KOMPRESJA W SŁOWNIKU KOMUNIKACYJNYM

Transkrypt

1 Grażyna Habrajska Uniwersytet Łódzki KOMPRESJA W SŁOWNIKU KOMUNIKACYJNYM Opublikowano w: Rozmowy o komunikacji 6: Dynamika dyskursu społecznego, red. Grażyna Habrajska, Łódź 2013, s

2 KOMPRESJA i KONDENSACJA W procesie komunikacji za pomocą języka naturalnego, nadawca ma możliwość zastosowania sposobu przekazu, nazywanego kompresją lub kondensacją sensu, kiedy pojawia się w tekście formalny operator skrótu, pozwalający na rozwiniecie uzupełniającego sensu. Kompresja i kondensacja, jako sposoby przekazu informacyjnego, są typowym przykładem nieizomorficzności formalnego uporządkowania tekstu w stosunku do przekazanej konfiguracji sensu, która zajmuje większy obszar znaczeniowy, niż by to wynikało z organizacji tekstu

3 KOMPRESJA i KONDENSACJA Kompresją nazywamy takie skrótowe, formalne ujęcie sensu, którego rozwinięcie ma charakter jednoznaczny i automatyczny (systemowy) ma zatem charakter tekstowy Wszystkie zjawiska kompresji można rozpatrywać jako przykłady metonimii, która zakłada częściowy przekaz informacyjny, wymagający uzupełnienia przez interpretatora na bazie jego kompetencji komunikacyjnej Stosowanie kompresji i dekompresja są możliwe tylko dlatego, że istnieją w naszej pamięci obrazy ideacyjne o różnym stopniu schematyzacji (subschematy, standardy semantyczne, hipertermy, scenariusze itd.) oraz reguły heurystyczne

4 KOMPRESJA i KONDENSACJA Kondensacja obejmuje takie skrótowe ujęcia sensu, które nie mogą być rozwinięte w sposób jednoznaczny, za pomocą systemowych środków języka. Zwykle wykorzystywana jest w tekstach literackich, gdzie niedomówienie występuje jako swoisty chwyt artystyczny i pozostawia za sobą rozległe, nieokreślone obszary sensu, które każdy odbiorca tekstu poetyckiego wypełnia swoją treścią: Nie chciałem swej śmierci Sens normatywny frazy nie chciałem X, zakłada zaistnienie sytuacji X, co tworzy sprzeczność z możliwością mówienia po własnej śmierci

5 KOMPRESJA Sygnały kompresji w tekście: 1) struktury nieizomorficzne (przymiotniki, imiesłowy, inne formacje słowotwórcze, zmieniające kategoryzację jakościową nazwy bazowej) 2) konstrukcje przyimkowe 3) aktualizatory: czasu, przestrzeni 4) kategorie gramatyczne (liczby, rodzaju, przynależności, kontrastu itd.) 5) hipertermy 6) stosowanie luk entymematycznych

6 KOMPRESJA STRUKTURY NIEIZOMORFICZNE KONSTRUKCJE PRZYIMKOWE AKTUALIZATORY KATEGORIE GRAMATYCZNE HIPERTERMY LUKI ENTYMEMATYCZNE jesienna kurtka kurtka noszona jesienią zapach czosnku huk samochodu Nosząc kurtkę, nie przeziębisz się szczotka do butów kurtka noszona jesienią ACT-TEMP: JESIENIĄ > NOSIĆ [KTOŚ, COŚ: KURTKĘ] PACHNIEĆ [COŚ: CZOSNEK] HUCZEĆ [COŚ: SAMOCHÓD] metonimia NOSIĆ [KTOŚ, COŚ: KURTKĘ] BYĆ ZDROWY [KTOŚ] szczotka przeznaczona do czyszczenia butów

7 KOMPRESJA STRUKTURY NIEIZOMORFICZNE KONSTRUKCJE PRZYIMKOWE AKTUALIZATORY KATEGORIE GRAMATYCZNE HIPERTERMY LUKI ENTYMEMATYCZNE Janek był rektorem Ania będzie lekarzem Piotrek wyjechał do Włoch Paweł przyszedł do Marysi Janek nie jest rektorem Ania studiuje medycynę Piotrek jedzie / jest we Włoszech Paweł jest u Marysi

8 KOMPRESJA STRUKTURY NIEIZOMORFICZNE KONSTRUKCJE PRZYIMKOWE AKTUALIZATORY KATEGORIE GRAMATYCZNE HIPERTERMY LUKI ENTYMEMATYCZNE Kowalski stracił nogi w wypadku Kasia zgubiła klucze Janek poprawia kolokwium Janek poprawia kolokwia Marysia ma dziecko Janek ma dziecko Idę do domu Janek kupił najgrubszą książkę Kowalski nie ma obu nóg Kasia nie ma kluczy & Kasia nie może otworzyć drzwi Janek nie zdał kolokwium & Janek powtórnie zdaje kolokwium Janek jest wykładowcą Marysia urodziła dziecko i się nim opiekuje Janek ma partnerkę, z którą ma dziecko Idę do swojego domu inne książki były cieńsze

9 KOMPRESJA STRUKTURY NIEIZOMORFICZNE KONSTRUKCJE PRZYIMKOWE AKTUALIZATORY KATEGORIE GRAMATYCZNE HIPERTERMY LUKI ENTYMEMATYCZNE Tylko Marysia przyszła KONFORMIZM: Janek jest konformistą PŁACIĆ [KTOŚ, ZA COŚ, KOMUŚ] Oczekiwano, że przyjdzie więcej niż jedna osoba Przyszła jedna osoba (= Marysia) Pozostałe osoby nie przyszły TOLEROWAĆ [KTOŚ, COŚ: X (-E)] & PRZYJMOWAĆ [KTOŚ, ROLĘ KORZYSTNĄ DLA SIEBIE] DAWAĆ [KTOŚ, COŚ: PIENIĄDZE, ZA COŚ, KOMUŚ]

10 KOMPRESJA STRUKTURY NIEIZOMORFICZNE KONSTRUKCJE PRZYIMKOWE AKTUALIZATORY KATEGORIE GRAMATYCZNE HIPERTERMY LUKI ENTYMEMATYCZNE Piotr idzie na piwo Książka Janka wygrała w konkursie literackim Janek spłoszył ptaki Pawłowi udało się zdać egzamin Piotr idzie napić się piwa Janek napisał książkę. Odbył się konkurs literacki. Książka Janka uczestniczyła w konkursie literackim (t -4 ): (Ptaki siedziały w miejscu LOC i ); (t -3 ): (Janek zbliżył się do miejsca LOC i ); (t -2 ): (Janek chcący lub niechcący spłoszył ptaki); (t -1 ): (Ptaki odleciały); (t 0 ): (TU nie ma ptaków) Paweł miał trudności przy zdawaniu egzaminu Wykrycie i typologia reguł heurystycznych, umożliwiających tego rodzaju dopełnienia sensu, czeka na opracowanie

11 Słownik komunikacyjny Robocza (otwarta) struktura słownika 1) Subschematy i standardy semantyczne 2) Schematy 3) Hipertermy 4) Operatory interakcyjne 5) Operatory organizacji tekstu (w tym operatory anafory) 6) Peryfrazy 7) Inne kompresje

12 KOMPRESJA w Słowniku komunikacyjnym Miejsce kompresji w Słowniku: Schematy struktury nieizomorficzne (przymiotniki, imiesłowy, inne formacje słowotwórcze, zmieniające kategoryzację jakościową nazwy bazowej) aktualizatory: czasu, przestrzeni kategorie gramatyczne (liczby, rodzaju, przynależności, kontrastu itd.) Hipertermy hipertermy konstrukcje przyimkowe Inne kompresje stosowanie luk entymematycznych

13 KOMPRESJA w Słowniku komunikacyjnym Schematy struktury nieizomorficzne (przymiotniki, imiesłowy, inne formacje słowotwórcze, zmieniające kategoryzację jakościową nazwy bazowej) aktualizatory: czasu, przestrzeni kategorie gramatyczne (liczby, rodzaju, przynależności, kontrastu itd.) SCHEMAT KATEGORIA OPERACJA NA SCHEMACIE STANDARYZACJA DLA SCHEMATU SELEKCJA HEURYSTY- CZNA DLA SCHEMATU PRZYKŁADY ADJ N-LOC + N (artefakt) predykacja sekundarna lokalizacja produkcji WYPRODUKOWAĆ [KTOŚ, COŚ: SUB: ARTEFAKT, GDZIEŚ: N-LOC] wiarygodność lokalizacji hiszpańskie wino OD + P operator wzajemności odwzajemnienie akcji POWTARZAĆ [KTOŚ1, COŚ2: ROBIĆ (KTOŚ2, COŚ1)] możliwość powtórzenia akcji przez drugą osobę oddzwonić, odpisać, oddać, odpowiedzieć

14 KOMPRESJA w Słowniku komunikacyjnym Hipertermy hipertermy konstrukcje przyimkowe operatory typu: nawet, tylko, już itd. HIPERTERM STANDARYZACJA PRZYKŁADY INTERES KONFORMIZM NAWET ROBIĆ [KTOŚ, COŚ: P: ZARABIAĆ (KTOŚ, PIENIĄDZE)] TOLEROWAĆ [KTOŚ, COŚ: X (-E)] & PRZYJMOWAĆ [KTOŚ, ROLĘ KORZYSTNĄ DLA SIEBIE] ROZUMIEĆ [KTOŚn, COŚ] & DŁUGO > NIE ROZUMIEĆ [KTOŚ: PREZES, CZEGOŚ] & ZROZUMIEĆ [KTOŚ: PREZES, COŚ] Jan robi interesy w Moskwie Piotr jest konformistą Nawet prezes to zrozumiał

15 KOMPRESJA w Słowniku komunikacyjnym Inne kompresje stosowanie luk entymematycznych JEDNOSTKA iść na piwo iść po piwo iść na koncert iść na grzyby DEKOMPRESJA IŚĆ [KTOŚ, PO COŚ: NAPIĆ SIĘ (KTOŚ, CZEGOŚ: PIWA), GDZIEŚ: DO PUBU, RESTAURACJI itd.] IŚĆ [KTOŚ, PO COŚ: KUPIĆ (KTOŚ, COŚ: PIWO), GDZIEŚ: DO SKLEPU] IŚĆ [KTOŚ, PO COŚ: SŁUCHAĆ (KTOŚ, CZEGOŚ: MUZYKI)] IŚĆ [KTOŚ, PO COŚ: ZBIERAĆ (KTOŚ, CZOŚ: GRZYBY), GDZIEŚ: DO LASU]