PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE WPŁYW PODKARMIANIA WĘGLOWODANOWEGO I BIAŁKOWEGO NA PRODUKCJĘ WOSKU I ROZWÓJ RODZIN PSZCZELICH

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XXIII 1979 WPŁYW PODKARMIANIA WĘGLOWODANOWEGO I BIAŁKOWEGO NA PRODUKCJĘ WOSKU I ROZWÓJ RODZIN PSZCZELICH Wojciech Skowronek Oddział Pszczelnictwa IS WSTĘP Od lat w kraju naszym występują niedobory wosk~. Średnia produkcja towarowa wosku w rodzinie pszczelej wyliczona z liczby odbudowanych plastrów i uzyskanego wosku jarego wynosiła 0,46 kg w latach (G r o m i s z, B o w n i k 1969). Pod odjęciu od tego strat surowca woskowego podczas przechowywania plastrów i przerobu suszu, uzyskiwana rzeczywista produkcja jest znacznie niższa i niezdolna pokryć zapotrzebowanie wosku na produkcję węzy. Wosk pszczeli jest też niezbędnym surowcem w wielu gałęziach przemysłu, takich jak kosmetyczny, farmaceutyczny czy elektroniczny. Na te cele przeznaczane jest około 100/0 skupionego wosku. Rezerwy wosku możliwe byłyby do wykorzystania po usprawnieniu pozyskiwania go z plastrów. Także uzyskiwana produkcja wosku z rodzin pszczelich obejmuje tylko niewielką część tej, jaką zdolne są wyprodukować pszczoły. Zadaniem niniejszej pracy jest poznanie, w jakim stopniu można zintensyfikować produkcję wosku w rodzinie pszczelej poprzez dodatkowe podkarmianie jej w ciągu sezonu pokarmami węglowodanowym i białkowym a także powiązanie tej produkcji z rozwojem rodzin. PRZEGLĄD LITERATURY Ilość wyprodukowanego wosku w rodzinie pszczelej zależy od jej siły, w tym głównie od ilości pszczół młodych, odżywiania się robotnic i od obecności w gnieździe wolnych przestrzeni. Najniższą liczbą pszczół, która rozpoczyna budowę plastrów w obecności czerwiącej matki jest 50 sztuk. Jeśli natomiast z pszczołami jest matka nieunasieniona - 75 sztuk (D a r c h e n 1970, G o e t z e i B e s- s l i n g 1959). Przy zwiększaniu się liczby młodych robotnic w rodzinie w granicach od 0,5 do 2,0 kg produkcja wosku wzrasta proporcjonalnie do liczby, przy dalszym natomiast zwiększaniu się siły produkcja prze- 29

2 liczona na liczbę pszczół spada (T a r a n o w 1959, F r e u d e n s t e i n 1960). Pszczoły produkują wosk w większej ilości tylko wtedy, gdy do ula napływa nowy pokarm. Według T a r a n o w a (1959) produkcja wosku w rodzinie jest proporcjonalna do ilości dostarczanego pokarmu w granicach 50 do 200 g na 1 kg pszczół. Na wyprodukowanie 1 kg wosku pszczoły zużywają od 4,0 do 8,4 kg dostarczanego im pokarmu (We i s s 1965, W h i t e c o m b 1946). Przy zwiększającej się produkcji miodu ilość produkowanego wosku także wzrasta (T a r a n o w 1959, F lor e a i M a l li i n 1961). Pokarm pyłkowy tylko wtedy wpływa na produkcję wosku, gdy rodzina cierpi na wyraźny jego brak. Obfitość pyłku jest natomiast niezbędna dla dobrego rozwoju gruczołów woskowych w pierwszych pięciu dniach życia pszczół (G o e t z e i B e s s l i n g 1959, F r e u d e n s t e i n 1960, We i s s 1965). Przy jednakowych warunkach pożytkowych i jednakowej sile rodzin produkcja wosku uzależniona jest od ilości i rozmieszczenia wolnych przestrzeni w gnieździe. F r e u d e n s t e i n (1960) stwierdził istnienie ujemnej korelacji liniowej między zagęszczeniem pszczół w ulu a stopniem rozwoju gruczołów woskowych. Zastosowanie ramki pracy w doświadczeniach rumuńskich podwyższało produkcję wosku średnio o 207,5% (F lor e a, M a l a i n 1961). T a r a n o w (1959) uważa, że istnieje ścisła zależność między wysokością produkcji wosku, a ilością wychowywanego w rodzinie czerwiu. Zadaniem D a r c h e n a (1970), mimo jednakowej sezonowej zmienności tych dwóch czynników brak jest prawdopodobnie powiązania między nimi, podobnie uważa F r e u d e n s t e i n (1960). Średnia roczna produkcja wosku netto oceniana jest w Polsce na poziomieokoło 0,3 kg z rodziny pszczelej. W doświadczeniach zespołowych nad krzyżówkami międzyrasowymi pszczół uzyskano z rodziny średnio po 382 g wosku (B o r n u s i inni 1974). Podobną produkcję uzyskano w doświadczeniu z krzyżówkami międzyliniowymi pszczół krajowych, po 362 g wosku (8 oko w r o n e k i inni 1978). Maksymalne możliwości produkcyjne, oceniane przez T a r a n o w a (1959) wynoszą 500 g wosku od 1 kg pszczół w ciągu ich życia. W doświadczeniach nad produkcją wosku u różnych ras pszczół, prowadzonych w małych 200 gramowych rodzinkach, każde 100 g pszczół w ciągu życia dało przeciętnie po 34,9 g wosku, a więc produkcję w znacznym stopniu 'zbliżoną do maksymalnej (S'k 0- w r o n e k 1976). Zbliżoną również do maksymalnej produkcję uzyskano w badaniach W h i t e c o m b a (1946), w których każda z rodzin w ciągu. dwumiesięcznego okresu obserwacji wyprodukowała średnio 10,4 kg wosku. 30

3 MATERIAŁ I METODA Doświadczenie prowadzono w latach w pasiece Oddziału Pszczelnictwa IS w Puławach. Do badań wzięto 20 rodzin pszczelich w ulach wielkopolskich, 'z matkami siostrami rasy kaukaskiej, unasienionymi naturalnie. Na rasę pszczół kaukaską zdecydowano się dlatego, bo dają one najwyższą produkcję wosku spośród ras będących do dyspozycji w kraju (S k Q W r o n e k 1976). Przed u-ozpoczęciem obserwacji wyrównywano siłę rodzin poprzez odejmowanie lub dodawanie ramek z zasklepionym czerwiem. Matki były z roku poprzedniego. Doświadczenie rozpoczynano w końcu maja (rok 1975) lub na początku czerwca (rok 1976) i kontynuowano przez 2 miesiące. Z chwilą rozpoczynania doświadczenia matki przenoszono na ramki z węzą 'o określonej masie, oddzielając je kratą odgrodową od pozostałych plastrów z czerwiem, plastry niezaczerwione wycofywano z uli. Oddzielone plastry z czerwiem po wygryzieniu się pszczół takżezabierano z uli. Do poszerzania gniazd używano wyłącznie węzy ważonej przed wprawianiem do ramek. Po uzupełnieniu gniazd do wielkości odpowiedniej dla siły rodziny wstawiano do ula tamkę pracy, z której wycinano i ważono pojawiającą się budowę. W miarę potrzeby dodawano rodzinom półnadstawki. Wybrane rodziny dzielono na cztery grupy doświadczalne, w każdej po 5 rodzin, w których zróżnicowane było podkarmianie pokarmem węglowodanowym i białkowym. Poszczególne grupy traktowane były w sposób następujący: I. Podkarmianie syropem i ciastem pyłkowo-miodowym II. Podkarmianie syropem przy jednoczesnym odbieraniu pyłu III. Podkarmianie tylko ciastem pyłkowo-miodowym IV. Nie podkarmianie, pyłek odbierany Podkarmianie syropem prowadzono przy użyciu zewnętrznych podkarmiaczek słoikowych o pojemności 0,9 1. Syrop o stosunku wagowym wody do cukru jak 1:1 uzupełniano każdorazowo po wybraniu przez pszczoły poprzednio podanej porcji. Ciasto pyłkowo-miodowe robiono ze świeżo odłowionego pyłku, dodając do niego około 5 % miodu. Podawano je rodzinom na powałkach gniazd w postaci placków, w porcjach około 100 gramowych, w odstępach 7-10 dniowych. W grupach rodzin, które nie '~ były podkarmiane ciastem pyłkowym, odławiano pyłek. W pierwszym roku badań stosowano poławiacze wylotowe typu Boettchera. Ze względu na ich małą wydajność 'Oraz trudniejszą obsługę, w roku następnym zastosowano poławiacze dennicowe typu amerykańskiego. Pyłek z poławiaczy odbierano w odstępach kilkudniowych, określając zawsze jego masę. W rodzinach objętych doświadczeniem 'Określano przybytki wagowe. W roku 1975 ważono w odstępach tygodniowych wszystkie ule i obliczano tygodniowe przybytki netto. W roku 1976 umieszczono na wadze po jednej wybranej rodzinie z każdej grupy i ważono je codziennie, określając dzienne przybytki netto. We wszystkich rodzinach doświad- 31

4 czalnych mierzono trzykrotnie czerw w trakcie trwania obserwacji. Na podstawie tych pomiarów obliczono średnie dzienne czerwienie matek w miesiącach czerwcu i lipcu oraz liczbę wychowanych w rodzinie pszczół. Kończąc doświadczenie, wycofywano z uli wszystkie plastry. Z plag,... trów tych, po odwirowaniu zapasu i osuszeniu wycinano paski woszczyny szerokości 10 cm z całej wysokości plastra. W tak przygotowanych próbach określano drogą ekstrakcji w benzynie zawartość wosku, a następnie przeliczano ją na cały plaster. Postępując w ten sposób określono zawartość wosku w 144 plastrach w roku 1975 i w 254 w roku Całkowitą produkcję wosku w rodzinie obliczano, dodając wosk dołożony do wszystkich odbudowanych plastrów, wosk odebrany z ramki pracy oraz wosk użyty przez pszczoły do zasklepiania komórek z miodem. Uzyskane wyniki zostały opracowane statystycznie według wzorów z podręcznika R u s z c z y c a (1970). Ocenę wariancji w zawartości wosku dodawanego przez pszczoły do plastrów przeprowadzono oddzielnie dla obydwu lat z zachowaniem układu hierarchicznego: wszystkie rodziny doświadczalne (zmienność ogólna), grupy doświadczalne i roje. Analizę wariancji pozostałych badanych czynników, 'ze względu na niejednakową liczebność podgrup przeprowadzono przybliżoną metodą średnich nieważonych. Do porównania średnich zastosowano nowy wielakrotny test rozstępu Duncana. Wartości różniące się istotnie zaznaczono w tabelach różnymi literami alfabetu. WYNIKI W 'Obydwu latach badań siła rodzin przed rozpoczęciem doświadczenia była wyrównywana, jednak między latami rodziny d'ośćznacznie różniły się siłą. W roku 1975 po wyrównaniu rodziny miały po 25 do 33 dm' czerwiu, średnio 27,7 dm". W raku następnym doświadczenie rozpoczęta 2 tygodnie wcześniej i w rodzinach było 45 do 50 dm" czerwiu, średnio 47,2 dm'. To zróżnicowanie siły miało nie wątpliwy wpływ na rozwój rodzin i produkcję wosku, stąd wszelkie porównania między latami bez uwzględnienia tej różnicy nie są uzasadniane. Lata 1975 i 76 w zakresie pogody różmiły się znacznie. W roku 1975 czerwiec był dość ciepły, przerywany kilkudniowymi okresami opadów i ochłodzenia i podobny typ pogody utrzymał się w lipcu. W roku następnym tylko w końcu maja i w pierwszej dekadzie czerwca warunki były niezbyt sprzyjające lotom pszczół. W drugiej i trzeciej dekadzie czerwca, mima zdarzających się przelotnych deszczów występował dobry wziątek, lipiec był natomiast upalny z bardzo dobrym pożytkiem spadziowym. Średni przybytek wagowy netto w okresie prowadzenia doświadczenia wyniósł 3,6 kg w roku 1975 i 9,0 kg w roku W roku 1975 rodziny podkarmiane 'Otrzymały średnio po 16,8 kg syropu przeliczonego na zapas, jaki były w stanie z niego wytworzyć. W rodzinach podkarmianych tygodniowe przybytki wagowe były wyższe o 32

5 około 1 kg w stosunku do nie podkarmianych. Przebieg krzywych obrazujących przybytki był w obydwu grupach rodzin podobny (ryc. 1). W roku 1976 syrop był wyjadany z podkarmiaczek mniej intensywnie mimo, że rodziny były silniejsze. W czasie całego doświadczenia pszczoły wybrały z podkarmia-czek średnio po 14,3 kg syropu a zużycie tygodniowe wahało się od 1 do 2 kg. Przybytki wagowe w pierwszym okresie obserwacji, wobec prawie zupełnego braku pożytku naturalnego kształtowały się w obydwu grupach podobnie jak w roku poprzednim. W drugim i ostatnim tygodniu obserwacji przy szczególnie wysokim ujemnym bilansie wagowym w rodzinach nie podkarmianych, podawany syrop w rodzinach podkarmianych nie był' w stanie pokryć zapotrzebowania pokarmowego i --Q ---b 1975 Dc d :2 1 -,!lvl li.", -1 ~ li Rys. 1. Tygodniowe przybytki wagowe w rodzinach podkarmianych i nie podkarmianych oraz średnie dzienne ilości odłowionego pyłku: a - karmione, b - nie karmione, c - dostarczony syrop, d - odłowiony pyłek Fig. 1. Weekly increase on wsight in fed and not fed colonies and daily averagę amount of trapped polle: a - fed, b - not fed, c - gave sugar syrup, d - trapped pollen 3 - Pszczelnicze Zeszyty Naukowe - XXIII 33

6 także w tych rodzinach zanotowano ujemny bilans wagowy. W okresie występowania bardzo dobrych pożytków naturalnych przybytki wagowe w rodzinach nie podkarmianych i podkarmianych były zbliżone. Nie zaobserwowano aby dobry pożytek naturalny wpływał ujemnie na pobieranie przez pszczoły syropu, tak jak i brak pożytku nie potęgował jego wybierania. Ilość wybieranego w obydwu latach podlegała tylko niewielkim wahaniom. Wydaje się, że o ilości wybieranego syropu decydowała konstrukcja zastosowanej podkarmiaczki, umożliwiająca pobieranie pokarmu tylko kilkunastu pszczołom równocześnie z 3-4 małych otworków. Na dodatkowe podkarmianie rodzin pokarmem białkowym zużyto od 0,53 do 0,83 kg pyłku na rodzinę, średnio 0,66 kg. Ilość pyłku odbieranego pszczołom w roku 1975 była niewielka, nie została też dokładnie określona ze względu na częste zawilgocenie odłowionego pyłku. W roku 1976 odebrano rodzicom średnio po 0,67 kg pyłku, ale wahania w jego ilości między rodzinami były bardzo duże, wynosiły od 0,2 do 1,9 kg. Średnie dzienne ilości odbieranego rodzinom pyłku przedstawione zostały na wykresie (ryc. 1). Ilość pyłku zebranego w poławiaczach jest uzależnionaod ilości pyłku przynoszonego do uli, stąd na tej podstawie można sądzić o obfitości pożytku pyłkowego. Jak widać z przebiegu krzywych obrazujących zmiany ciężaru uli i ilości rodłowionego pyłku, wielkości te były ściśle ze sobą związane. Szczególnie zastanawiający jest szczyt w zbiorach, przypadający między 14 i 20 lipca. Przybytki wagowe w tym okresie pochodziły w znacznej mierze z pożytku spadziowego, któremu towarzyszy pożytek pyłkowy, Z przyjętych dwóch sposobów wpływania na ilość zjadanego przez pszczoły pokarmu białkowego w pełni zrealizować udało się tylko podkarmianie rodzin ciastem pyłkowo-miodowym. Odławianie pyłku przynoszonego przez pszczoły do uli w roku 1975 nie mogło dać pożądanego efektu ze względu na małą skuteczność zastosowanych poławiaczy. Zamontowanie w wylotkach na stałe poławiaczy typu Boettchera spowodowało, że pszczoły po pewnym czasie przystosowywały się do nich i przechodząc gubiły niewiele obnóży pyłkowych. W roku następnym poławiacze typu amerykańskiego odławiały dobrze pyłek, ale tylko w tych rodzinach, w których zastosowano siatkę o oczkach mniejszych od polecanych. Siatka zgodna z wymogami zatrzymywała 5-cio krotnie mniej pyłku. Rodziny otrzymywały do odbudowania ramki z węzą. Nie wszystkie plastry zostały w pełni odbudowane. Mniej wosku dodały pszczoły do niektórych plastrów nadstawkowych lub tych, które odbudowywane były z węzy poddanej pod koniec sezonu. Za wskaźnik pełnego odbudowania plastra przyjęto fakt wychowu na nim czerwiu. Do analizowania zawartości wosku w plastrze i udziału w nim wosku dołożonego przez pszczoły przyjęto więc tylko te plastry, na których wychowywany był czerw. Liczba tych plastrów oraz średni udział wosku dołożonego przez pszczoły w różnych grupach doświadczalnych przedstawione zostały w tabeli 1. Porównując średnie wartości dla lat widać, że w pierwszym roku badań pszczoły dodawały wyraźnie mniej wosku do plastrów jak 34

7 Tabela l Udział w plastrach wosku dokładanego przez pszczoły w grupach rodzin ze zróżnicowanym podkarmianiem węglowodanowym i białkowym The share in combs of wax added by workerbees in groups with different feeding Kombinacje Treatment Syrop + Pyłek + Sugar syrup + Pollen + Syrop + Pyłek - Sugar syrup + Pollen Pyłek + Pollen + Pyłek - Pollen ,2 ±1, ,1 ±1, ,3 ±1, ,1 ±2, ,3 ±1, ,0 ±1, ,0 ±1, ,5 ±1,638 Średnio Average 26,0 44,2 ±0,427 27,5 47,7 ±0,435 w roku następnym. Większa też była w roku 1975 zmiennosc w średniej zawartości wosku między grupami. W grupach podkarmianych syropem udział wosku dołożonego był zdecydowanie wyższy jak w dwóch pozostałych. W roku 1976 różnice między grupami były mniejsze, a średnie wartości zbliżone do średnich z grup I i II w roku poprzednim. Analiza wariancji przeprowadzona oddzielnie dla lat przy zachowaniu układu hierarchicznego wykazała istotność różnic między grupami. Ze względu na różną liczebność analizowanych plastrów w grupach rezultaty analizy traktować należy jako wynik przybliżony. Zastrzeżenie to odnosi się szczególnie do roku 1976, w którym liczebność grup była bardziej zróżnicowana. Uzyskane wyniki wskazują, że plastry budowane przez słabsze rodziny w nieco gorszych warunkach pożytkowych zawierały mniejszy udział wosku dołożonego przez pszczoły. Dodatkowe podkarmianie tych rodzin syropem cukrowym powodowało, że udział dokładnego wosku wzrastał. Na zawartość wosku w plastrach budowanych w dobrych warunkach pożytkowych podkarmianie rodzin pokarmem węglowodanowym nie miało wpływu. Nieco więcej wosku dodawały natomiast te rodziny, które dodatkowo otrzymywały pokarm białkowy. Zgodnie z uzyskanymi danymi (tab. 1) lepsze odżywianie się pszczół zwiększa udział dokładanego wosku tylko do pewnych granic, do osiągnięcia pewnej optymalnej zawartości wosku w jednostce powierzchni plastra. Przy stosowanej w naszym doświadczeniu węzie o zawartości wosku 5,4-6,0 g/m 2 ten optymalny udział ocenić można na nieco poniżej

8 W tabeli 1 zwracają uwagę stosunkowo wysokie wartości średniego błędu. Na wartości te składa się zmienność między rodzinami w grupie i między plastrami w rodzinie. Te ostatnie były szczególnie wysokie. Po rozbiciu zmienności ogólnej na komponenty wariancji udział poszczególnych zmienności przedstawiał się następująco: wewnątrz rodzin rodzin w grupie grup w populacji rok ,04% 4,37% 12,59% rok ,15% 0,42% 18,43% Poza czynnikami zewnętrznymi i wartością samej matki na liczebność składanych przez matkę jaj w sposób decydujący wpływa siła rodziny. Widoczna w tabeli 2 średnia dzienna liczba jaj składanych przez matki w czerwcu 1975 roku upoważnia do określenia rodzin jako słabe. W roku 1976 siła rodzin doświadczalnych była znacznie wyższa, czerwienie w granicach 1000 jaj na dobę pozwala uznać, że rodziny były średniej siły. Szczyt rozwoju rodzin pszczeji.ch w warunkach naturalnych ma u nas miejsce w miesiącu czerwcu. W roku 1975 czerwienie matek w miesiącu lipcu obniżyło się tylko w nieznacznym stopniu. Prawdopodobnie słabsze rodziny szczyt rozwoju osiągneły dopiero na przełomie czerwca i lipca. W czerwcu tego roku zaznaczył się wyraźnie dodatni wpływ podkarmiania i syropem i pyłkiem na liczbę składanych jaj przez matki. W miesiącu lipcu nieco więcej czerwiu wychowywały rodziny podkarmiane pyłkiem. W pierwszym okresie doświadczenia roku następnego nie obserwowano wyraźnych różnic w rozwoju między poszczególnymi grupami. W lipcu w rodzinach, które nie były podkarmiane pyłkiem" nastąpił znaczny spadek czerwienia, w tych natomiast, które otrzymywały ciasto pyłkowe, poziom czerwienia obniżył się nieznacznie. Na tej podstawie można sądzić, że w lipcu mogły wystąpić niedobory pokarmu białkowego. Z ilości odławianego pyłku w roku 1976 widać (ryc. 1), że najwięcej zbierały go pszczoły w ostatnich dniach czerwca oraz między 14 i 20 lipca, a średnia dzienna ilość zgromadzonego pyłku była w lipcu nieco wyższa jak w czerwcu. Przyczyną spadku czerwienia w lipcu nie były więc zmniejszające się przybytki pyłku. Prawdopodobnie pszczoły w tym okresie oszczędniej gospodarowały pyłkiem, gromadząc większe jego zapasy na czas przygotowania się do zimy i zimowanie. W roku 1975 w trakcie trwania doświadczenia zdecydowanie najwięcej pszczół wychowały rodziny w grupie dokarmianej obydwoma rodzajami pokarmu. Spośród tych pokarmów efekt dokarmiania pyłkiem okazał się bardziej widoczny. Liczba pszczół wychowanych w rodzinach w roku 1976 była podobna we wszystkich grupach z wyjątkiem III, dokarmianej pyłkiem, w której wychowanych było więcej pszczół. Analiza statystyczna danych nie wykazała istotności różnic między grupami. Mimo tego na podstawie uzyskanych wyników można sądzić, że dodatkowe podkarmianie rodzin w sezonie, 36

9 stosowane w rodzinach słabszych i w okresach słabszych pożytków, powoduje przyśpieszenie rozwoju rodzin. Porównując przedstawione w tabeli 2 średnie ilośści wychowanych pszczół w obydwu latach ze średnim czerwieniem w miesiącu czerwcu i lipcu widać, że różnice między latami pod względem liczby pszczół są znacznie wyraźniejsze niż przy porównaniu dziennego czerwienia. Różnice te wynikają z różnej pory prowadzenia doświadczenia. W roku 1976 doświadczenie rozpoczęto i zakończono o 2 tygodnie wcześniej, stąd czas jego trwania przypadł na okres intensywniejszego czerwienia matek. Tabela 2 Średnie dzienne czerwienie matek oraz całkowita liczba wychowanych w badaniach pszczół w różnych grupach doświadczalnych Average dayly laying of queens and total number of reared workerbees in groups with different feeding Kombinacje - Treatrnent dzienne czerwienie dzienne czerwienie liczba liczba dayly laying dayly laying pszczół pszczół czerwiec lipiec no. bees czerwiec lipiec no. bees June July June Iuly I Syrop + Pyłek Sugar syrup + Pollen + Syrop + Pyłek Sugar syrup + Pollen Pyłek Pollen + Pyłek Pollen - Średnio Averagę I Rodziny pszczele w początkowym okresie doświadczenia zmuszane były do dobudowy gniazda, a dopiero później w miarę potrzeby otrzymywały nadstawki. W roku 1975 siła rodzin nie upoważniała na dostawianie im nadstawek, ponieważ jednak w nieco silniejszych rodzinach dziesięcioramkowe gniazdo nie wystarczało, wycofywano z uli pojedyncze plastry a na ich miejsce wstawiano ramki z węzą. Na całkowitą produkcję wosku składał się wosk dołożony do plastrów, dzika budowa w ramce pracy oraz wosk użyty na zasklepienie dojrzałego miodu. W roku 1975, ze względu na niewielką ilość zgromadzonego zanasu, plastry osuszane były przez pszczoły bez odwirowywania miodu, stąd nie można było ocenić ilości wosku użytego na zasklepy. Całkowita produkcja wosku w rodzinach z rozbiciem jej na źródła pochodzenia przedstawiona została w tabeli 3. Produkcja wosku netto, otrzymana po odjęciu od produkcji całkowitej ilości wosku poddanego w węzie rodzi- 37

10 nom w roku 1975 wahała się od 155 do 571 g z rodziny, średnio 345 g, a w roku 1976 od 291 do 846 g, średnio 590,9 g. Na uzyskaną produkcję składał się przede wszystkim wosk znajdujący się w plastrach, w roku 1975 stanowił on 94,8% całkowitej produkcji, a 86,8% w roku Z dzikiej budowy uzyskano w obydwa lata około 5% wosku a z odsklepów 8,9% w roku Wosk z odsklepów, przeliczono na 1 kg odwirowanego miodu wynosił od 3,1 do 13,6 g, średnio 8,3 g. Duże wahania w ilości wosku użytego przez pszczoły do poszycia miodu spowodowane były różnym stopniem dojrzałości wirowanego zapasu. Średnia produkcja wosku w grupach była dość mocno zróżnicowana (tab. 3). Najwięcej wosku w obydwa lata dały rodziny karmione i syropem i pyłkiem. Nieco zbliżoną produkcję w pierwszym roku badań uzyskano od rodzin karmionych wyłącznie syropem, a w roku 1976 niemalże identyczną dały rodziny dokarmiane ciastem pyłkowo-miodowym. W słabszym pożytkowo roku 1975 w sposób decydujący na produkcję wosku wpływało podkarmianie rodzin cukrem, dodatkowe podkarmianie pyłkiem podwyższało produkcję nieznacznie. Przy dobrym pożytku naturalnym, jaki występował w roku 1976 podkarmianie syropem nie wpływało w ogóle na wysokość produkcji wosku, natomiast bardzo wyraźnie reagowały rodziny wzrostem produkcji po otrzymaniu dodatkowej ilości pokarmu białkowego. Analiza statystyczna wykazała wysoką istotność różnic między latami, co jest zrozumiałe, biorąc pod uwagę różną wyjściową siłę rodzin. Zmienność między grupami okazała się nieistotna, Tabela 3 Produkcja wosku (w g) w rodzinach doświadczalnych z rozbiciem na różne źródła jego pochodzenia Wax production in experimental colonies according to the sources of origin of wax (in g) Kombinacje Treatrnent >...D'" t;; E os o o. u >....0 '" t;; E os o o. u Syrop + Pyłek + 433,0 Sugar syrup + Pollen -r- Syrop + Pyłek Sugar syrup + 376,7 Pollen - Pyłek + Pollen + 261,9 Pyłek - 236,8 Pollen 38 Średnio Average 37,0 470,0 15,5 392,2 8,2 270,1 11,0 247,8 487,5 72,7 96,0 656,2 473,5 6,3 598,9 8,7 492,7 13,0 36,2 516,0 46,8 654,4 31,3 537,0 327,1 17,9 345,0 513,1 25,2 52,6 590,9 o;,0 94,8 5,2 100,0 86,8 4,3 8,9 100,0

11 była jednak na granicy istotności. Mimo roznego reagowania rodzin na podawane pokarmy w obu latach, nieistotna okazała się też interakcja grupy X lata. Dla zniwelowania różnic w produkcji wosku, wynikających z różnej wyjściowej siły rodzin i różnego ich traktowania, produkcję wosku w rodzinach przeliczono na produkcję uzyskaną od każdego kilograma pszczół, będących w okresie trwania doświadczenia w wieku aktywnego rozwoju gruczołów woskowych. Przeliczona w ten sposób średnia produkcja podana jest w tabeli 4. Podobnie jak w przypadku oceny bezwzględnej, najwyższą produkcją charakteryzowały się rodziny podkarmiane syropem i pyłkiem. Średnia wartość w tej grupie z dwóch lat (128,7 g wosku) jest istotnie wyższa od produkcji uzyskanej od pszczół w ogóle nie podkarmianych i istotnie wyższa od rodzin podkarmianych tylko pyłkiem. Produkcja wosku w grupie podkarmianej tylko syropem, aczkolwiek zdecydowanie niższa, nie różniła się istotnie od produkcji w grupie pierwszej. Przeliczona w ten sposób średnia produkcja wosku była w obydwu latach bardzo podobna, mimo zróżnicowanej siły rodzin i różnych warunków pożytkowych. Tabela 4 Średnia produkcja wosku w grupie przeliczona na 1 kg pszczół robotnic (w g) Average production of wax obtained from 1 kg of workerbees (in g) syrop + syrop + Średnio Lata pyłek + pyłek - pyłek + pyłek - w roku Years sugar syrup + sugar syrup + pollen + pollen - Average pollen + pollen - in year ,9 126,2 77,2 89,4 104,9a ,6 96,6 117,5 103,0 111,9a Średnio w grupie 128,7a 111,4ab 97,3b 96,2b Average in group Efekty zróżnicowanego podkarmiania rodzin pokarmem węglowodanowym i białkowym na rozwój rodzin i produkcję wosku był nieco odmienny w zależności od siły rodzin i warunków pożytkowych. W rodzinach słabszych w roku 1975 korzystniej na rozwój wpływało podkarmianie pyłkiem, natomiast produkcja wosku była zdecydowanie wyższa w rodzinach podkarmianych syropem. Szczególnie wyraźnie było to widoczne w przeliczeniu na kilogram pszczół. Rodziny silniejsze w korzystniejszych warunkach pożytkowych, w roku 1976 po dodatkowym podkarmianiu syropem nie przyśpieszały rozwoju, ani nie produkowały więcej wosku. Dodatnio na ilość wychowywanego czerwiu, a jeszcze wyraźniej na produkcję wosku, wpływał pokarm białkowy. Uzyskana średnia produkcja wosku z rodziny w roku 1976 w wysokości 625,5 g jest ponad dwukrotnie wyższa od średniej produkcji krajowej. Wielkość ta nie obejmuje całej produkcji wosku, jaką dały rodziny 39

12 pszczele w sezonie. W roku tym doświadczenie rozpoczęto 26 maja i kontynuowano przez dwa miesiące. Okres produkcji wosku trwa około trzech miesięcy, gdyby więc uwzględnić cały ten okres, produkcja mogłaby być o około 1/3 wyższa i osiągnęłaby poziom 800 g z rodziny. Należy przy tym pamiętać, że rodziny, które dały tę produkcję były zaledwie średniej siły. Rodziny nie podkarmiane dały produkcję niższą o około 10% od średniej, chociaż i to jest dwukrotnie więcej od średniej krajowej. Tak więc wyłącznie drogą zmiany metod gospodarki pasiecznej można podwoić produkcję wosku w kraju. WNIOSKI Dodatkowe podkarmianie rodzin w okresach słabych wziątków wpływa na zwiększenie produkcji wosku. Przy dobrych pożytkach produkcję wosku można zwiększać podkarmiając rodziny pyłkiem. Te metody zwiększania produkcji wosku wydają się jednak mało opłacalne. Średnią produkcję wosku w kraju można nawet dwukrotnie zwiększć tylko zmianą metod gospodarki pasiecznej, przede wszystkim poprzez częstszą wymianę plastrów. Rozwój rodzin słabszych w okresach słabego wziątku można przyśpieszać dodatkowym podkarmianiem syropem cukrowym i pyłkiem. Efekt pokarmu białkowego jest tu wyraźniejszy. Silne rodziny, mające do dyspozycji dobry pożytek naturalny nie reagują zmianą tempa rozwoju po ich dodatkowym podkarmianiu. Korzystnie na rozwój tych rodzin wpływa podawanie dodatkowej ilości pyłku w miesiącu lipcu, nawet wtedy, gdy jest dobry pożytek nektarowy i pyłkowy. Dobre warunki pożytkowe wpływają na zwiększenie się w plastrach udziału wosku dokładanego przez pszczoły jednak tylko wtedy, gdy rodziny są słabe lub cierpią na niedostatek pokarmu. W plastrach budowanych w korzystnych warunkach zawartość wosku osiąga stały, optymalny poziom. LITERATURA B o r n u s L. i inni (1974) - Przydatność użytkowa mieszańców międzyrasowych pszczoły miodnej w warunkach przyrodniczych Polski. Pszczelno Zesz. Nauk. 18: 1-51 D a T c h e n R. (1970) - The queen in relation to comb building. Bee Wld 51(2) : F lor e a V., M a l a i n A. (1961) - Date cu privire la sporirea productiei de ceara. Lucrari Stiintifice 3 : F T e u e d s e i n H. (1960) - EinfluB der PoUennahrung auf dali Bauverrnogen, die Wachsdrtisen und den Fettkorper der Honigbiene (Apis mellifera L.). Zool. Jb. Phys. 69(1) : G o e t z e G., B e s s e l i n g B. K. (1959) - Die Wirkung verschiedener Futter- 40

13 ung der Honigbiene auf Wachserzeugung und Bautatigkeit. Z. BienenfoTsch. 4(10) : G r o m i s z M., B o w n i k K. (1969) - Warunki przyrodniczc-pożytkowe i osiągnięcia produkcyjne pasiek w Polsce w latach Pszczelno Zesz. Nauk. 13(1-2-3) : l-55 R u s z c z y c Z. (1970) - Metodyka doświadczeń zootechnicznych. Warszawa, PWRiL S k o w r o n e k W. (1976) - Możliwości produkcyjne wosku i budowa plastrów przez pszczoły trzech ras. Pszczelno Zesz. Nauk. 20: S k o w r o n e k W. i inni (1978) - Produkcja wosku w różnych warunkach pożytkowych. Pszczelno Zesz. Nauk. 22 : T a r a n o w G. F. (1959) - The production of wax in the honeybee colcny. Bee WId 40(5) : We i s s K. (1965) - Uber den Zuckorverbrauch und die Beanspruchung der Bienen der Wachserzeugung. Z. Bienenfo7 sch. 8(4) : W h i t e c o m b W. J1' (1946) - Feeding bees for comb produetdon. Glean. Bee Cult. 74(4) : BJ1Io1~HIo1EYrJ1EBO,l\HOIl1 101 &EJ1KOBOIl1 no,l\kopmok HA npo,l\ykuio1io BOCKA VI PA3BIo1TIo1En4EJ1Io1HbIX CEMbEII1 B. C K o B P o H 3 K Pe310Me B rr. B nyl1abax BemfCb HCClleAOBaHHSI B 10 n4ellhhblx cews sx, paanenea- HblX Ha 4 onblthble rpynns: c AHq>q>epeHL\HpOBaHHoH noakopmkoh caxaphblm CHponOM H "nblllbl\oh. B 60llee CHllbHblX cembslx, BO BpeMSI XOpOWHX B3S1TKOB,B 1976 r., npoaykl\hsi BOCKa noabepralldcb nobblwehhio nocne A06aB04HOH noakopmkh nblllbl\oh. CpeAHSISI npoaykl\hsi BOCKa B 1975 r. COCTaBl1S1lla345 r OT cembh, a B 1976 r r. OKOllO 900/0 nolly4ehhoro BOCKa npohcxoahilo H3 COTOB, OCTdllbHble 10% - 3TO BOCK H3 BOCKOCTPOH- TeJlbHblX pamok H Kpblwe4KIoi.,l\o6aBo4HaSl noakopmka caxaphblm CloiponOM H nbijlbl\oh, ycxop ana pa3bioitioie ce- MbeH TOllbKO B neploioadx cnefioro B3S1TKa. nploi xopowem ectectbehhom B3S1TKe, cembh He pearhpoballh 1oi3MeHeHIoieM rewne pa3bhthsi nocne HX Ao6aB04HOH noakopmkh. Y4aCTHe B COTax BOCKa AOCTpaHBaHHoro n4ellamioi, ybejlloi4hbajlocb BMeCTe c ylly4we- HHeM ycilobioih B3S1TKOB.COTbl crpoeasr B onthmallbhblx ycilobhslx, Ha HCKYCCTBeHHOHBOIL\H- He C COAep>KaHHeM 5,5-6,0 r BOCKa B KBaApaTHOM AeL\IoiMeTpe, COAep>Ki'lIlH HeMHoro HH-»ee 50 0 /0 BOCKa, Ao6aBJleHHOrO n4ellamh. EFFECT OF CARBOHYDRATES AND PROTEIN FEEDING ON THE PRODUCTION OF WAX AND DEVELOPMENT OF HONEYBEES COLONIES W. Skowronek Summary Exper iment were done in the years of in 20 honeybees colonies which were divided on four groups with different feeding with sugar syrup and póllen. Observations wer e done 2 months each seazon. Week colonies in a poor honey flow conditions fed additionauy with sugar 41

14 syrup and pollen candy increased productions ol wax. In strong colonies in a good conditions only protein food increased wax produetlon. Averagę production of W.lX was 345 g per colony in 1975 and 590 g in About 000/, of harvest was wax obtained from combs, rest 10 9 /" it was wax from burr combs and eappings. Aditional feeding with sugar sy.rup and pollen candy advanced developrnent of colonies but on1y in period of poor honey iłow. In good honey flow conditions feeding did not change colony development. The share in combs of wax added by workerbees increased together with improvement of honey flow conditions. Combs drawn in optimum conditdons, on foundation with 5,5----6,0 of wax per dm! contained little less than 50-/" of wax added by bees.