Anna Żelezna UBEZPIECZENIA EKSPORTOWE. Wprowadzenie

Transkrypt

1 Anna Żelezna UBEZPIECZENIA EKSPORTOWE Wprowadzenie W dobie globalizacji oraz ścisłej integracji m. in. z krajami należącymi do Unii Europejskiej zmianie uległo wiele aspektów związanych z wymianą międzynarodową. Należy do nich zaliczyć zmiany w przepisach prawnych, tworzenie się wspólnego rynku, a nawet zniesienie barier celnych. Wszystkie te działania wpłynęły na zwiększenie intensywności prowadzonych transakcji międzynarodowych, a co za tym idzie zwiększenie ryzyka po stronie importerów oraz eksporterów. W konsekwencji doprowadziło to do znacznego rozwoju ubezpieczeń w handlu zagranicznym. Rozpoczynając rozważania na temat ubezpieczeń eksportowych należy w pierwszej kolejności wyjaśnić pojęcie ryzyka. Rozumie się przez nie możliwość poniesienia przez podmiot gospodarujący szkody majątkowej lub osobowej na skutek wystąpienia przyszłego zdarzenia losowego. W związku z tym, że zdarzenie losowe może dotyczyć różnych kwestii, właściwe jest dokonanie podziału ryzyka. O ryzyku rzeczowym mówimy, jeśli jest ono związane z dobrami rzeczowymi, o ryzyku finansowym, gdy następuje zagrożenie przychodów, spodziewanych korzyści majątkowych czy zysku, natomiast o ryzyku odpowiedzialności cywilnej np. gdy w wyniku korzystania z wadliwego urządzenia ucierpiał na zdrowiu użytkownik. Wymienione rodzaje ryzyk to ryzyka majątkowe. Drugą grupą ryzyk są ryzyka osobowe, czyli te, które dotykają zdrowia i życia osób zaangażowanych w działania gospodarcze. W związku z tym, że ryzyko jest zjawiskiem stale występującym w otoczeniu, człowiek zaczął podejmować działania w celu jego zmniejszenia lub całkowitej eliminacji zaczął nim zarządzać. Wśród działań polegających na zmniejszeniu lub całkowitej eliminacji ryzyka należy wymienić działania: - prewencyjne wcześniej dokonywane czynności w celu ograniczenia ryzyka, jak np. staranność działań, wybór odpowiedniego kontrahenta, 173

2 - kompensacyjne transakcje osłonowe, np. na rynku walutowym, - tłumiące które ograniczają straty po wystąpieniu zdarzenia losowego, - ubezpieczające które ograniczają koszty związane z wystąpieniem ewentualnej straty 1. Ryzyko to pojęcie, które zasadniczo łączy się z ubezpieczeniem. Ubezpieczenie to klasyczna forma przerzucenia ryzyka na inny podmiot gospodarczy za odpowiednią składkę. Ubezpieczenie (asekuracja) to zapewnienie pokrycia strat powstałych w wyniku nieszczęśliwych wypadków i klęsk żywiołowych. Pokrycie strat następuje przez wypłatę odszkodowań i świadczeń z funduszu tworzonego ze składek wnoszonych przez jednostki zagrożone tymi zdarzeniami. Zatem ubezpieczenie jest metodą zarządzania ryzykiem poprzez transfer ryzyka z jednostki na wyspecjalizowany podmiot zwany zakładem ubezpieczeń, organizujący dystrybucję tego ryzyka pomiędzy większą liczbę podmiotów, którym zagraża podobne ryzyko 2. Zgodnie z ujęciem E.J. Vaughana ryzyko w obszarze ubezpieczenia powinno się charakteryzować czterema cechami: 1. powinna powstać odpowiednio duża liczba jednostek zdarzeń o charakterze homogenicznym, co pozwoli na przewidywanie ekonomicznych następstw strat; 2. strata spowodowana przez dane zjawisko musi być definitywna i mierzalna; 3. strata powstała w następstwie ponoszenia ryzyka nie może być niemierzalna; 4. zaistnienie ryzyka musi być nadzwyczajne i przypadkowe 3. W dalszej części pracy zostanie omówiony jeden z rodzajów ubezpieczeń w handlu zagranicznym ubezpieczenia eksportowe. Istota i rodzaje ubezpieczeń eksportowych W wyniku znacznych odległości dzielących najczęściej kontrahentów w handlu międzynarodowym, a co za tym idzie dłuższego czasu potrzebnego na realizację transakcji, w wielu transakcjach eksportowych powstają należności i zobowiązania. Wówczas jedna ze stron pierwsza przekazuje towar lub zapłatę i jest wierzycielem drugiej strony dopóki nie dojdzie do odwrotnego świadczenia. Regulowanie wzajemnych zobowiązań i należności nosi nazwę rozliczeń międzynarodowych. Finan- 1 Handel zagraniczny: poradnik dla praktyków. Red. B. Stępień. Warszawa: PWE, 2007, s Zarządzanie ryzykiem. Red. K. Jajuga. Warszawa: PWN, 2007, s I. Gorzeń-Mitka: Ryzyko w eksporcie. Metody i sposoby ograniczania. Warszawa: Wyd. Key Text, 2007, s

3 sowanie transakcji eksportowej zawsze przebiega w dwóch etapach. Pierwszy to finansowanie cyklu produkcyjnego (produkcji eksportowej), natomiast drugi to finansowanie cyklu rozliczeniowego (okresu od momentu wysłania towaru i dokumentów towarowych do odbiorcy lub jego banku aż do momentu uzyskania efektywnego wpływu należności za dostawę). Zatem elementy kredytowania towarzyszą każdej transakcji eksportowej, nawet przy płatności natychmiastowej, gdyż zawsze występuje choć krótkotrwałe kredytowanie jednej ze stron przez drugą lub przez bank biorący udział w rozliczeniu transakcji. Kredyt eksportowy powstaje więc wówczas, gdy importer korzysta z odroczenia płatności ze strony eksportera lub uzyskuje kredyt od banku eksportera bądź innej instytucji finansowej. Jest to każdy kredyt ułatwiający sprzedaż towarów (usług) za granicę 4. W wyniku tej powszechności kredytowania transakcji eksportowych znaczenia nabrało zabezpieczenie kredytu eksportowego. Każdy kredyt zawiera w sobie bowiem ryzyko opóźnienia w zapłacie należności lub nawet ryzyko całkowitej niewypłacalności dłużnika. Eksporter może więc zabezpieczyć terminową płatność od importera w różny sposób: za pomocą akredytywy, gwarancji czy awalu na wekslu - czyli za pośrednictwem banku, lub ubezpieczyć swoje należności w firmie ubezpieczeniowej. Ubezpieczenia eksportowe w Polsce nie mają długiej tradycji. Sięgają dopiero roku 1991, kiedy to powołano do życia pierwszą wyspecjalizowaną instytucję realizującą ubezpieczenia kredytów eksportowych, czyli Korporację Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych S.A. 5 Poza prywatnymi firmami ubezpieczeniowymi działającymi na własny rachunek, które ubezpieczały kredyty eksportowe, w krajach OECD miała powstać właśnie taka rządowa instytucja. OECD opracowała zasady obowiązujące wszystkie kraje członkowskie w sprawie kredytowania i ubezpieczenia eksportu wspieranego przez rządy. KUKE S.A. prowadzi do dziś działalność związaną z: ubezpieczaniem należności przysługujących od kontrahentów zagranicznych i krajowych, prowadzenie gwarantowanych przez Skarb Państwa ubezpieczeń eksportowych, udzielaniem gwarancji ubezpieczeniowych oraz reasekuracją bierną i czynną. Wypłata odszkodowań jest zapewniona poprzez przekazanie przez KUKE S.A. środków pochodzących z budżetu państwa. KUKE S.A. oferuje rozwiązania, które łączą ubezpieczenia kontraktów eksportowych i krajowych z informacją kredytową oraz zarządzaniem portfelem należności. Zgodnie z ustawą z 7 lipca 1994 roku o gwarantowanych przez Skarb Państwa ubezpieczeniach eksportowych, zabezpieczenie to może dotyczyć: - kredytów eksportowych ochrona jednostek finansujących na wypadek strat poniesionych w związku z finansowaniem kontraktów (dokładnie omówione w dalszej części pracy), 4 I. Gorzeń-Mitka: wyd. cyt., s T. T. Kaczmarek, J. Królak-Werwińska: Handel międzynarodowy. Zarządzanie ryzykiem. Rozliczenia finansowe. Warszawa: Wolters Kluwer, 2008, s

4 - kontraktów eksportowych ochrona krajowych przedsiębiorców na wypadek strat poniesionych w związku z realizacją kontraktu eksportowego (dokładnie omówione w dalszej części pracy), - inwestycji bezpośrednich za granicą ochrona krajowych podmiotów gospodarczych na wypadek strat poniesionych w związku z realizacją BIZ. W tym przypadku ochrona ubezpieczeniowa obejmuje jedynie te straty, które są następstwem ryzyka politycznego. Odszkodowanie nie zostanie wypłacone ani za utracone korzyści, ani za straty związane z ryzykiem handlowy czy katastrofalnym. Przedmiotem ubezpieczenia są wniesione przez inwestora w zagraniczne przedsiębiorstwo nakłady pieniężne, rzeczowe lub w postaci wartości niematerialnych i prawnych netto, które upoważniają do udziału w zyskach, w masie upadłościowej, gwarantują prawo głosu, nadzoru i współzarządzania. Przedmiotem ochrony ubezpieczeniowej mogą być również nakłady związane z nabyciem przez inwestora własności i innych praw na nieruchomości oraz innych aktywów trwałych, znajdujących się w kraju inwestycji, w związku z przedsiębiorstwem prowadzonym przez niego za granicą. Umowa może być zawarta maksymalnie na okres 15 lat. - kosztów poszukiwania zagranicznych rynków zbytu ochrona krajowych podmiotów na wypadek kosztów związanych z poszukiwaniem zagranicznych rynków zbytu. Do kosztów tych KUKE S.A. zalicza te związane z: uczestnictwem w targach, wystawach i imprezach pokrewnych; tworzeniem przedstawicielstwa; sporządzaniem próbek, adaptacją towarów; przygotowaniem strony internetowej; reklamą; poradami prawnymi; przygotowaniem ofert; pobytem na ubezpieczonych rynkach zbytu, itd. Ubezpieczenie to pomaga przedsiębiorcom zachować płynność finansową podczas działań do momentu zawarcia kontraktów eksportowych z partnerami zagranicznymi oraz zabezpieczyć się przed ryzykiem związanym z niepowodzeniem tych działań. Odszkodowanie stanowi 65% ubezpieczonych kosztów i wydatków. Umowa ubezpieczenia obejmuje dwa następujące po sobie okresy: okres ubezpieczenia, trwający od 1 do 4 lat (ponoszenie przez przedsiębiorcę koszów oraz otrzymywanie zaliczek na poczet odszkodowania) oraz okres amortyzacji (przedsiębiorca jest zobowiązany do zwrotu całości lub części otrzymanych zaliczek na poczet odszkodowania w zależności od zawartych kontraktów eksportowych) 6. 6 Handel zagraniczny. Organizacja i technika. Red. J. Rymarczyk. Warszawa: PWE, 2005, s. 344, ;

5 Ubezpieczenie od ryzyka handlowego i niehandlowego Aby zrozumieć istotę ubezpieczeń kredytów eksportowych i kontraktów eksportowych, w pierwszej kolejności należy wprowadzić podział ryzyka objętego ubezpieczeniem eksportowym na dwie grupy: ryzyko handlowe i ryzyko niehandlowe oraz wyjaśnić różnicę pomiędzy nimi. Ryzyko handlowe podlegające ubezpieczeniu występuje wówczas, gdy faktycznie lub prawnie stwierdzona zostanie niewypłacalność importera, importer odstąpi od kontraktu lub wystąpi zwłoka w płatności. Przewlekła zwłoka importera w zapłacie należności nosi nazwę niewypłacalności domniemanej i nie wynika ona z kondycji finansowej dłużnika. W praktyce termin ten oznacza, że faktyczna niewypłacalność dłużnika wystąpi, jeżeli nie ureguluje on należności w okresie dłuższym niż 180 dni od daty płatności faktury. Zatem zaletą ubezpieczenia od ryzyka handlowego jest możliwość długookresowego planowania finansowego, gwarancja bezpieczeństwa oraz możliwość poprawienia płynności finansowej firmy. Ryzyko niehandlowe jest zaś związane głównie z ubezpieczeniem należności handlowych od podmiotów z krajów o podwyższonym ryzyku politycznym. Ryzyko polityczne może być wywołane: wojną, terroryzmem, zamieszkami itp.; wywłaszczeniem, konfiskatą, nacjonalizacją; ogłoszeniem powszechnego moratorium płatniczego przez rząd państwa dłużnika; wprowadzeniem ograniczeń importowych przez władze kraju czy uniemożliwieniem transferu płatności spowodowane wydarzeniami politycznymi itd. Ryzyko niehandlowe to jednak nie tylko ryzyko polityczne. Można do niego zaliczyć również: - ryzyko kursowe, - ryzyko katastrofalne (trzęsienie ziemi, wybuch wulkanu, cyklon, tajfun, powódź, pożary o ogromnych rozmiarach itp.), - ryzyko dłużnika publicznego (ryzyko przewlekłej zwłoki w wypełnianiu zobowiązań płatniczych przez dłużnika publicznego), państwo lub innego dłużnika, za którego poręczyło państwo 7. Znając powyższą klasyfikację ryzyk podlegających ubezpieczeniu eksportowemu można przystąpić do wyjaśnienia: czym jest ubezpieczenie kontraktu eksportowego i kredytu eksportowego, oraz jakie konkretne ubezpieczenia proponuje eksporterom KUKE S.A. Ubezpieczenie kredytu eksportowego rozumiane jest jako system, w którym ubezpieczyciel zapewnia ubezpieczającego się, że pokryje jego wierzytelność zagraniczną, w przypadku gdyby nie mógł tego uczynić dłużnik zagraniczny z powodu okoliczności zaistniałych w czasie realizacji kontraktu 8. Ubezpieczenie kre- 7 Handel zagraniczny. Organizacja... wyd. cyt., s ; J. Hermanowski: Handel zagraniczny: poradnik. Warszawa-Zielona Góra: Univers, 2004, s I. Gorzeń-Mitka: wyd. cyt., s

6 dytu eksportowego może przyjąć dwojakiego rodzaju formę. Pierwszą z nich jest ubezpieczenie pojedyncze. Cechą charakterystyczną tego ubezpieczenia jest to, że dotyczy ono tylko jednego kredytobiorcy, choć może obejmować jedną lub wiele transakcji. Taki rodzaj ubezpieczenia jest jednak obarczony dużym ryzykiem z punktu widzenia zakładu ubezpieczeń, gdyż ubezpieczający zabezpiecza tylko wybrane transakcje te, przy których spodziewa się nieotrzymania zapłaty. Drugą formą ubezpieczenia eksportowego jest ubezpieczenie zbiorowe. Jest ono bezpieczniejsze z punktu widzenia firmy ubezpieczeniowej. W tym przypadku umową ubezpieczenia jest bowiem objętych wielu kredytobiorców, przy czym podmiot udzielający kredytu nie może wybrać tych kontrahentów, od których spodziewa się, że nie otrzyma zapłaty za przeprowadzoną transakcję. Mimo tego jest to forma ubezpieczenia najkorzystniejsza również dla eksportera, gdyż jeśli dopełni on warunków zawartych w umowie ubezpieczeniowej to nie będzie musiał zgłaszać do zakładu ubezpieczeń wszystkich swoich kontrahentów, co musi uczynić w pierwszym przypadku. Wówczas kredyt będzie ubezpieczony automatycznie. Warunkami tymi są: maksymalna wartość obrotu, maksymalna długość udzielonego kredytu, globalny limit ubezpieczonego obrotu kredytowego na dany okres (zazwyczaj 12 miesięcy) oraz limit na dany kraj 9. Drugim rodzajem ubezpieczenia jest ubezpieczenie kontraktu eksportowego. Jego zadaniem jest zabezpieczenie się przed szkodami poniesionymi przez eksportera, które mogłyby wyniknąć z tego, że doszłoby do niemożności wykonania bądź niewykonania lub niewłaściwego wykonania kontraktu przez kontrahenta zagranicznego. Należy jednak zaznaczyć, że szkody te muszą być następstwem ryzyka handlowego (prawnie stwierdzona niewypłacalność dłużnika - bankructwo, zwłoka w zapłacie należności) lub politycznego (decyzje i przepisy prawne kraju dłużnika, moratorium płatnicze, uniemożliwienie transferu należności, decyzje w kraju ubezpieczyciela, siła wyższa). Cechą tego ubezpieczenia jest to, że podmiotom krajowym udziela się zabezpieczenia zarówno gdy straty powstały przed wysyłką towarów lub realizacją usług (ryzyko produkcji), jak i po tym fakcie (ryzyko kredytu). W przypadku ryzyka produkcji ochrona ubezpieczeniowa dotyczy ryzyka braku zwrotu kosztów, które poniósł eksporter w związku z zawarciem kontraktu i jego przygotowaniem, jeśli realizacja kontraktu została wstrzymana na okres co najmniej 6 miesięcy, zaś w przypadku ryzyka kredytu ochrona ubezpieczeniowa dotyczy braku wpływu należności za dostawy już zrealizowane 10. KUKE S.A. dzieli ubezpieczenia kontraktów eksportowych na: realizowane w kredycie poniżej 2 lat (ryzyko nierynkowe) krótkoterminowe oraz w kredycie 2 i więcej lat średnio- i długoterminowe. Adresatem ubezpieczenia krótkoterminowego są eksporterzy realizujący kontrakty z odroczonym terminem płatności do 2 lat ( kredyt kupiecki ) z odbiorcami prywatnymi i publicznymi z 31 krajów podwyższonego ryzyka. Łączna wartość 9 Handel zagraniczny. Organizacja... wyd. cyt., s

7 ubezpieczonego obrotu w ramach ubezpieczenia kontraktów eksportowych realizowanych w kredycie poniżej 2 lat wyniosła w 2007 roku 703,78 mln USD, tj. o 33,5% więcej niż w roku Strukturę geograficzną ubezpieczonego obrotu w 2007 roku z tytułu gwarantowanych przez Skarb Państwa ubezpieczeń kontraktów eksportowych realizowanych w kredycie poniżej 2 lat ryzyko nierynkowe, przedstawia wykres 1. Wykres 1. Struktura geograficzna ubezpieczonego obrotu w 2007 roku (gwarantowane przez SP ubezpieczenia kontraktów eksportowych realizowanych w kredycie poniżej 2 lat) Źródło: KUKE S.A. Raport roczny Eksporterzy realizujący kontrakty eksportowe finansowane kredytem średnio- i długoterminowym, tj. takim, którego spłata rozłożona jest na okres dwóch i więcej lat mogą skorzystać z ubezpieczenia należności wynikających z kontraktu. Mogą także w ramach umów zawieranych z bankami skorzystać z ubezpieczenia należności związanych z finansowaniem kontraktu eksportowego przez instytucję finansową. Ubezpieczenie to dotyczy kredytów związanych wyłącznie z kontraktami eksportowymi na dostawy produktów i usług o charakterze inwestycyjnym. Istnieją dwa podstawowe warianty ubezpieczania należności średnio- i długoterminowych. Pierwszy z nich zakłada, że w ramach kredytu dostawcy sam eksporter, w kontrakcie eksportowym, wyraża zgodę na odroczenie terminów płatności za dostarczony towar lub wykonane usługi. Natomiast w drugim wariancie ubezpieczenia, zwanym kredytem dla nabywcy, bank finansujący kontrakt eksportera udziela kredytu bankowi importera lub bezpośrednio importerowi. Wartość ubezpieczonego obrotu w 2007 r. w ramach nowo zawartych umów oraz aneksów zwiększają- 11 KUKE S.A. Raport roczny

8 cych sumę ubezpieczenia w umowach ubezpieczenia z lat poprzednich zawartych przez KUKE S.A. wyniosła łącznie 321,21 mln USD 12. Podsumowanie Podsumowując rozważania na temat ubezpieczeń eksportowych należy zauważyć, że bez względu na to, co jest przedmiotem kontraktu, eksporter zawsze jest narażony na ryzyko niewypłacalności importera. Nawet jeśli opóźnienie w zapłacie należności jest niewielkie i spowodowane chwilowym brakiem płynności importera, to dla wierzyciela może być to kwestią decydującą o jego dalszym istnieniu. Dlatego tak ważne jest zabezpieczenie zapłaty należności eksportowych, czego eksporter może dokonać np. poprzez wykupienie ubezpieczenia eksportowego. Należy jednak pamiętać, że wykupienie polisy nie zawsze gwarantuje pokrycie wszystkich rodzajów zagrażających eksporterowi ryzyk. Poza tym niekoniecznie odszkodowanie musi zrekompensować całość strat ubezpieczającego się. To bowiem zmusza mimo wszystko kontrahentów do ostrożności i czujności podczas dokonywania transakcji. BIBLIOGRAFIA 1. Gorzeń-Mitka I.: Ryzyko w eksporcie. Metody i sposoby ograniczania. Warszawa: Wyd. Key Text, Handel zagraniczny. Organizacja i technika. Red. J. Rymarczyk. Warszawa: PWE, Handel zagraniczny: poradnik dla praktyków. Red. B. Stępień. Warszawa: PWE, Hermanowski J.: Handel zagraniczny: poradnik. Warszawa-Zielona Góra: Univers, Hermanowski J.: Incoterms Warszawa-Zielona Góra: Univers, Kaczmarek T. T., Królak-Werwińska J.: Handel międzynarodowy. Zarządzanie ryzykiem. Rozliczenia finansowe. Warszawa: Wolters Kluwer, KUKE S.A. Raport roczny Zarządzanie ryzykiem. Red. K. Jajuga. Warszawa: PWN, SUMMARY Export insurance The following article refers to the issues of the export insurance in Poland. It is one of the most important way for exporters to secure their transactions with foreign contractors. The institution, which offers this products, is Export Credit Insurance Corporation Joint Stock Company (KUKE). It was founded in 1991 and since then KUKE has assisted Polish exporters by fulfilling its statutory objective to create condition that would be conductive to promotion of Polish exports, and to strengthen the position of Polish exporters and their products and services in the international markets. At present it proposes two main export products: short-term products (contracts with credit terms of up to 2 years) and medium- and long-term products (contracts with credit terms of 2 and more years). 12 KUKE S.A. Raport roczny