WPŁYW GWAŁTOWNEGO OSŁABIENIA RODZIN PSZCZELICH NA ICH ROZWÓJ I EFEKTY PRODUKCYJNE. Jerzy Marcinkowski Oddział Pszczelnictwa ISK

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXV 1991 WPŁYW GWAŁTOWNEGO OSŁABIENIA RODZIN PSZCZELICH NA ICH ROZWÓJ I EFEKTY PRODUKCYJNE Jerzy Marcinkowski Oddział Pszczelnictwa ISK Streszczen.ie Skutki osłabienia r odzdn pszczelich za-leżą w pierwszym rzędzie od obfitości wziątku jaki występuje po zabiegu. Przy obfitym pożytku istotne są straty w produkcji miodu, ale też wydatnie skraca się okres regeneracji siły rodzin. Osłabienie pszczół na początku lipca odbija się niekorzystnie na zimowli, co należy łączyć też z równoczesnym spotęgowanym dznałaniern warrozy. W sumie wszellkie,zachwianie równowagi w rodzinie pszczelej (np. przez odebranie pszczół lotnych) odbija się niekorzystnie w rozwoju rodzin przez wiele tygodni. WPROWADZENIE Podjęcie tematu podyktowane było dość rozbieżnymi opiniami, głównie biegłych sądowych, na temat okresuregeneracji siły rodzin pszczelich po ich wcześniejszym gwałtownym osła-bieniu (np. przez zatrucie). Można tu przytoczyć dość kontrowersyjne opinie, że pełna regeneracja rodziny pszczelej następuje po 21 dniach (okres rozwoju robotnicy) albo skrajnie przeciwne, że przy osłabieniu pszczół o 30-50% w maju skutki tego osłabienia przenoszą się na rok następny. Wielkość strat spowodowanych przez zatrucia pszczół przemawia za koniecznością racjonalizacji wyceny tych strat, ale też i poszukiwaniem optymalnych metod ich zmniejszania. Ł ę s ki (1974) szacuje, że roczne straty w pasiekach z powodu zatruć wynoszą 2,5-4% wartości produktów pszczelich. G r o- m i s z o wa zaś (1979) podaje, że spośród 70 ankietowanych pszczelarzy w latach zatrucie w zależności od roku występowało w 41 / pasiek. P i d e k (1986) stwierdza na podstawie badań ankietowych, że co trzecia rodzina w latach była podtruwana w 18,4%. Jest to więc problem dotyczący znacznej liczby pasiek. W gospodarce pasiecznej poleca się często tworzenie tzw. odkładów. Nie zawsze wiadomo jednak jaki skutek i jak długo trwający ma gwałtowne odebranie z rodziny pszczelej części pszczół i czerwiu. Wiadomo, że rodzina pszczela stanowi jednostkę biologiczną o określonym składzie 29

2 i podziale funkcji wśród jej osobników. Przy czym wielkość tej rodziny (sila) w znacznym stopniu decyduje o dynamice jej rozwoju, ale też i o efektach produkcyjnych. P i d e k (1984) na przykład podaje, że odkłady 5-cio ramkowe wychowują 1,5 razy efektywnej czerw od 3 ramkowych, a odkłady tworzone w połowie li.pca muszą być co najmniej 5-cio plastrowe. R o s e n t h a l (1970) podaje, że rodziny, które pod koniec zimy ważyły 1,2 kg osiągają szczytowy rozwój o około 20 dni wcześniej od takich, które ważyły 0,6 i 0,9 kg. Z m a r l i c ki (1974) badając efektywność stosowania tzw. nalotów podaje, że rodzina pozbawiona pszczół lotnych potrzebuje około 2 miesięcy na dojście do normalnej siły. Dość skomplikowanym zagadnieniem,.na które wpływ na wiele czynników jest proces rozwoju rodzin. Znając te czynniki można w pewien sposób wpływać na jego przyspieszenie, co jest szczególnie istotne przy regeneracji siły rodzin osłabionych. W o y k e (1976) podaje, że ze względu na zjadanie znacznej ilości czerwiu przez pszczoły, ważną sprawą jest nie tylko obecność pyłku w gnieździe, ale też jego rozmieszczenie możliwie blisko czerwiu. K o n o p a c k a (1974) z kolei podaje, że dynamika rozwoju rodziny oraz lepsze efekty produkcyjne zależą w pierszym rzędzie od siły wyjściowej wiosną, a dopiero w drugiej kolejności od jakości poszczególnych osobników w rodzinie. G r o m i s z (1962) próbując określić zależność produkcji miodu od stosunku liczbowego robotnic do czerwiu stwierdził, że z rodzin łączonych można uzyskać 1,4-2 razy większe zbiory miodu niż z niełączonych, a więc o większym udziale czerwiu w sile całej rodziny. Rodziny łączone, nawet słabsze od niełączonych przynosiły o 36-70% więcej miodu od tych drugich. We wszystkich cytowanych pracach brak jest jednak danych, które określałyby jak na rozwój i pośrednio zbiory miodu wpływa gwałtowny ubytek pszczół z rodziny i jak długo trwają skutki takiego ubytku. Temat niniejszy miał na celu przybliżenie powyższego zagadnienia i przynajmniej częściowe jego wyjaśnienie. METODYKA W związku z występowaniem u nas dwóch okresów zatruć tj. przełom kwietnia i maja oraz lipiec, doświadczenia przeprowadzono w dwóch tych terminach. Posługiwano się następującymi kombinacjami: A. Kontrola - rodziny rozwijały się w naturalny sposób. B. Grupa rodzin, którym odebrano wszystkie pszczoły lotne. C. Grupa rodzin, którym odebrano wszystkie pszczoły lotne oraz 1/3 pla-.strów z czerwiem wraz ze znajdującymi się na nich pszczołami. Dla uniknięcia rozproszenia się pszczół z osłabionych rodzin po odstawieniu uli z kombinacji B lub C, stawiano w to samo miejsce ul z plastrami, z zapasem i czerwiem oraz młodą matką w klateczce. Takieule "zbierały" pszczoły lotne z rodzin osłabianych, a kilka z nich zważono dla oceny ubytku pszczół. 30

3 W doświadczeniu zastosowano ule wielkopolskie. Wszystkie matki były krainkami. Pasieka ustawiona była w terenie z pierwszym pożytkiem z rzepaku. Później ipożyt~u dostarczały gryki i lipy. Ze względu na trudności techniczne nie można było przeprowadzić kontrolowanego zatrucia rodzin. Byłoby to niemożliwe, choć na pewno z punktu widzenia celu badań bardzo interesujące. Posłużono się więc z konieczności mechanicznym osłabieniem rodzin. Po zabiegu rodziny osłabione podkarmiano dwukrotnie, dając po 2 litry syropu w jednej dawce. W rodzinach doświadczalnych mierzono czerw przed za biegiem oraz dwukrotnie co 21 dni po zabiegu. Ważono miód, który był wirowany. Liczono ilość arkuszy odbudowanej węzy oraz oceniano stan rodzin przygotowanych do.zimowli. Badania prowadzono przez 3 lata: w 1984 r., 1987 r. i 1988 r. W roku 1984 zabieg osłabienia przeprowadzono 5 lipca, w maja i w maja. Wyniki opracowano statystycznie metodą analizy wariancji analizując oddzielnie poszczególne lata. Do oceny istotności różnic między średnimi zastosowano nowy wielokrotny test rozstępu. WYNIKI WARUNKI POZYTKOWO-KLIMATYCZNE W TRAKCIE BADAŃ Rok 1984 należał do dość przeciętnych. Dla przebiegu doświadczenia istotne było to, że poprzedniej jesieni temperatury były stosunkowo wysokie i czerwienie matek przeciągnęło się do listopada. Rok 1987 był też przeciętny. Pierwszy masowy oblot miał miejsce 23 marca, a rzepak zakwitł 15 maja. Panujące później chłody przedłużyły to kwitnienie. Zbiory miodu były dość niskie, szczególnie z rzepaku. Większość w zbiorach stanowił miód gryczany. Powyższe czynniki wpłynęły na zatarcie różnic w produkcji miodu między kombinacjami. Dość łagodna zima z częstymi ociepleniami i oblotami pszczół poprzedziła sezon 1988 r. Rzepak zakwitł 9 maja. Wiosna była jednak dość sucha. Mimo to w zbiorach miodu dominował rzepak. Rok ogólnie dość dobry. WIELKOŚC UBYTKU PSZCZOŁ Zważone losowo pszczoły lotne w ulach "zbierających" je z rodzin doświadczalnych ważyły dag. Było to więc nieco mniej niż się szacuje pszczół lotnych w normalnej rodzinie pszczelej. Nie można tu wykluczyć, że część pszczół, zdezorientowana przestawianiem uli poleciała do dowolnego ula na pasieczysku. Można jednak przyjąć, że odstawienie ula spowodowało ubytek około /0 wszystkich pszczół 31

4 w rodzinach. W kombinacji C dodatkowo zabierano tą część pszczół, które siedziały na 1/3 odebranych plastrów z czerwiem. Te pszczoły jako w większości młode raczej nie rozlatywały się do innych rodzin lecz pozostawały w ulu, w którym je umieszczano. Szacunkowo stanowiły one około 15-20% wszystkich pszczół w rodzinie. Tak więc w kombinacji C zabierano /0 pszczół plus wspomnianą wcześniej 1/3 czerwiu. ROZWOJ RODZIN Miernikiem rozwoju była powierzchnia czerwiu (tabela 1), inne natomiast metody oceny siły rodzin okazały się zawodne. Rodziny do poszczególnych kombinacji w roku 1984 kwalifikowano w ten sposób, że w rzędach uli pierwszy był kontrolny, drugi bez pszczół lotnych, trzeci bez pszczół lotnych i części czerwiu z pszczołami nielotnymi, czwarty znów kontrolny itd. W rezultacie uzyskano dość nierówne rodziny w poszczególnych kombinacjach, które na starcie różniły się istotnie (tabela 1). W późniejszych latach zwracano większą uwagę na wyrównanie siły rodzin w poszczególnych kombinacjach. W przypadkach zatruć pszczół pestycydami właśnie naj silniejsze rodziny ulegają przeważnie największemu zatruciu. Rodziny. w kombinacji B (odebranie pszczół lotnych), które na początku badań były silniejsze od kontrolnych, po zabiegu przestały się istotnie różnić od pozostałych i nie osiągnęły już przodującej siły w pasiece. W całej tabeli (oprócz opisanego wyżej przypadku) nie ma oznaczeń istotności różnic, gdyż nie udało się statystycznie tej istotności udowodnić. Stąd posłużono się procentowym porównaniem siły rodzin po zabiegu do ich siły wyjściowej. W latach 1984 i 1987 jeszcze po dniach rodziny z kombinacji osłabianych ustępowały grupie kontrolnej. Nieco bardziej skomplikowana sytuacja wystąpiła w roku Sezon był dość dobry, co niestety oznacza często wzrost rojliwości pszczół. W kombinacji kontrolnej dwie rodziny wyroiły się czego nie było w grupach osłabianych. Osłabianie siły spełniło tu w pewnym sensie pozytywną rolę, eliminując chęć rojenia się. Bo na przykład w pierwszym pomiarze po zabiegu obie grupy osłabiane miały w stosunku do ilości wyjściowej więcej czerwiu niż grupa kontrolna. Dopiero eliminując z tej grupy rodziny wyrojone można stwierdzić, że osłabienie w pewnym stopniu wpłynęło na obniżenie ilości czerwiu w późniejszym terminie.. Również w grupie B w drugim terminie stwierdzono w dwóch rodzinach brak matek. Nie da się przy tym stwierdzić czy przyczyną był zabieg osłabiania czy też był to efekt przypadku. Dlatego podano w tabeli podwójne dane. W sumie jednak trzeba stwierdzić, że w dobrym roku 1988 skutki osłabienia rodzin w ich rozwoju były mniej widoczne niż w latach gorszych. Po prostu dobry pożytek i sprzyjająca pogoda ułatwiają rozwój rodzinom osłabianym. W toku doświadczeń na uwagę zasługują jeszcze inne obserwacje Na przykład w roku 1984 osłabienie miało miejsce przed zimą. Co praw- 32

5 Tabela Rozwój rodzin doświadczalnych - powierzchnia czerwiu w dms/r-nę Quantity of brood (in dm2 per bee colony) Kombinacja Group Przed Po zabiegu Liczba zabie- After rnariupulation rodzin giem Number Before I of bees manicolonies pulation b Ofo b do a c 0/0 c do a a A. Kontrola 7 36,4 b 32,4 89, ,5 Coritrol B. Odebranie pszczół 7 54,8 a 41,7 76,1 13,7 25,0 lotnych Rernoval of field bees C. Odebranie pszczół 7 44,6 ab 24,6 55,2 11,6 26,0 lotnych oraz 1/3 czerwiu wraz z pszczołami na nim.siedzącyimi Removal of field bees and about 30% of brood with adhering bees A. Kontrola 5 24,3 34,,7 142,8 40,0 164,6 Contr ol B. Odebranie pszczół 5 35,8 48,1 134, ,1 lotnych Removal of field bees c Odebranie pszczół 5 27,9 35,0 125,4 35,3 126,5 lotnych oraz 1/3 czerwiu wraz z pszczołami na nim siedzącymi Rernoval of field bees and about of brood with adhering be es 3 - Pszczelnicze Zeszyty Naukowe XXXV 33

6 c.d. tab. 1 Kombinacja Gro up Przed Liczba żabie- Po zabiegu rodzin giem After manipulatlen Number Before or bees manicolonies pulation b 0/0 b do a c /0 c do a a A. Kontrola 6 (4) ** 65,3 55,3(64,5)* 84,7(98,8) 37,1(47,3)* 56,8(72,4) Control B. Odebranie pszczół 6 (4) * 53,6 50,7 94,6 28,4(42,6)** 53,0(79,5) lotnych Removal of field bees C. Odebranie pszczół 6 61,5 57,1 92,9 44,0 71,5 lotnych oraz 1/3 czerwiu wraz z pszczol.ami na nim siedzącymi Removal of field bees and about 30% of brood willi adher.ing bees Wartość wyliczona z pominięciem rodzin, które wyroiły Się Without swarmed colonies Wartość wyliczona z pominięciem rodzin, w których zginęły matki Without colonies which lost queens da według ogólnie obowiązujących poglądów pszczoły od 5 lipcapowinny mieć dosyć czasu dla dojścia do siły. W tym przypadku jednak był to okres wzmożonego występowania warrozy (pierwsze pasożyty zaobserwowano w Puławach w 1982 roku). Straty z powodu warrozy zimą 1984/85 były bardzo duże. Z grupy A j B spadło po 3 rodziny (a więc zostały po 4 w grupie) natomiast z grupy C (najbardziej osłabionej) spadło aż 5 rodzin (zostały tylko 2). Przy czym w pierwszym pomiarze czerwiu wiosną 1985 r. w grupach A i B było odpowiednio 11,5 dm- i 10,8 dm" czerwiu na rodzinę, natomiast w grupie C zaledwie 7,8 dm", Trzeba więc uznać, że skutki znacznego osłabienia pszczół w lipcu w sposób istotny zaważyły na zimowaniu pszczół i ich kondycji wiosną roku następnego. W roku 1987 istniała potrzeba podziału pasieki. Stąd po ostatnim pomiarze czerwiu dzielono w miarę możliwości rodziny na odkłady. W grupie A dało się takich odkładów zrobić 8, w grupie B-7, natomiast w grupie C (najbardziej osłabionej) zaledwie 2 odkłady. Tak więc 'wpływ tego silnego osłabienia praktycznie istniał przez cały rok. 34

7 Pewnych informacji co do siły rodzin dostarczają dane o liczbie ramek pozostawianych w rodzinach doświadczalnych przed zimą (tabela 2). W roku 1984 rodziny zazimowano dość słabe (warroza), siła ich w kombinacji C podobna była jak w A (kontrolnej). Po zimowli okazało się Tabela 2 Liczba ramek obsiadanych przez pszczoły przed zimą (w przeliczeniu na rodzinę) Number of combs Ior the winter (per bee colony) Kombinacja Group 1984/ / /89 1\. Kontrola Coritrol B. Odebranie pszczół lotnych Removal of field bees C. Odebranie pszczół lotnych oraz 1/3 czerwiu wraz z pszczołami na nim siedzącymi Removal of field bees and about of brood with adhcr.ing bees 8,0 10,6 10,3 9,6 10,8 10,4 7,9 8,6 10,4 jednak, że rodziny w kombinacji C były w znacznie gorszej kondycji od pozostałych. W roku 1987 na wyraźnie słabszą oszacowano siłę rodzin w kombinacji C, a więc najbardziej osłabionej. W 1988 dobrym dla rozwoju pszczół sezonie wszystkie kombinacje osiągnęły jesienią zbliżoną siłę. PRODUKCJA MIODU W roku 1984, mimo znacznych różnic w wartościach średnich nie stwierdzono statystycznie ich istotności (tabela 3). Zbiory były w ogóle bardzo niskie i rozkładały się bardzo nierówno na poszczególne rodziny. Produkcja miodu po zabiegu w kg/r-nę Produetlon of honey after manipulation (in kg per bee celony) Tabela 3 Kombilnacja Group A. Kontrola Centrel B. Odebranie pszczół lotnych Removal of field bees C. Odebranie pszczół lotnych oraz 1/3 czerwiu wraz z pszczołami na nim siedzącymi Removal of field bees and about 30% of brood with adhering bees 2,7 a 13,2 a 17,9 a 1,6 a 13,5 a 11,4 ab 0,4 a 8,1 a 7,2 b 3* 35

8 Dość jednak konsekwentny układ wielkości zbiorów (najwyższe zbiory w grupie kontrolnej, najniższe w grupie najbardziej osłabionej) przemawiają za znacznym wpływem zabiegu na efekty produkcyjne. Jednak niskie już w tym czasie (lipiec) przybytki nektaru wpłynęły na to, że osłabienie globalnie nie przyniosło wielkich strat w produkcji miodu. Dla pszczelarza nie byłoby aż tak bardzo istotne czy wyprodukował 0,4 kg czy 2,7 kg miodu z pnia, gdyż obie wartości były bardzo niskie. W roku 1987 również nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic. Jest tu nawet taka niespodzianka, że grupa B (bez pszczół lotnych) w wartości średniej dała więcej miodu niż grupa kontrolna. Dopiero silniejsze osłabienie (grupa C) zaważyło na średniej produkcji miodu. Wydłużenie słabego pożytku z rzepaku nie wywołało bardzo wyraźnego obniżenia zbiorów miodu. Takie obniżenie nastąpiło natomiast w roku 1988, gdzie stwierdzono istotne różnice między kombinacją A i C, a kombinacja B wykazała wartość pośrednią. PRODUKCJA WOSKU W tym zakresie nie wystąpiły żadne różnice, które przemawiałyby za tym, że osłabienie rodzin nawet o 40 /0 wpłynęło istotnie na produkcję wosku (tabela 4). Tłumaczyć to można tym, że wszystkie rodziny Ilość odbudowanej węzy w dm2 na l rodzinę Area of dr aw bee foundation (in dm 2 per bee celony) Tabela 4 Kombinacja Gro up A. Kontrola Coritrol B. Odebranie pszczół lotnych Removal of field bees C. Odebrarue pszczół lotnych oraz 1/3 czerwiu wraz z pszczołami na nim siedzącymi Removal of field bees and aoout of brood w ith adhering bees ,6 43,5 40,8 34,3 16,3 42,2 osłabiane, były po zabiegu karmione syropem. Nie przyczyniło się to w oczekiwanym stopniu do odbudowy siły rodzin ale jednak stymulowało bardzo budowanie plastrów. Nawet słabe rodziny, podkarmione syropem odbudowywały węzę. W roku 1984 wartości były zerowe, gdyż po zabiegu osłabiania 5 lipca nie stosowano już węzy. 36

9 WNIOSKI 1. Osłabienie rodzin pszczelich w sposób sztuczny bardzo zaburza rozwój tych rodzin i zaburzenie to bez względu na wielkość osłabienia jest widoczne jeszcze po dniach. 2. Wpływ osłabienia na późniejszy rozwój rodzin jest zjawiskiem dosyć skomplikowanym i zależy od wielu czynników, z których najważniejszy to warunki rozwoju. W niesprzyjających warunkach klimatycznych wpływ osłabienia może trwać kilka miesięcy, w warunkach dobrych ulega skróceniu, Należy przypuszczać, że jeżeli skutki osłabienia mechanicznego są tak trwałe, to osłabienie przez zatrucie będzie je j SZcze potęgowało ze względu na działanie trucizny na pozostające przy życiu osobniki pszczele. 3. Osłabienie pszczół w lipcu (lub później) w dużym stopniu odbija się na przebiegu zimowli. Jest to prawdopodobnie zjawisko pogłębione obecnym porażeniem pasiek przez warrozę. 4. Wpływ osłabienia na produkcję miodu jest również splotem działania kilku czynników Na przykład straty te są mniej widoczne gdy pożytek jest umiarkowany i rozciągnięty w czasie. Najsilniej osłabienie wpływa na zbiory, gdy pożytek występuje w trakcie osłabienia i jest on intensywny. 5. Przy osłabieniu nie przekraczającym 40 /0 pszczół i wówczas gdy osłabione rodziny podkarmia się, nie stwierdza się zmniejszenia produkcji wosku 6. Wyniki doświadczenia przemawiają za tym, żeby przestrzec pszczelarzy przed zbyt pochopnym dzieleniem rodzin (w późnych terminach, w złych warunkach pożytkowych itp.), gdyż uzyskanie równowagi biologicznej przez rodziny pszczele jest procesem bardzo długotrwałym. 7. Podkarmienie syropem cukrowym rodzin osłabionych jest zabiegiem niewystarczającym dla szybkiej regeneracji siły rodzin. przypuszczalnie oprócz cukru należałoby zastosować pyłek. Przemawiają za tym wyniki uzyskane w roku o dobrym pożytku. LITERATURA G r o m i s z M. (1962) Próba określenia zależności produkcji miodowej pasieki od stosunku liczbowego robotnic do czerwiu. Pszczelno Zesz. Nauk. 6(3): G r o mi s z o waz. (1979) Zatrucia pszczół w sezonie Pszczelarstwo 30(7): K o n o p a c k a Z. (1974) Jakość pszczół robotnic w rodzinach s ilnych i słabych. Pszczelno Zesz. Nauk. 18: Ł ę s kir. (1974) Ochrona pszczół przed zatruciami środkami ochrony roślin. Pszczelarstwo 25(4):2-4 p i d e k A. (1984) Efekty rozmnażania rodzin pszczelich poprzez tworzenie odkładów różnej siły. Pszczelno Zesz. Nauk. 28: p i d e k A. (1986) Ekonomiczne następstwa stosowania pestycydów. Referat wygłoszony na 23 Naukowej Konferencji Pszczelarskiej w Puławach 37

10 R o s e n t h a l C. (1970) Das Verhaltnis Starkę, Brut und Produktlon der Bienenvi:ilker. Apicultura 23(6):7-11 W o y k e J. (1976) Zjadanie czerwiu w normalnych rodzinach. Referat na Naukowej Konferencji Pszczelarskie] w Puławach Z m a r l i c kic. (1974) Wpływ składu biologicznego rodzin pszczelich na ich zdolność produkcyjną. Pszczelno Zesz. Nauk. 18: INFLUENCE OF RAPID REDUCTION OF STRENGHT OF BEE COLONIES ON THEliR DEVELOPMENT AND PRODUCTION OF HONEY Jerzy Marcinkowski Summary The main aim of this investigation was to determine the t irne necessary for bee celony to regenerat e after the artificial reduction of its strength, Since this investigation was supposed to simulate poisoning of the bees {at least to sorne extend) there were two terms adopted, which correspond to the most common dat es of bees poisoning in Poland: in May and in July. Three groups or nee colonies were compared. A ~ control group without weakening; B - colonies which lost field bees in sunny day through change of site; C - celemes wh ich lost field bees and 1/3 of brood combs with adher ing young bees. On the bas is of received results it can be stated that each ra pid loss of strength of bee colonies have negative effect on their development. In sorne yars even after days weakened bee colonies 'did not reach the strength of control group of bee colomes. The speed of strength regeneratlon of bee colonies depends on the honey f iow immediately after the weakening. On the other hand stimulative feeding with sugar syrup didnot give satisfactory results, Abundant honey flow shortened considerably the t irne of strength regeneratton of bee colonies but on the expense of honey production. Weakening of bee colonies on the begining of July had UIlfavourable effect on wintering and development of bee coloriies in the spring. Stimulative f'eedjng of all weakened bee colonies with sugar syrup did not have negativeeffect on the produetlon of wax in the comparison to the control group of bee colonies.