POZIOMY FUNKCJONALNE JĘZYKA NATURALNEGO

Transkrypt

1 Grażyna Habrajska POZIOMY FUNKCJONALNE JĘZYKA NATURALNEGO Opublikowano w: Język poza granicami języka. Teoria i metodologia współczesnych nauk o języku, red. Aleksander Kiklewicz i Józef Dębowski, Olsztyn 2008, s

2 GRAMATYKA TRADYCYJNA Obiektem analizy i opisu jest zbiór jednostek formalnych, wyodrębnianych na mocy kompetencji językowej nosicieli języka. Celem jest sformułowanie kryteriów wyodrębniania jednostek formalnych, ich charakterystyka i klasyfikacja oraz opis reguł ich łączenia.

3 GRAMATYKA TRADYCYJNA Teoria morfologiczna odwołuje się przede wszystkim do wspólnych właściwości fleksyjnych leksemów Teoria funkcjonalna usiłuje połączyć słownik z gramatyką przez wzięcie pod uwagę funkcji składniowych poszczególnych klas leksemów Teoria semantyczna dzieli wszystkie leksemy na autosemantyczne (mające znaczenie niezależne) oraz synsemantyczne (posiadające znaczenie niesamodzielne)

4 GRAMATYKA TRADYCYJNA klasyfikacja funkcjonalna Widocznie Jan kupił samochód Jan widocznie kupił samochód itd. Jednak Jan nie przyjechał z Krakowa = a) wyrażano wątpliwość, co do przyjazdu Jana b) miało miejsce p = Jan nie przyjechał itd. Jan jednak nie przyjechał z Krakowa a) oczekiwano przyjazdu Jana b) miało miejsce p = Jan nie przyjechał itd. Jan nie przyjechał jednak z Krakowa a) Jan miał przyjechać z Krakowa b) Miało miejsce p = Jan przyjechał z Warszawy itd.

5 GRAMATYKA TRADYCYJNA klasyfikacja semantyczna Ona bodaj jest nauczycielką Wyjechał tam bodaj na rok Przeprowadził się bodaj do Krakowa itd. Def. S jest bodaj P: nie mogąc powiedzieć, czy to, co powiedziałem o S, mówiąc, że S jest P jest prawdą, sądzę, że S jest P; mogę przestać sądzić, że S jest P Kat. sem.: wykładnik stosunku nadawcy do prawdziwości sądu Rel. quasi-syn: chyba, może, pewnie, pewno, przypuszczalnie, zapewne ant: bez wątpienia, na pewno, niewątpliwie, z pewnością (Grochowski 1997:52)

6 GRAMATYKA TRADYCYJNA klasyfikacja semantyczna Ona jest nauczycielką (asercja) vs Ona jest bodaj nauczycielką (przypuszczenie) Wyjechał tam na rok (asercja) vs Wyjechał tam bodaj na rok (nieokreśloność) Przeprowadził się do Krakowa (asercja) vs Przeprowadził się bodaj do Krakowa (nieokreśloność) itd.

7 GRAMATYKA KOMUNIKACYJNA Celem gramatyki komunikacyjnej jest opis organizacji i generowania (tworzenia) przekazu komunikacyjnego oraz procesu jego odbioru Obiektem jest proces komunikacji językowej

8 FUNKCJA KOMUNIKACYJNA W proponowanej przez nas gramatyce komunikacyjnej kryterium decydującym dla podziału leksemów na poszczególne klasy jest czynnik, który ma charakter uniwersalny i obejmuje wszystkie bez wyjątku wszystkie jednostki języka. Jest to czynnik funkcji komunikacyjnej danej jednostki

9 POZIOMY JĘZYKA I ICH FUNKCJE WYRÓŻNIONE PRZEZ M.A.K. HALLIDAY A na poziomie ideacyjnym realizowany jest proces przekazu treści ideacyjnej czyli co mówimy, na poziomie interakcyjnym następuje realizacja zamiaru pragmatycznego nadawcy czyli po co mówimy, a na poziomie tekstowym następuje wybór środków organizujących dany gatunek tekstu czyli jak mówimy.

10 Struktura aktu komunikacji BLOK INTENCJI

11 POZIOM IDEACYJNY Podstawowym celem na poziomie ideacyjnym (przedstawieniowym) jest obrazowanie świata, czyli przekaz informacji o rzeczywistości realnej lub powstającej w wyobrażeniu mówiącego. Na poziomie ideacyjnym mówiący w sposób obiektywny (względnie równoważny dla nadawcy i odbiorcy) wskazuje na określony obraz rzeczywistości lub swego stanu mentalnego. Obraz ideacyjny jest obrazem syntetycznym i zjawiskiem niejednorodnym, zawierającym wiele różnych zapamiętanych wrażeń sensorycznych, powiązanych schematem konfiguracji mentalnych. Jego rozkładalność na odrębne jednostki predykatywne jest więc podyktowana tylko koniecznością przekazu informacyjnego.

12 STANDARD SEMANTYCZNY PACHNIEĆ [RÓŻA]: Róże pachną KŁUĆ [RÓŻA]: Róże kłują MIEĆ [RÓŻA, KOLCE ]: Róże mają kolce PIĘKNA [RÓŻA]: Róża jest piękna itd. Pokój zdobiły róże W pokoju pachniało różami

13 STANDARD SEMANTYCZNY Standardy semantyczne stanowią intersubiektywne, uogólnione reprezentacje obrazów ideacyjnych, o strukturze predykatowo-argumentowej, są ogniwami pośrednimi między obrazami ideacyjnymi nadawcy a reprezentującymi je układami predykatowo-argumentowymi w tekście.

14 Poziom interakcyjny Z kolei poziom interakcyjny zawiera komponent interpersonalny, określający stosunek mówiącego do świata przedstawionego, a przede wszystkim do osób uczestniczących w komunikacji. Wprowadzenie funkcji interakcyjnej sugeruje, iż język posiada środki przeznaczone pośrednio lub wyłącznie do określania elementów układu interakcyjnego, w którym są realizowane różne intencje pragmatyczne mówiących.

15 On podobno wyjechał z kraju On, na szczęście, wyjechał z kraju On, mówię ci, wyjechał z kraju itd. Operatory interakcyjne przekształcają występujące na poziomie przedstawieniowym wypowiedzenia w odpowiednie akty mowy

16 Treść ideacyjna w akcie mowy Poziom interakcyjny: PODOBNO (akt modalny), NA SZCZĘŚCIE (akt emotywno-oceniający), MÓWIĘ CI (akt perswazyjny) itd Poziom ideacyjny: \/ On \/ wyjechał \/ z kraju (znak \/ pokazuje możliwą, lokalizację składniową tych operatorów).

17 CEL PRAGMATYCZNY Na poziomie interakcyjnym nadawca w sposób subiektywny realizuje swój zamiar pragmatyczny, czyli daje do zrozumienia odbiorcy, jaki cel realizuje jego działanie werbalne Cel pragmatyczny, jako kategoria gramatyczna, jest rozumiany tutaj w sposób bardzo określony dotyczy on roli nadawcy i odbiorcy w zaistniałym układzie interakcyjnym

18 Poziom organizacji tekstu Poziom organizacji tekstu, odzwierciedla zdolność języka do wyrażania tych samych treści przy pomocy różnorodnych środków formalnych. Operatory organizujące przekaz informacyjny w tekście lub dyskursie bezpośrednim, w odróżnieniu od operatorów interakcyjnych, nie wprowadzają jakichkolwiek aktów mowy, nie zmieniają samej wartości interakcji, lecz w różny sposób przedstawiają tę samą treść lub usprawniają proces odbioru treści na poziomie metatekstowym.

19 Poziom organizacji tekstu Na poziom organizacji tekstu składają się: gramatyka parafrazowania, opisująca możliwości wyrażania zbliżonych treści za pomocą różnych środków językowych; gramatyka operatorów organizacji dyskursu, która przedstawia działanie przeznaczonych ku temu jednostek metatekstowych i rytualizmów; gramatyka gatunków tekstu, w której zawarty jest opis gramatycznych wyznaczników stylistycznych, pozwalających na określenie komunikacyjnego przeznaczenia danego tekstu

20 ODMIANY STYLISTYCZNE Józek zdał do szóstej klasy (styl potoczny) Józef Kowalski dostał promocję do szóstej klasy (styl urzędowy) Ziutek przeczołgał się do szóstki (żargon) itd.

21 FUNKCJA PERSWAZYJNA JĘZYKA Na poziomie interakcyjnym najpełniej realizuje się jedna z podstawowych funkcji języka funkcja perswazyjna Na poziomie ideacyjnym znajduje odbicie w doborze informacji, podawaniu jednych, a przemilczaniu innych, odzwierciedlając ideologię nadawcy, stosowaniu nacechowanych środków językowych itd. Na poziomie organizacji tekstu perswazyjną funkcję pełni hierarchizacja informacji i stosowanie specjalnych operatorów organizacji treści (np. ja już nie mówię o...) czy kondensacji (np. nawet prezes to zrozumiał), które, podobnie jak leksemy aksjologicznie nacechowane, na poziomie interakcyjnym wprowadzają ocenę, zwykle w sposób aluzyjny

22 PERSWAZJA W STYLU POTOCZNYM W stylu potocznym perswazja wykorzystywana jest przeważnie dla osiągania osobistych, codziennych celów. Nadawca stosuje wówczas perswazję konwencjonalną, gdzie środki systemowe zyskują siłę oddziaływania w oparciu o istniejącą konwencję, głównie operatory perswazji, nacechowane leksemy, specyficzny akcent i intonację, oraz perswazję niekonwencjonalną, w trakcie której dochodzi do twórczej kreacji różnych układów interakcyjnych, poprzez stosowanie przede wszystkim pośrednich aktów mowy i różnego rodzaju środków pozajęzykowe (mimika, gesty itp.)

23 PERSWAZJA W STYLU PUBLICYSTYCZNYM W stylu publicystycznym zadaniem nadawcy stosującego działania perswazyjne jest przekonanie odbiorców do swoich racji i nakłonienie ich do pożądanego działania. Dla osiągnięcia tego celu nadawca często stosuje argumentację wartościującą (aksjologiczną) i wprowadza gotowe oceny (etykietowanie).

24 PERSWAZJA W STYLU NAUKOWYM Natomiast w stylu naukowym nadawca ma ambicję przekonania interlokutora do głoszonych przez siebie teorii i w efekcie przyjęcia ich przez odbiorcę jako prawdziwych, udowodnionych w sposób zobiektywizowany, niezależny od podmiotu. Wykorzystuje zatem przede wszystkim argumentację merytoryczną