grupy R, wydające i nie wydające roje (podgrupa Rr i Ra) w dniu rójki, to jest w końcu okresu II. Stwierdzono, że w początkach okresu II rodziny z grupy R cechuje nieznaczny nadmiar robotnic w stosunku do larw, na jedną larwę przypadało od 1,36 do 5,16 robotnic. W rodzinach nie wykazujących nastroju rojowego (grupa B) na jedną larwę przypadało w tym czasie mniej robotnic (od 0,7 do 3,07). W dniu rójki w grupie R proporcja pszczół do larw w rodzinach wydających roje (podgrupa Rr) uległa znacznej zmianie. Na jedną larwę przypadało w tym terminie od 7 do 62 pszczół. W rodzinach, które pomimo utrzymującego się nastroju rojowego nie wydały rojów (podgrupa Ra), na jedną larwę przypadało w tym terminie od 2 do 5 pszczół. Proporcja pszczół karmicielek do larw. Stwierdzono, że na' jedną karmicielkę przypadała w poszczególnych rodzinach różna liczba larw. Także w odmiennych okresach sezonu w tej samej rodzinie występowały wyraźne zmiany w proporcji karmicielek do larw. Ta zmienność zatarła różnice pomiędzy porównywanymi grupami rodzin, gdy brano pod uwagę średnią ilość larw przypadającą na jedną karmicielkę w sezonie (tab. 4). Natomiast, gdy rozpatrzono ilość przypadków w których, w okresie I miała miejsce nadprodukcja karmicielek różnice pomiędzy grupą R i B okazały się istotne. Ten stan częściej stwierdzano w rodzinach z grupy R. Podobnie w obrębie grupy R, w okresie I przypadki nadprodukcji karmicielek były częstsze w rodzinach z podgrupy Rr niż w rodzinach z podgrupy Ra (tab. 4). Zasilanie rodzin pszczelich a nastrój rojowy. Zasilanie rodzin zwiększa istotnie ich skłonność do wchodzenia w nastrój rojowy (tab. 5). Zaznacza się pewien wpływ wieku pszczół zasilających na wystąpienie nastroju rojowego. I tak spośród ośmiu rodzin zasilanych pszczołą 0-3 dniową w nastrój rojowy weszły tylko dwie. Na taką samą liczbę rodzin zasilanych pszczołą nielotną w nastrój rojowy weszły trzy. Pszczołą lotną zasilano piętnaście rodzin z czego w nastrój rojowy weszło osiem. Być może pszczoły lotne najsilniej stymulują powstanie nastroju rojo- 216

9 Tabela 4 Średnie obciążenie pracą karmicielek w rodzinach z porównywanych grup (lata ) Averagę employment of nurse bees in colonies from compared groups ( ) Okres badań Period Grupa rodzin Group of colonies Liczba przypadków w których na 1 karmicielkę przypada larw Number of events with proportion of larvae per 1 nurse bee mniej niż less than powyżej 2 more than 2 Średnia ilość larw/karmicielkę Average number larvesjmurse bee I R ,31 B ,39 Różnica* istotna significant nie istotna, non significant Difference II R ,09 B ,01 Różnica* nie istotna, non significant nie istotna, non significant Difference I Rr ,29 Ra ,46 Różnica* bliska istotności, near significance nie istotna, non significant Difference II Rr 4 4 1,11 Ra ,90 Różnica* nie istotna, non significant bliska istotności, near signifi- Difference cance * Różnice obliczone za pomocą kryterium Chi' Differences determined by Chi' method Wpływ zasilania rodzin na nastrój rojowy Influence of supplying the colonies with bees on swarming symptoms Tabela 5 Rodziny kontrolne, control colonies Rodziny zasilane, supplied colonies ogólna liczba liczba rodzin w ogólna liczba liczba rodzin Rok rodzin w nastroju rojowym rodzin w nastroju rojowym Year Total number number of colonies Total number number of colonies of colonies with a swarming of colonies with a swarming symptoms symptoms Suma Sum

10 wego w rodzinie. Przedstawione wyniki nie upowazmają jednak do wypowiadania w tej sprawie jednoznacznej opinii. Zagęszczenie pszczół na plastrach z czerwiem otwartym w rodzinach różniących się nastrojem. Stwierdzono, że w porównywanych grupach rodzin na plastrach z czerwiem otwartym mniej pszczół przebywało w okresie I (przed wystąpieniem nastroju rojowego) niż w okresie II. Równocześnie tak w okresie I, jak i w okresie II w rodzinach tej samej grupy ilość pszczół obsiadających jeden plaster z czerwiem otwartym była zmienna (tab. 6). Nie znaleziono zależności pomiędzy zagęszczeniem pszczół na' plastrach z czerwiem otwartym a nastrojem panującym w rodzinie (tab. 6). Kondycja pszczół robotnic a wystąpienie nastroju rojowego. Niekiedy zaznaczały się istotne różnice pomiędzy kondycją pszczół robotnic z porównywanych grup rodzin (tab. 7). Najczęściej wystąpiły one pomiędzy kondycją osobników pochodzących z rodzin, w których sporadycznie stwierdzono zaczerwione miseczki matecznikowe (grupa B, podgrupa Ba) a kondycją pszczół z rodzin w ogóle nie zakładających mateczników (podgrupa Bb) i z rodzin wykazujących nastrój rojowy (grupa R). Różnice istotne pomiędzy pszczołami z grupy R i podgrupy Bb wystąpiły tylko w roku W tym roku w okresie II pszczoły z rodzin wykazujących nastrój rojowy (R) miały istotnie więcej tłuszczu surowego, a także słabiej rozwinięte ciało tłuszczowe niż pszczoły z rodzin nie wykazujących żadnych objawów nastroju rojowego (grupa B, podgrupa Bb, tab. 7). Tabela 6 Ciężar pszczół obsiadających plastry z czerwiem otwartym w rodzinach z porównywalnych grup Weigt of wórker bees eongesred on the combs with unocupated brood in colonies from compared groups Okres - I Period II Rok badań Year Grupa średni graniczne średni graniczne Group liczba ciężar ciężary liczba ciężar ciężary Liczba badanych badanych pszczół na pszczół na pszczół na pszczół na rodzin przypadl plastrze l plastrze l plastrze l plastrze przypad- ków ków wg w g Number average minimai and average minimaland of number number weight maximai weight maximai colonies of investiof bees per weight of inveof bees per weight gated stigated one combs of bees per one comb of bees per events in g one comb events in g one comb 1975 R-3 B R-8 B a 196 a 184 a 160 a a 248 a Rok okres I, period I Rok okres I, preiod I okres II, period II

11 Porównanie kondycji pszczół robotnic pobranych z rodzin grupy R i B Comparision of condition of worker bees from colonies of R and B group Badana cecha - Feature Tabela 7 Rok badań Year Okres Period Grupa Group I I II I I II II II II II I I II I I II B R Bb 1973 różnice differences 2,00a 1,45b + 2,03b 2,77a + R Ba 1976 Bb różnice. differences 1,85 1,45b 1,65a R Ba Bb różnice differences 72,26b 82,73 7l,46b + 24,20b 30,90a 26,10b + 30,48b 40,59a 31,83b + 7,l1a 4,12b 6,10a + okres I - czas przed wystąpieniem objawów nastroju rojowego period I - the before the swarming symptom. okres II - czas od wystąpienia pierwszych objawów nastroju rojowego do wyjścia rojów period II - time from the first swarming symptorns to emergence of swarms grupa R - rodziny wykazujące nasttój rojowy group R - colonies with swarming symptoms grupa B - rodziny kontrolne, nie wykazujące nastroju rojowego group B - control colonies, without swarming symptoms grupa Ba - rodziny w których nie stwierdzono zaczerwionych miseczek matecznikowych group Ba - colonies in which queen cups were not observed grupa Bb - rodziny w których sporadycznie pojawiały się zaczerwione miseczki matecznikowe group Bb - colonies in which queen cels were sporadicaly observed + różnica istotna, difference signifi - różnica nic istotna, diffcrence non significant Rok badań a skłonność rodzin do rojki Stwierdzono, że w latach badań nasilenie rójek w pasiece doświadczalnej było zmienne. W każdym roku w grupie rodzin nie objętych doświadczeniem rojowym, pomimo stosowania zabiegów zapobiegających rójce. niektóre z nich w nastrój rojowy wchodziły (tab, 8). Te rodziny zależnie od roku stanowiły od 4 do /0 całej pasieki. Także w pasiece przeznaczonej do badań nad rójką, pomimo stosowania zabiegów sprzyjających jej wystąpieniu, efekty zabiegów były różne. W niektórych latach około /0 rodzdn objętych doświadczeniem wchodziło w nastrój rojowy, w innych zaledwie 15%. Lata 1973, 1974, 1978 to lata rojne. Lata 1975, 1976, 1977 to lata nie rojne. Dla lat rojnych typowe były znaczne i utrzymujące się spadki temperatury w kwietniu a także deszezowe maje. Lata, w których rójki nie były częste charak- 219

12 Skłonność do rójki w poszczególnych latach Swarming disposition in the years of investigations Tabela 8 Pasieka ogólna - ContorI apiary Pasieka doświadczalna - apiary Experimental Rok badań Year ogólna liczba rodzin total number of colonies liczba rodzin liczba rodzin % rodzin % rodzin! z nastrojem ogólna liczba z nastrojem z nastrojem z nastrojem rojowym rojowym rodzin rojowym rojowym number of number of % of colo- % of colo- colonies total colonies nies with nies with with swarswarming number with swarswarming ming sympsymptorns symptoms of colonies ming toms symptoms } Tabela 9 Zależno.ć pomiędzy wiekiem matki a skłonnością rodziny do rójki (średnią dla okresu ) Correlation between queen age and swarrning disposition of colony (Average for period ) Wiek matek Age of queens W nastrój rojowy weszło Rój wydalo Ogólna Swarming symptornes had Was swarmed liczba rodzin liczba rodzin procent liczba rodzin procent Total rodzin rodzin number number percent number percent of colonies of colonies of colonies of colonies of colonies Tegoroczne 22 4,5 O O Some month old l-roczne One year old 2-letnie Two yeasr old 3-letnie Three years old Suma Sum 220

13 te ryzowała mała ilość opadów i dość wysoka temperatura w maju. Szczególnie mało rodzin weszło w nastrój rojowy w roku W tym roku wszystkie rodziny. objęte badaniarai nad rójką miały matki tegoroczne. Wiek matek a skłonność do rójki. Wiek matek jest niewątpliwie czynnikiem wpływającym na podatność rodzin do wejścia w nastrój rojowy. W rodzinach z matkami tegorocznymi nastrój rojowy występował rzadko, z matkami jednorocznymi i dwuletnimi podobnie często. Niejwiększą podatność do wejścia w nastrój rojowy wykazywały rodziny z matkami 3-letnimi (tab. 9). Także stabilność nastroju rojowego zwiększała się wraz z wiekiem matek. Im starsze matki w rodzinach tym większy procent rodzin wydał roje. DYSKUSJA Niektóre metody stosowane w mniejszej pracy miały charakter szacunkowy. Wyniki uzyskane przy ich użyciu nie są ścisłe. Przyjęto np. za B o r n u s e m (1964), że jeden plaster dadanowski obsiadany jest przez 2500 pszczół. Według G r o m i s z a i współautorów (1978) natomiast jeden plaster dadanowskiobsiada średnio 3300 pszczół. Dane niniejszej pracy wskazują na to, że ilość pszczół na plastrach bywa w ciągu sezonu zmienna (tab. 6). Przy określaniu udziału pszczół młodych założono, że ich liczba w rodzinach odpowiada ilości czerwiu ogólnego stwierdzanego 21 dni wcześniej. Ten sposób rozumowania obarczony jest błędem. Młodych pszczół było naj prawdopodobniej w rodzinie w rzeczywistości mniej, ponieważ pewna ich liczba mogła zginąć w czasie lotów na pożytek. Także pszczoły mogły już po dokonaniu pomiaru usunąć z komórek część larw (W o y k e 1976). Przyjęcie dla tego typu badań metod innych niż szacunkowe (np. obserwacje rodzin złożonych z pszczół znakowanych) pozwoliłoby niewątpliwie na uzyskanie znacznie dokładniejszych danych liczbowych. Wiązałoby się to jednakże (z przyczyn technicznych) ze znacznym zmniejszeniem liczby rodzin doświadczalnych. Wydaje się, że mała liczba powtórzeń w badaniach nad rójką uniemożliwiłaby dokonania jakichkolwiek uogólnień. Zastosowanie metod szacunkowych pozwo1iło na wzięcie pod obserwacje dużej liczby rodzin (83) i dało szansę znalezienia odpowiedzi na pytanie postawione przy podejmowaniu badań. W dotychczasowych rozważaniach nad przyczynami rójki główną uwagę poświęcono mechanizmowi powstawania nastroju rojowego. Tymczasem wejście w nastrój rojowy nie jest gwarancją wydania przez.nią roju. Świadczą o tym dane przedstawione przez A II e n (1965), a także dane niniejszej pracy. Należy zatem jak się wydaje oddzielnie rozpatrzyć cechy typowe dla rodzin wchodzących w nastrój rojowy oraz oddzielnie cechy typowe dla rodzin wydających rój. Przedstawione w niniejszej pracy wyniki badań wskazują na to, że 221

14 w nastrój rojowy wchodzą rodziny mające przewagę pszczół młodych (0-21 dndowych). W populacji tych pszczół dominują najczęściej osobniki dniowe. Rodziny podatne na nastrój rojowy to rodziny silne, nie tylko dzięki intensywnemu rozwojowi w okresie wczesno-wiosennym, ale także dzięki powolnej w tym okresie wymianie pszczół, wymianie istotnie wolniejszej niż w rodzinach kontrolnych. Nawet jednorazowe zwiększenie ilości robotnic (poprzez zasilanie) sprzyja powstawaniu nastroju rojowego. Wchodzące w nastrój rojowy rodziny cechuje w okresie poprzedzającym istotnie częstsza niż rodziny kontrolne nadprodukcja karmicielek. Wejściu w nastrój rojowy towarzyszy z reguły zmniejszenie intensywności czerwienia matek. Teorie dotyczące mechanizmu powstawania nastroju rojowego w rodzinach pszczelich (omówione szczegółowiej w przeglądzie literatury) brały pod uwagę większość spośród, wyżej wymienionych, przeanalizowanych w niniejszej pracy cech. Jednakże nie rozpatrywały one znaczenia dla nastroju rojowego powolnej wymiany w rodzinie pszczół robotnic. Przedstawione badania nie potwierdzają przypuszczeń S i m p s o- n a i R i e d e l (1967) o istnieniu zależności pomiędzy zagęszczeniem pszczół na plastrach z czerwiem otwartym, a skłonnością rodzin do wchodzenia w nastrój rojowy. Nie można jednak wykluczać roli jaką odgrywa zagęszczenie pszczół w gnieżdzie przy powstawaniu nastroju rojowego. Wg. S i m p s o n a (1973) zacieśnienie pszczół stymuluje zakładanie mateczników. W przedstawionych badaniach w nastrój rojowy wchodziły przede wszystkim rodziny silne, w których jak się wydaje przy mało intensywnych lotach mógł powstać stan zacieśniania. W niniejszych badaniach stwierdzono brak wyraźnej zależności po_o między kondycją pszczół robotnic z rodzin wykazujących nastrój rojowy i kondycją pszczół z rodzin kontrolnych. Różnic tych spodziewano się w związku z wcześniejszymi badaniami (M u s z y ń s k a 1976) świadczącymi o tym, że pszczoły wychodzące z rojem cechuje szczególnie dobra kondycja, istotnie lepsza niż pszczoły w macierzaku. Spodziewano się też różnic pomiędzy przeciętną kondycją pszczół z rodzin wykazujących nastrój rojowy a kondycją przeciętną pszczół z rodzin kontrolnych. Uzyskane w niniejszych badaniach wyniki są trudne do interpretacji: Zwraca uwagę fakt, że różnice najczęściej wystąpiły pomiędzy kondycją robotrac pobranych z rodzin wykazujących nastrój rojowy, a kondycją robotnic pobranych z rodzin, w których sporadycznie i na krótki okres czasu (kilka dni) pojawiały się zaczerwione miseczki matecznikowe. W rodzinach wydających roje przewaga pszczół młodych (0-21 dniowych) nad lotnymi w okresie pojawienia się nastroju rojowego była nieznaczna. Jednak zwiększała się ona w miarę upływu dni. W dniu rójki pszczoły młode stanowiły w rojących się rodzinach średnio 86% całej populacji. Jednak od omówionej zasady zdarzały się odchylenia. Niekiedy roić się mogły rodziny złożone głównie z pszczół starszych niż 222

15 21 dniowe (tab. 2). Należy przy tym podkreślić, że gwałtowny ubytek pszczół lotnych w rodzinie powodujący istotne odmłodzenie populacji pszczelej stawał zawsze na przeszkodzie wydania roju (Muszyńska, dane nie publikowane). Przeciwnie, w rodzinach wydających roje zarówno w okresie poprzedzającym wejście w nastrój rojowy jak i w okresie narastania tego nastroju, wymiana pszczół następowała wolno, istotnie wolniej niż w pozostałych rodzinach (tab. 3). Należy sądzić, że powolna wymiana pszczół jest jedną z cech, typowych dla rojących się rodzin. Być może warunki klimatyczne i pożytkowe sprzyjają powstaniu nastroju rojowego, między innymi poprzez wpływ na współdziałanie pomiędzy intensywnością przybytku pszczół, a ich ubytkiem w rodzinach pszczelich. Rodziny wydające roje, yv dniu rójki, cechuje najczęśoiej znaczny nadmiar pszczół robotnic w stosunku do czerwiu otwartego. Jak stwierdzono na jedną larwę może przypadać w nich od 7 do 62 robotnic. Proporcja robotnlc do larw określa w pewnym stopniu przygotowanie rodzin do zbioru miodu. Wg G r o m i s z a i współautorów (1978) rodziny osiągają pełnie swych możliwości wtedy, gdy wspomniany współczynnik zbliża się do wartości 10. Uzyskane wyniki potwierdzają więc pogląd (G r o m i s z 1975), że wyjście roju świadczy o osiągnięciu przez rodzinę pełnej gotowości produkcyjnej, "która zależnie od warunków może dać roje lub miód". Znaczny nadmiar pszczół robotnic w stosunku do larw powinien być potraktowany niewątpliwie jako jedna z cech ściśle związanych z osiągnięciem przez rodzinę warunków umożliwiających wydanie roju. Ta cecha wystąpić może wtedy, gdy conajmniej na 9 dni przed datą rójki matka zmniejszy intensywność czerwienia. Być może zależność pomiędzy wiekiem matek a skłonnością rodzin do wydawania roju ma między innymi związek z niejednakowo silną, determinową wiekiem, reakcją matek na ograniczanie ich czerwienia. Na ten temat brak danych w literaturze. Wiadomo jednak, że matki pszczele,illie są zupełnie bierne, lecz w pewnym stopniu mogą się opierać ograniczającemu działaniu pszczół robotnic (F r e e, W i l H a m s 1972). W rozważaniach nad rójką nie można zapominać o tym, że niekiedy roją się rodziny nietypowe (np. słabe, z jednoroczną matką). Niewątpliwie w takich rodzinach zadziałać musiał szczególnie silnie jakiś czynnik lub kilka czynników, które istnieją, a których nie uwzględnia niniejsza praca. Trudno na' przykład nie brać pod uwagę znaczenia ektohormonów dla rójki. Być może wszystkie istniejące i niezbędne dla wystąpienia nastroju rojowego, a następnie dla wydania roju zmiany w rodzinie prowadzą w konsekwencji do zmian w rozprzestrzenianiu się w niej ektohormonów. Jednakże roje nietypowe nie wychodzą często, a prowadzone badania miały na celu określenie składu ty.powej rojącej się rodziny. Rójka jest niewątpliwie zjawiskiem niekorzystnym w gospodarce pasiecznej (G r 'o m i s z 1975). Straty spowodowane rójką to straty w produkcji miodu, ponadto w przypadku ucieczki rojów -ubytek 223

16 pszczół o szczególnie dobrej kondycji (M u s z Y ń s k a 1976). Jednakże w świetle uzyskanych wyników powstaje pytanie, czy należy przeciwdziałać osiągnięciu przez rodzinę takiego stanu, który.umożliwia jej wejście w nastrój rojowy i przygotowanie do wydania roju. WNIOSKI Gotowość do wydania roju równoznaczna jest z osiągnięciem przez rodzinę gotowości do zbioru. Wydaje się więc, że przy zwalczaniu rójek należy raczej dążyć do opracowania skutecznego i prostego sposobu zapobiegania wychodzeniu rojów, niż do przeciwdziałania powstawaniu nastroju rojowego. Sposób zapobiegania wychodzeniu rojów (bez ograniczenia rozwoju rodzin) jest szczególnie potrzebny w pasiekach o intensywnej gospodarce, opierających się na wykorzystaniu w ciągu sezonu kilku pożytków. Niniejsze wyniki wskazują na to, że przy poszukiwaniu sposobu zapobiegania wychodzeniu rojów należy zwrócić uwagę na zastępcze zatrudnienie pszczół robotnic, takie które by zatrzymało je w rodzinie aż do chwili wystąpienia warunków umożliwiających zbiór pożytku. Pragnę złożyć podziękowanie pani dr Zofii Konopackiej za cenne uwagi i życzliwe zainteresowanie badaniami w ciągu całego okresu ich prowadzenia. SPIS LITERATURY A 11 e n M. D. (1965) - The produetlon of queen cups and queen cells in relatin to the general development of honeybee colonies and ist connection with swarming and supersedure. J. of apic. Res. 4(3) : B o r n u s L. (1964) - Jednolity system hodowli zarodawej pszczół. Centrala Spółdzielni Ogrodniczych. Warszawa B a r n u s L. i współautorzy (1974) - Badania nad międzyrasowymi mieszańcami pszczoły miodnej. Przydatność użytkowa mieszańców międzygatunkowych pszczoły miadnej w warunkach przyrodniczych Polski, Pszczelno Zesz. Nauk. 18 : 1-50 B u t 1e r C. G. (1960) - The signifcance of queen substance in swarming and supersedure in honeybee (A. mellifera) colonies. Proc. R. ent. Soc. Land., 35, 7-9 F r e e J. B. and I n g r i d H. W i 11i a m s (1972) - The influence of a haneybee (Apis mellifera) celony OInegg-Iaying by ist queen. Ent. expo appz. 15 : G r a m i s z M., B a w n i k K. (1969) - Warunki przyrodniczo-pożytkowe i osiągnięcia pradukcyjne pasieki w latach Pszczelno Zesz. Nauk. 13 : 1-55 G r a m i s z M. (1975) - Rójka pszczoły rojowej w pasiekach polskich. Pszczelno Zesz. Nauk. 19 : G r a m i s z i współautorzy (1978) - Rozwój rodzin pszczelich w stosunku da układu pożytków. Pszczelno Zesz. Nauk. 22 : H a y d a k M. H. (1950) - Swarrning. Am. Bee J. 90, K a n a p a c k a Z., M u s z y ń s k a J., S z c z e p a ń s k i K. (1975) - Ocena przydatności cech fizyka-chemicznych i anatomicznych dla charakterystyki kondycji rabatnic pszczoły miodnej, Pszczelno Zesz. Nauk. 19:

17 M a r t i n J. E. (1963) - Die Steuerung der Volksteilung be im Schwarmen der Bienen zugleich ein Beitrag zum Problem der Wanderschwarme. Insectes Soc. 10(1) : M u s z y ń s k a J., K o n o p a c k a Z. (1974) - Badania nad wielkością reprezentatywnej próby pszczół do analiz fizyko-chemicznych. Pszczelno Zesz. Nauk. 18: : M u s z y ń s k a J. (1975) - Nastrój rojowy w rodzinie pszczelej a zawartość dwutlenku węgla i tlenu w gnieździe. Pszczelno Zesz. Nauk. 19 : M u s z y ń s k a J. (1976) - Porównanie pszczół z roju i macierzaka. Pszczelno Zesz. Nauk. 20 : O s t r o w s kaw. (1974) - Gospodarka pasieczna. PWRiL Warszawa S i m p s o n J. (1960) - The age of queen honeybees and the tendency of their colonies to swarm. J. agric. Sci. 54(2) : 195 S i m p s o n J., R i e d e l J. B. M. (1963) - The factor that causes swarming by honeybee colonies in smal! hives. J. of apic. Res. 2(1) : S i m p s o n J. (1966) - Cengestlon of adult honeybees with and witout adequate hive space. J. of Agric. Res. 5(1) : S i m p s o n J. (1973) - Influence of hive space restriction on the tendency of honeybee colonies to rear the queens. J. oi apic. Res. 12(3) : T a r a n o v T'. F. (1961) - Biologia pcelinoj semi. G. I. S. L. Moskwa W o y k e J. (1976) - Zjadanie czerwiu w rodzinach pszczelich Pszczelarstwo 18: 2-4 nonuno. OnPE,ll,EJlEHI-151 COCTABA n4ejll-1hovt CEMbl-1 BXO,ll,51UJ,EVt B POEBOE HACTPOEHI-1E 1-1,ll,AIOUJ,EVt POVt 51. M Y w H H b C K a Pe310Me I-1ccneAoBaHHSI BenHCb B rcnex 1973, Ha 06LL\eM KOnH4eCTBe 86 n4enhhblx cembeh. l...ienblo HccneAoBaHHH 6blno H3blCKaHHe THnH4HblX CBOHCTB AnSI 3THX cembeh, xorop sre noabepralotcsi poesowy HaCTpoeHHIO H AalOT poh. PaCCMOTpeHO cneayioll\he CBOHCTBa: B03paCT n-ren, pa3bhthe H chny cembeh, npcnopusoo 06LL\ero KonH4eCTBa pa- 604HX n-ren K nh4hhkam, a TaK>Ke nponopll,hio KOpMHnHLI, K nh4hhkam. Onpenerteao BnH- SlHHe noakopmkh cembeh Ha noslbnehhe B HHX poeaorc HaCTpoeHHSI, a TaK>Ke 3aBHCHMOCTb Me>KAY cpopmoh pa604hx nuen H 3arYLL\eHHeM nuen Ha COTax c OTKpblTblM pecnncaow, a HaCTpoeHHeM B cembe. KpOMe Toro, paccmotpeho CBSl3b Me>KAY roaom HccneAOBaHHH H BO'3paCTOM MaTOK, a noaatnhboctblo cembeh KO BXOAY B pceace aecrpceaae H K CO- 3AaHHIO po SI. CHny cembeh OLl,eH04HO onpeneneao Ha OCHOBaHHH KOnH4eCTBa 06ceAaeMblX COTOB, CTpyKTypy - OCHOBblBaSlCb Ha AaHHblX o pecnnoae, KOTOpblH onpenenaao OT Ha4ana AO KOHLI,a Ha6nlOAeHHH, B 21-AHeBHblx npome>kytkax. ClJOpMy nven onpenenaao no HX CBe- >KeH H CyXOH MaccaM, a TaK>Ke no >KHpOBOMy reny, 3arYLL\eHHe n-ren Ha COTax c orxps» TblM pecnnoncw.onpeneneuo no aecy nxen 06ceAaeMblX 3TH COTbl. Pe3ynbTaTbl HccneAOBaHHH yka3blbalot Ha TO, 4TO poh AalOT 4aLL\e scero CHnbHble cembh, B KOTOpblX BMeCTe c HHTeHCHBHblM pa3bhthem, npohcxoaht MeAneHHblH 06MeH n4enamh. B nepaone nepen noslbnehhem nph3hakob poeaoro HaCTpoeHHSI, npohcxoaht B HHX HaAnpoAyKLI,HI'I KOpMHnHLI" B nephoae HenocpeACTBeHHO nepen BblXOAOM po s, 3Ha- 4HTenbHoe npebocxoactbo aapccnsrx nxen HaA OTKpblTblM pacnnonow. CeMbH AalOLL\He poh - 3TO cembh c 60nbWHMH notehli,hanbhblmh npoh3boactbehhblmh B03MO>KHOCTSlMH, xorop sre BcneACTBHe He6naronpHSlTHblX ycnobhh He MoryT eocnons acaerecn 3THMH B03- MO>KHOCTSlMH. YHH4TO>KeHHe poehhsi AOn>KHO COCTOSlTb B 3cpcpeKTHBHOH pa60te cembeh, 4eM B npeaynpe>kaehhh C03AaBaHHSI B HHX poeaoro HaCTpoeHHSI Pszczelnicze Zeszyty Naukowe - XXIII 225

18 ASSAY FOR DETERMINATION OF COMPOSITION OF THE SWARMING HONEYBEE COLONIES J. M u s z y ń s k a Summary 86 colonies were investigated in 1973, to determine the characters typical for swarming colonies. There we re investigated condition and age of bees, growth and strenght of colonies, proportion of adult worker bees to larvae. the influence of supplying the colonies with bees from other colonies on their swarming disposition, correlation between the eongestlon of workers on brood combs and colony swarming. Besides, the dependence was investigated of swarrning disposition and the emergence of swarms from the year and the queen age. The strength of the colonies was estimated from number of combs occupied by the bees and the brood area mesured every 21 days. To deterrnine the condition of worker bees were analyzed their fresh and dry matter and the fat body and hypopharyngeal glands were estimated. The colonies that show swarming disposition are strong because of their dynamie inerease of the number of young bees and slow loss older ones. In this colonies "overproduction" of nurse bees has place before first swarming symptomes, and the notabele majority of adult bees over the number larvae just before the emergen ce of swarm. T.hese colonies have good potentiality for honey production, which in poor honey flow conditions, carmot be utilized, The methods of swarming suppresion should be rather based on the employrnent of the worker bees than on the prevention of swarrning disposition.