KOLEJNY ETAP UPOWSZECHNIANIA I ROZSZERZANIA UPRAWY SOI W WARUNKACH POLSKI

Transkrypt

1 Dr Lech Boros Mgr inż. Anna Wawer Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin PIB w Radzikowie KOLEJNY ETAP UPOWSZECHNIANIA I ROZSZERZANIA UPRAWY SOI W WARUNKACH POLSKI Znaczenie soi i światowy areał uprawy Soja (Glycine max. L. Merrill) jest rośliną jednoroczną. Nasiona soi zawierają 35-40% białka i około 20% tłuszczu. Ze względu na wysoką zawartość lizyny i tryptofanu białko soi dobrze uzupełnia białko roślin zbożowych ubogich w te aminokwasy, dając produkt o wysokiej wartości biologicznej białka. Soja dostarcza także cennego z żywieniowego punktu widzenia tłuszczu, który zawiera około 50% niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT), mających wpływ na obniżenie poziomu cholesterolu we krwi. Ponadto w nasionach soi występują znaczne ilości błonnika, składników mineralnych (potas, wapń, magnez, fosfor, żelazo, miedź, cynk, siarka) i witamin, zwłaszcza z grupy B. Uprawa soi niesie za sobą szereg korzyści, wśród których najczęściej wymienia się wnoszenie do gleby azotu atmosferycznego, poprawę struktury gleby, zwiększenie pojemności sorpcyjnej kompleksu gleby oraz zawartości próchnicy poprzez pozostawienie dużej masy resztek pożniwnych, zmniejszenie rozprzestrzenienia patogenów chorobotwórczych, a także ograniczenie występowania niektórych gatunków chwastów. Wymienione czynniki wpływają także na uzyskanie wyższych plonów w uprawie roślin następczych. Soja jest bardzo ważną rośliną dla gospodarstwa rolnego, które ją produkuje i wykorzystuje w żywieniu zwierząt, jak również dla przemysłu spożywczego, chemicznego, farmaceutycznego, kosmetycznego itd. Soja to najważniejsza roślina oleista na świecie, a powierzchnia jej uprawy systematycznie rośnie. Areał przeznaczony pod uprawę soi wynosi około 111,3 mln ha, a jej średni plon 2,2 t ha -1 z roczną produkcją 276,4 mln ton. Największy udział w produkcji soi mają Stany Zjednoczone Ameryki (30,7 mln ha), Brazylia (27,9 mln ha), Argentyna (19,4 mln ha), Indie (12,2 mln ha) i Chiny (6,6 mln ha). W Unii Europejskiej areał uprawy soi to 0,417 mln ha z produkcją na poziomie 1,1 mln ton, zaś spożycie 13,2 mln ton (FAOSTAT 2014). Soja w warunkach naszego kraju Zainteresowanie soją w Polsce ma 150-letnią historię, a atrakcyjność tego gatunku przechodziła różne koleje. Otrzymane w okresie między- i powojennym polskie odmiany soi nie Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne wydanie 3 styczeń 2016 r. 47

2 weszły do praktycznej uprawy ze względu na niski potencjał plonowania oraz długi okres wegetacji. Brak postępu w pracach z soją przez cały ten okres spowodowany był niską różnorodnością genetyczną materiałów wyjściowych do hodowli. Dopiero kompleksowe badania na rzecz hodowli i jej zapoczątkowanie w latach 70. minionego wieku doprowadziło do wytworzenia odmian charakteryzujących się odpowiednią wczesnością, plennych i przystosowanych do zmechanizowanej uprawy. W warunkach klimatycznych Polski do uprawy przydatne są odmiany wczesne 000 i 00 (suma efektywnych temperatur w okresie wegetacji <1500 o C, zero fizjologiczne 6 o C, dni wegetacji), dojrzewające na przełomie sierpnia i września. W owym czasie w Instytucie Hodowli i Aklimatyzacji Roślin we współpracy z ośrodkiem akademickim w Rzeszowie opracowano technologię uprawy soi, a z SGGW receptury wykorzystania w żywieniu człowieka. We współpracy z WODR popularyzowano wyniki badań oraz wdrożenia do uprawy wyhodowa- Soja kwitnienie Soja, koniec kwitnienia dwóch genotypów 48 Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne wydanie 3 styczeń 2016 r.

3 Soja, dojrzałość do zbioru nych odmian soi. Za całokształt tych prac zespół kierowany przez prof. Jerzego Szyrmera uzyskał w 1987 r. nagrodę Przewodniczącego Komitetu ds. Nauki i Postępu Technicznego Rady Ministrów za Wyhodowanie i wprowadzenie do uprawy i spożycia polskich odmian soi. W Rejestrze było osiem krajowych odmian soi, z których Aldana, Jutro, Progres, Polan i Mazowia wyhodowane w IHAR w Radzikowie oraz Nawiko, Gaj i Augusta hodowli AR Poznań. Wysokie walory użytkowe polskich odmian soi hodowli IHAR zostały potwierdzone w badaniach COBORU, Bundessortenamt rejestracja odmiany Jutro 1995 r., DEFRA UK rejestracja odmiany Progres i Aldana w 2002 r. Odmiany krajowej hodowli w latach w doświadczeniach COBORU plonowały średnio na poziomie dt/ha, co jak na soję uprawianą w naszym klimacie jest bardzo dobrym wynikiem. W warunkach produkcyjnych w rejonie południowo-wschodnim Polski plony soi były niższe od uzyskiwanych w doświadczeniach COBORU. Wahały się od 15 do 25 dt/ha, w zależności od rejonu i warunków klimatycznych danego roku. Pomimo istotnego postępu w hodowli odmian soi przystosowanych do uprawy w warunkach Polski, gwarantujących dobry poziom plonowania, opracowanych technologii i instrukcji uprawowych oraz wykorzystania nasion do bezpośredniego spożycia i na pasze, nie miało to przełożenia na rozszerzenie uprawy tego gatunku. Główne przyczyny to brak rynkowej struktury organizacyjnej i logistycznej w zakresie obrotu i wykorzystania nasion roślin strączkowych, w tym również soi, co ułatwiłoby zbyt oraz stworzyło możliwości współpracy z zakładami paszowymi w zakresie dostaw surowców wysokobiałkowych do produkcji pasz oraz dostępność importowanej śruty sojowej. W ostatnich latach import śruty sojowej osiągnął poziom ponad 2 mln ton. Importowana do Polski śruta sojowa pochodzi w ponad 90% z upraw genetycznie modyfikowanych. Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne wydanie 3 styczeń 2016 r. 49

4 Soja, zbiór rozmnożeń kombajnem poletkowym Odmiany i plonowanie Znaczny w ostatnich dwóch latach wzrost cen śruty sojowej, zmieniające się warunki klimatyczne, dobre wyniki plonowania soi u wieloletnich jej producentów, rozwój rolnictwa ekologicznego i krajowe zapotrzebowanie na białko roślinne spowodowały ponowny wzrost zainteresowania tym gatunkiem (zarówno hodowli oraz uprawy). Powierzchnia uprawy soi w Polsce w kilkunastu ostatnich latach, (do roku 2012), wynosiła około ha. Istotny wzrost areału nastąpił dopiero w 2012 r., kiedy soją obsiano ponad 2000 ha. O wzroście zainteresowania uprawą świadczy też znaczne zwiększenie liczby i powierzchni kwalifikowanych plantacji nasiennych. Jeżeli w 2009 r. było tylko 2 ha plantacji polskich odmian Augusty i Aldany, to w 2013 r. było to już 597 ha siedmiu odmian soi, w 2014 r ha trzynastu odmian, a w ha osiemnastu odmian (PIORIN 2015). Wzrost powierzchni uprawy nastąpił głównie dzięki ukraińskiej odmianie Annushka promowanej przez firmę AgroYoumis PL i austriackiej odmiany Merlin z firmy Saatbau Linz. Wzrósł również znacząco areał upraw nasiennych odmian polskich. Aktualnie w Rejestrze figuruje pięć odmian, dwie krajowej hodowli Aldana i Augusta, Mawka i Madlen firmy AgroYoumis PL oraz Aligator firmy Euralis Semences. Charakterystykę ważniejszych cech użytkowych zamieszczono w tabeli. Odmiany polskie są odmianami wczesnymi o najniższych wymaganiach cieplnych za okres wegetacji, osiągających dojrzałość po około 120 dniach od siewu do zbioru (pierwsza dekada września), plonując niżej w stosunku do odmian o długim okresie wegetacji. Oprócz odmian zarejestrowanych, w obrocie nasiennym i w uprawie są również odmiany zarejestrowane we Wspólnotowym Katalogu Odmian (CCA), jak popularna odmiana ukraińska Annushka o wczesności i poziomie plonowania odmiany Aldana, czy z hodowli austriac- 50 Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne wydanie 3 styczeń 2016 r.

5 kiej Saatbau Linz odmiany Merlin i Lissabon o wymaganiach cieplnych, długości wegetacji oraz plonowaniu na poziomie odmian Aligator, Mawka czy Madlen. Duże wymagania cieplne odmian zagranicznych przemawiają za uprawą tych odmian w rejonach o korzystniejszych warunkach termicznych sezonu wegetacyjnego. Charakterystyka odmian soi wg COBORU Porejestrowe doświadczalnictwo odmianowe, wyniki / Odmiana Plon nasion (dt/ha) Wyleg. (sk. 1-9) Zawart. białka (% sm) Zawart. tłuszczu (% sm) MTN (g) Wysokość roślin (cm) Osadz. strąka (cm) Wegetacja (dni) Aldana 27,7 7,8 33,7 24, ,9 121 Aligator * 35,1 7,7 33,8 24, ,1 132 Augusta 25,3 6,0 34,0 23, ,7 121 Madlen * 29,4 5,1 34,1 21, ,1 128 Mavka 31,1 7,1 33,4 24, ,5 130 * Wyniki dwuletnie Rejony uprawy Najbardziej odpowiednie rejony uprawy soi istnieją w południowo-wschodniej części kraju, na terenach północno-wschodniej części woj. dolnośląskiego, północnym rejonie opolskiego oraz środkowo-południowej części woj. lubuskiego. Soja, szczególnie odmiany wczesne, może być uprawiana w innych rejonach kraju, z wyjątkiem terenów północnych i podgórskich. Elementy agrotechniki Soja wymaga gleb żyznych, utrzymanych w dobrej kulturze o odczynie zbliżonym do obojętnego. Właściwym stanowiskiem dla soi jest pole w trzecim roku po oborniku, po zbożach jarych lub ozimych. Uprawa roli oraz nawożenie fosforowo-potasowe są podobne jak pod inne rośliny strączkowe. Na stanowiskach o średniej zasobności w składniki pokarmowe zaleca się kg P 2 O 5 oraz kg K 2 O, najlepiej pod orkę zimową. Przy prawidłowej symbiozie z bakteriami brodawkowymi (Bradyrhizobium japonicum) soja zabezpiecza swoje potrzeby nawozowe w odniesieniu do azotu w około 60%. Dla pełnego wykorzystania jej możliwości produkcyjnych niezbędne jest nawożenie azotem mineralnym dawką startową w ilości kg N/ha i na początku kwitnienia około 30 kg N/ha. Soja korzystnie reaguje na nawożenie niektórymi mikroelementami, m.in. borem, molibdenem i manganem. Nasiona soi przed siewem należy zaprawić zaprawą nasienną oraz zaszczepić nitraginą. Siew soi zaleca się wykonywać w terminie od 25 kwietnia do 5 maja. Nasiona wysiewamy w świeżo uprawioną glebę na głębokość 3-4 cm, w rozstawie rzędów cm lub szerszą z możliwością uprawy międzyrzędowej. Obsada roślin powinna wynosić szt./m 2. Soja należy do roślin bardzo wrażliwych na zachwaszczenie. Wynika to z jej słabej konkurencyjności (z racji powolnego wzrostu, głównie w początkowym okresie) w stosunku do chwastów. Na dzień dzisiejszy do odchwaszczania soi są zarejestrowane 4 herbicydy. Pierwszym preparatem zarejestrowanym w kraju do odchwaszczania soi był Sencor Liquid 600 SC. Preparat ten zawiera metrybuzynę i zalecany jest do zwalczania chwastów dwuliściennych. Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne wydanie 3 styczeń 2016 r. 51

6 Należy go stosować do 3 dni po siewie w dawce 0,55 l/ha. Kolejny środek to Afalon Dysprersyjny 450 SC zawierający linuron (związek z grupy pochodnych mocznika), przeznaczony jest do zwalczania rocznych chwastów dwuliściennych. W uprawie soi zaleca się go stosować bezpośrednio po siewie w dawce 1,25-1,5 l/ha. O soję poszerzona została etykieta rejestracyjna herbicydu Boxer 800 EC, zawierającego prosulfokarb (związek z grupy karbaminianów) służący do selektywnego zwalczania niektórych chwastów jednoliściennych i dwuliściennych. W przypadku soi, Boxer 800 EC należy stosować doglebowo do 3 dni po siewie. Zalecana dawka to 3-4 l/ha. Ostatnio powiększył się, m.in. o soję, zakres upraw, w których można stosować herbicyd Stomp Aqua 455 CS. W uprawie soi preparat ten stosuje się najpóźniej do 5 dni po siewie. Zalecana dawka to 1,5 l/ha. Niestety póki co nie został rozwiązany problem z powschodowym odchwaszczaniem soi. Brakuje herbicydów do powschodowego ograniczania chwastów, zwłaszcza jednoliściennych, które mogą przysporzyć problemów plantatorom soi. W innych krajach Unii Europejskiej zarejestrowane są między innymi Basagran 480 SL (na chwasty dwuliścienne), Agil 100 EC, Fusilade Forte 150 EC czy Targa Super 05 EC (chwasty jednoliścienne, samosiewy zbóż). Dojrzałość roślin poznaje się po opadnięciu praktycznie wszystkich liści. Strąki są żółto- -brązowe, a nasiona nabierają żółtej barwy i osiągają pełną twardość. W rejonach centralnej i południowej Polski jest to pierwsza dekada września dla odmian Aldana, Augusta czy Annushka oraz co najmniej dwa tygodnie później dla odmian o dłuższym okresie wegetacji i wyższych wymaganiach cieplnych z Krajowego Rejestru czy uprawianych odmian pochodzących z CCA. Zbiór wykonuje się jednofazowo kombajnem, a zebrane nasiona należy dosuszyć do 12% wilgotności. Perspektywy soi w Polsce Od momentu wejścia Polski w struktury Unii Europejskiej wprowadzane są różne formy wsparcia celem poprawy opłacalności i konkurencyjności produkcji rolniczej, w tym roślin strączkowych. Uwzględniając dopłaty ARiMR i ARR soja staje się rośliną konkurencyjną ekonomicznie w stosunku do innych upraw polowych. Rozszerzono prace hodowlano-badawcze nad soją w IHAR-PIB, Hodowli Roślin Strzelce, na Uniwersytecie Przyrodniczym w Poznaniu. Hodowlę soi rozpoczęła DANKO Hodowla Roślin. Ponadto w IHAR-PIB w Radzikowie prowadzone są badania nad przydatnością genotypów soi o różnej wczesności dojrzewania, w tym odmian grupy wczesności 000 i 00 do uprawy ekologicznej w warunkach Polski. Powstały dwa Konsorcja naukowo-badawcze: poznańskie i krakowskie, mające na celu ocenę odmian, badań z zakresu agrotechniki i wykorzystania soi w żywieniu człowieka i zwierząt. Rozpropagowanie idei uprawy soi w Polsce w ostatnich latach z dobrym skutkiem prowadzi Stacja Doświadczalna Oceny Odmian w Głubczycach, wspólnie z Top Farms Głubczyce, wspomagane akcjami marketingowymi hodowców zagranicznych firm Saatbau Polska czy AgroYoumis PL. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi w styczniu 2014 r. podpisał deklarację Soja Naddunajska, której celem jest zapewnienie w Europie zaopatrzenia w białko wysokiej jakości w związku z popytem konsumenckim na produkty żywnościowe oparte na soi niemodyfikowanej genetycznie. Realizacja podjętych działań oraz ocieplenie klimatu wpłynie na rozszerzenie i upowszechnienie soi w rolniczym krajobrazie Polski. 52 Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne wydanie 3 styczeń 2016 r.