ALEKSY AWDIEJEW UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI NORMA A KONWENCJA. Opublikowano w: Norma a komunikacja, Wrocław 2009

Transkrypt

1 ALEKSY AWDIEJEW UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI NORMA A KONWENCJA Opublikowano w: Norma a komunikacja, Wrocław 2009

2 Her bed wasn t slept in W jej łóżku nikt nie spał *Jej łóżko nie było spane Jej łóżko nie było tknięte Jejó postél nie byłá smiáta Jej pościel nie była zmięta Różne języki posiadają różne konwencje do przedstawiania obrazów świata

3 Czy niepodobne do siebie sposoby formułowania treści mogą wpływać na procesy rozumienia przekazów w komunikacji naturalnej? Wychodząc z założeń gramatyki komunikacyjnej przyjmujemy, że środki językowe nie opisują rzeczywistości w sposób bezpośredni, lecz tylko na nią wskazują Niektóre parafrazy wskazują na przedstawiane sytuacje w sposób bardziej jednoznaczny, a niektóre w sposób bardziej rozmyty. Mówimy w tym przypadku o aproksymacyjnym charakterze przekazu językowego

4 Umiejętność interpretacji przekazów przez użytkowników danego języka pozwala na wydobycie i uszczegółowienie komponentów przekazu nawet wtedy, kiedy nie są one obecne w tekście. Nazywamy to procesem uzupełniania sensu, które towarzyszy każdemu przekazowi i jest niezbędne dla jego zrozumienia. W jaki sposób mówiący uzupełnia brakujące w warstwie formalnej komponenty sensu i dlaczego takie uzupełnienie ma charakter przewidywalny, systemowy?

5 Istotną kwestią w tym przypadku jest rozróżnienie między tym co zostało powiedziane i co zostało przekazane. Intuicyjnie można z pewnością przyjąć, że obszar formalnie przekazanego sensu jest znacznie bardziej ograniczony niż sensu faktycznie przekazanego. Granica między sensem przekazanym formalnie, a sensem poszerzonym przez interpretacje, to jednocześnie granica między konwencją a normą

6 Konwencja jest związana przede wszystkim ze sposobami przekazu informacji w danym języku, doborem środków przekazu oraz z tak zwaną kategoryzacją językową. Obejmuje formalne sposoby organizacji tekstu i ma charakter autonomiczny, posiada określone przez gramatykę granice systemowe

7 Norma jest pojęciem o wiele bardziej złożonym, organizuje szerokie pole kognitywnego ujęcia rzeczywistości przedstawionej. Można mówić o normie ontologicznej, która wskazuje na ramy typowych scenariuszy tej rzeczywistości oraz o normie aksjologicznej, która wskazuje na pewne obowiązujące w danej kulturze preferencje postępowania i ocenę przedstawionych zdarzeń i stanów rzeczywistości

8 Postulujemy ostre rozróżnienie między kategoryzacją językową, a kategoryzacją kognitywną, która zapewnia prawidłową interpretację przekazywanych informacji niezależnie od sposobów ich formalnego ujęcia Każdy człowiek posiada zdolność pozajęzykowej kategoryzacji normatywnej, którą G. Lakoff nazywa realizmem doświadczeniowym (eksperiencjalizmem) i może w swej wyobraźni odtworzyć gestalt standardowej sytuacji

9 Różne języki proponują nam różne konwencje Norma ma charakter bardziej uniwersalny i dlatego możliwe jest porozumienie ludzi różnych kultur, mówiących różnymi językami, ponieważ używając środków językowych każdego języka, w sposób bardziej lub mniej dokładny, można wskazać na tę samą wybraną sytuację Kompetencja komunikacyjna jest znacznie szersza, niż znajomość języka i zakłada posiadanie normatywnej bazy interpretacyjnej

10 ang. He is sitting in the tree pol. Siedzi na drzewie ros. On sidit na derievie Użycie języka bez bazy interpretacyjnej jest niemożliwe i dlatego w koncepcji gramatyki komunikacyjnej cały konwencjonalny system językowy jest poszerzony o normatywny system scenariuszy i standardów semantycznych, które zapewniają możliwość przeprowadzenia analizy sensu przekazów i ustalenia relacji między wyrażeniem formalnym (co zostało powiedziane) i ostatecznym rozkładem sensu (co zostało przekazane)

11 Teoria implikatur nie jest możliwa do realizacji bez stworzenia o wiele szerszej od niej teorii interpretacji normatywnej Jeśli przyjmiemy tezę, że formalna część komunikatu tylko w sposób konwencjonalny (typowy dla danego języka) wskazuje w sposób niepełny na sytuację przedstawioną, a człowiek odbierający ten komunikat jest w stanie uzupełnić tę niepełną informację, odtworzyć jej brakujące komponenty i zrozumieć przedstawioną sytuację w całości, to naszym zadaniem jest odpowiedzieć na pytanie, skąd ten odbiorca bierze te brakujące sensy, które pozwalają mu na ostateczne zrozumienie komunikatu

12 Wielu badaczy twierdzi, iż system norm ma charakter reguł heurystycznych, czyli nabytych przez doświadczenie sposobów interpretacji rzeczywistości, które działają w sposób niejawny, a więc nieuchwytny dla obserwatora

13 Jeśli chcesz zapoznać się z polską poezją, to poczytaj Adama Mickiewicza Jeśli chcesz zapoznać się z rosyjską poezją to poczytaj Aleksandra Puszkina Sensowność tych wypowiedzeń polega na odniesieniu powstałej sytuacji S i do ogólniejszej i znanej nam sytuacji S S: Każdy, kto chce zapoznać się z polską poezją powinien przeczytać Adama Mickiewicza S i : Ty chcesz zapoznać się z polską poezją Ergo: Powinieneś przeczytać Adama Mickiewicza

14 Ogólna baza interpretacyjna w postaci zbioru ogólnych sytuacji i scenariuszy, na mocy reguł heurystycznych pozwala na właściwe rozumienie sensu wtedy, kiedy przekaz konwencjonalny jest niepełny Sposoby dochodzenia do rozumienia wypowiedzi można uporządkować w oparciu o relacje między formalnym przekazem konwencjonalnym, a jego interpretacją, w wyniku której powstaje dopełnienie sensu

15 1. Kompresja sensu - w tekście mamy formalny operator kompresji, pozwalający na jednoznaczne rozwiniecie sensu. Tylko Marysia przyszła Oczekiwano, że przyjdzie więcej niż jedna osoba Przyszła jedna osoba (= Marysia) Pozostałe osoby nie przyszły

16 1. Kompresja sensu - w tekście mamy formalny operator kompresji, pozwalający na jednoznaczne rozwiniecie sensu. A. Niektórzy chłopcy przyszli B. Żaden z chłopców nie przyszedł A. Istniała określona, znana mówiącym liczba chłopców Część z tej liczby chłopców przyszła Pozostała część nie przyszła B. Istniała określona (nie mniejsza niż dwie osoby), znana mówiącym liczba chłopców Oczekiwano, iż ktoś z chłopców / pewna liczba chłopców przyjdzie Żaden z chłopców nie przyszedł

17 1. Kompresja sensu - w tekście mamy formalny operator kompresji, pozwalający na jednoznaczne rozwiniecie sensu. Janek złapał trzy ryby Marysia wypiła trzy kawy itd. Janek złapał najpierw jedną rybę, potem drugą i na koniec trzecią Marysia wypiła najpierw jedną kawę, potem drugą i na koniec trzecią itd.

18 2. Uzupełnienie pewnych entymematycznych luk w tekście, które jednak dla normalnych interlokutorów wydają się oczywiste, chociaż sam tekst na takie luki nie wskazuje Piotr idzie na piwo Marysia idzie do kina itd. Piotr idzie do baru/restauracji/bufetu pić piwo Marysia idzie do kina oglądać film itd. Piwo się pije w restauracjach, barach itd. W kinach ogląda się filmy itd. Niemcy podeszli pod Moskwę Janek zjadł talerz zupy itd. Pewne oddziały wojsk niemieckich podeszły pod Moskwę Janek zjadł ilość zupy objętości talerza itd.

19 2. Uzupełnienie pewnych entymematycznych luk w tekście, które jednak dla normalnych interlokutorów wydają się oczywiste, chociaż sam tekst na takie luki nie wskazuje Książka Janka wygrała w konkursie literackim Koszulka Janka leżała na podłodze Słowa Janka przeraziły Marysie itd. Janek napisał książkę Janek ma (posiada) koszulkę Janek wypowiedział / napisał pewne słowa itd.

20 3. Poszerzenie sensu w oparciu o scenariusze, w których sytuacja przedstawiona w wypowiedzeniu jest pewnym ogniwem w scenariuszu i na mocy relacji przyczynowo-skutkowych wywołuje w naszej świadomości inne ogniwa tego łańcucha

21 3. Poszerzenie sensu w oparciu o scenariusze Janek spłoszył ptaki Marysia wyzdrowiała itd. Janek spłoszył ptaki & Ptaki odleciały Marysia wyzdrowiała & Marysia chorowała itd. t -3 (Ptaki siedziały w miejscu LOC i ); t -2 (Janek zbliżył się do miejsca LOC i ); t -1 (Janek chcący lub niechcący spłoszył ptaki); t 0 (Ptaki odleciały) t -3 (Marysia chorowała); t -2 (Marysia zdrowiała); t -1 (Marysia wyzdrowiała); t 0 (Marysia jest zdrowa) itd. Marysia chce kupić buty Piotrkowi udało się zdać egzamin