Sz. W. Ślaga Zagadnienia cybernetyki we współczesnej biologii", Warszawa 1968 : [recenzja] Studia Philosophiae Christianae 4/2,

Transkrypt

1 Sz. W. Ślaga Zagadnienia cybernetyki we współczesnej biologii", Warszawa 1968 : [recenzja] Studia Philosophiae Christianae 4/2,

2 spół w spółzależności i stru k tu r, charakterystyczny dla organizm u żywego, m iał być dowodem na korzyść autonom iczności biologii, a przeciw redukcjonizm ow i. We w niosku końcow ym au tor stw ierdza, że na danym etapie rozw oju nauk biologicznych istnieją słuszne racje n atu ry heurystycznej zarów no za nieprzyjm ow aniem fizykochem icznego sposobu w yjaśniania zjaw isk życiowych we w szystkich dziedzinach biologii, jak i za możliwością tw orzenia teorii specyficznie biologicznych. Jest to jed nak przyjęcie tezy nieredukow alności jedynie z racji m etodologicznych. P rzyjm ow anie n atom iast realnej nieredukow alności raz na zawsze, w św ietle biologii m olekularnej, okazuje się nie do utrzym ania z p unktu logicznego, oraz nieużyteczne heurystycznie i nieuzasadnione em pirycznie. Sz. W. Slaga Zagadnienia cybernetyki we współczesnej biologii. W arszaw a PWN. (Pol. Tow. P rzyr. im. K opernika, Zeszyty Problem ow e Kosm osu, z. 14), s. 75. Czytelnik, zajm ujący się w taki czy inny sposób naukam i biolo^ gicznym i lub zw iązaną z nim i problem atyką logiczno-m etodologiczną czy filozoficzną, z uw agą podejm uje lektu rę każdej nowej pozycji w nadziei zdobycia now ych inform acji w interesującym go przedm iocie. Czy recenzow ana praca nadzieje tak ie spełnia? I ta k i nie. W Zagadnieniach cybernetyki we współczesnej biologii zostały zaw arte m ateriały K onferencji Problem ow ej P T P im. K opernika z 3 kw ietnia 1965 r.: re fe ra ty J. Jaro n ia, M. M azura, S. A m sterdam skiego, ko referaty z dyskusją oraz odpowiedzi recenzentów. K onferen cję zagaił i redagow ał całość B. Halicz. J. Jaroń w studium P rojekt aksjom atycznej definicji układu cybernetycznego (7 37) podejm uje próbę zastosow ania m etody aksjom atycznej do W ienerow skiego określenia przedm iotu cybernetyki, ja kim są m aszyny i ich zespoły oraz organizm y i ich zespoły, jako obiekty badane z p unktu w idzenia procesów sterow ania i łączności. Chodzi o takie określenie tych obiektów, k tó re byłoby dostępne u jęciu m atem atycznem u i pozwalało na zapis sform alizow any. A utor dochodzi do pojęcia cybernetycznego układu odosobnionego, obejm u jącego w ym ienione obiekty, poprzez konstrukcję pojęć składow ych, m ianowicie: układu (systemu), układu odosobnionego, cybernetycznego układu odosobnionego. U kład, stanow iący punkt w yjścia definicji obiektu cybernetycznego, jest uporządkow aną tró jk ą zbiorów: zbioru charakterystjdc, zbioru czasów w łasnych i zbioru trajek to rii. E le

3 m enty tych zbiorów lub one sam e spełniać pow inny w aru n ki nałożone na układ przez aksjom aty, które tu są form ułow ane odrębnie, choć im plicite zaw ierają się w opisie tych zbiorów. Z dołączenia do pojęcia układu nowego pojęcia: zbioru organów brzegowych, oraz odpowiednich charakterystyk tych pojęć, tw orzy się pojęcie układu odosobnionego, które mim o swego pośredniego ch arak teru może mieć różne zastosow ania teoretyczne. Podobnie k o nstruk cja cybernetycznego układu odosobnionego dokonana została przez dołączenie do pojęć składow ych układu odosobnionego nowego składnika: stochastyków, oraz przez pew ną m odyfikację pojęcia czasu w łasnego i odpow iednich aksjom atyk. Tak więc piątka uporządkow ana zbiorów: zbioru charakterystyk, zbioru kalendarzy, zbioru trajek to rii, zbioru organów brzegowych i zbioru stochastyków wyznacza jednoznacznie odpowiedni cybernetyczny układ odosobniony, będący przedm iotem badań cybernetycznych, tzn. podlegający procesom sterow ania i kom unikacji. Przedstaw iony przez Jaro n ia projekt definicji aksjom atycznej cybernetycznego układu odosobnionego jest jak sam auto r zaznacza nowością w literatu rze przedm iotu. Chociaż obiekt badań cybernetycznych określa bardzo szeroko, po odpow iednich uściśleniach metodologicznych, zwłaszcza po sprecyzow aniu niezależności aksjom atów w zględem siebie, może mieć dalsze zastosow ania tak teoretyczne jak i praktyczne. Sam a tró j-etap o w a k o n stru kcja cybernetycznego układu odosobnionego jest now ym i szczęśliwym pomysłem choćby ze w zględu n a możliwość kon stru kcji tw orów bardziej złożonych na bazie samego pojęcia układu, a zw łaszcza układu odosobnionego. W tak i np. sposób m ożna zbudow ać teorię sieci zorientow anych. M. M azur w Podstaw ach cybernetycznej teorii m yślenia (39 52) odpow iada na pytanie, czy istnieje możliwość skonstruow ania m a szyny m yślącej. W tym celu analizow ane są układy samodzielne, sam osterow ne, oraz zachodzące w nich korelacje i obiegi korelacyjne. Przyjąw szy określenie sterow ania jako oddziaływ ania organizatora na jego otoczenie, układem sam osterow nym nazyw a się taki układ, k tóry oddziaływ uje na otoczenie dzięki w ykorzystaniu energii i in form acji pobieranych z otoczenia. U kład sam osterow ny staje się sam odzielnym, gdy uniezależni się całkow icie od organizatora, w k tórego interesie odbyw a się sterow anie, przez w yposażenie go w o r gan spełniający takie funkcje, jakie spełnia organizator. Organ taki zw any hom eostatem, m usi przeciw działać zbyt dużym zm ianom stru k tu ry tego układu i dążyć do zachow ania jego rów now agi fu n kcjon alnej. W schem acie układu sam odzielnego w yróżnia się tory: inform a cyjny i energetyczny, pow iązane między sobą hom eostatem i sprzężające w ten sposób układ z otoczeniem. U kład sam odzielny, dzięki

4 w yposażeniu w hom eostat, może sterow ać się we w łasnym interesie, przy czym przebiegi korelacyjne (potencjał korelacyjny = potencjał refleksyjny + potencjał rejestracyjny) nie są jednorazow e, lecz n astęp u ją po sobie w postaci obiegów korelacyjnych, refleksyjnych i refleksyjno-reakcyjnych. M ając to na uwadze, autor próbuje pow iązać nazw ę m yślenie z procesam i inform acyjnym i w układach sam odzielnych. U w aża bowiem, że term inom psychologicznym jako wziętym z życia potocznego i m ało sprecyzow anym trzeba dopiero przypisyw ać pew ne zjawiska. W podejściu cybernetycznym obiera się drogę odw rotną. Tu p rzyjm uje się, że różnica pom iędzy m yśleniem człowieka i zw ierząt a n a w et i m aszyn w ynika jedynie z łącznej liczby reje strato ró w i esty m atorów jako elem entów korelacyjnych. Za pomocą procesów info r m acyjnych w układach sam odzielnych m ożna przedstaw ić najw ażniejsze procesy psychiczne człowieka. Z faktu, że m aszyny m atem atyczne zastępują w znacznej m ierze różnego typu operacje czynione dotąd przez człowieka, oraz że ludzkie procesy m yślowe mogą być ujęte w schem at cybernetyczny, M. M azur w yciąga wniosek, iż m ożliwe jest skonstruow anie m aszyny zdolnej do m yślenia. Pozytyw na akceptacja takiej możliwości ma ch arak ter czysto m etodologiczny : chociaż au to r tego nie precyzuje i nie przesądza o słuszności lub niesłuszności redukcjonizm u doktrynalnego. P raca S. A m sterdam skiego pt. M etodologiczne znaczenie cybernety k i (53 65) dotyczy możliwości nowego podejścia metodologicznego i zastosow ania cybernetyki w naukach em pirycznych. Chodzi tak o zastosow ania in strum en taln e, cz. pomoc w zbieraniu, porządkow aniu m ateriału badawczego i uzyskiw aniu zeń inform acji, jak przede w szystkim o zastosow ania teoretyczne, cz. uzyskanie inform acji o sam ym przedm iocie i procesie badanym. Takie zastosow anie uzależnione jest tak od sam ej cybernetyki, jak i rozw oju nauki, do której stosuje się m etody cybernetyczne. Przedm iotem cybernetyki nie są jakieś zjaw iska tak, jak np. zjaw iska chemiczne, lecz pew ne analogiczne aspekty różnych procesów naturalnych i dlatego cybernetyka nie jest nauką form alną, choć w ydatnie korzysta z logiki i m atem atyki. Dane pojęcie em piryczne przyporządkow uje ap arato w i form alnem u. W innym aspekcie cybernetyka zdaje się przezwyciężać dwie dziejowo przeciw staw ne tendencje zrozum ienia ładu i jedności w świecie: 1. tendencję przyjm ującą uniw ersalność stosunków m atem atycznych i logicznych, 2, uznającą założenie sub stancjaln ej jedności. U jm uje bow iem pew ne w spólne cechy k o nstruk cy jne i w spólny ch arak ter stosunków z otoczeniem, w łaściw ych różnym substancjalnie układom m a teria l nym. Przez to, przy użyciu sw oistego ap a ratu pojęciowego, cybernetyka

5 może być stosow ana do rozw iązyw ania różnorodnych problem ów teo retycznych w naukach em pirycznych. W odróżnieniu od teoretycznych i em pirycznych pojęcia cybernetyczne zw iązane są z doświadczeniem za pośrednictw em innych nauk, a więc in terp reto w an e w języku danej nauki. S tąd i rozw iązyw anie problem ów szczegółowych danej nauki przez cybernetykę uzależnione jest od tego, w jakiej m ierze m ożliwe jest przełożenie em pirycznych czy teoretycznych pojęć tej nauki n a język cybernetyki. To ujęcie A m sterdam skiego w ydaje się być dobrze uzasadnione i trafn ie ujm ujące stosunek pojęć cybernetycznych do teoretycznych pojęć nauk em pirycznych, choć jest nieco odm ienne od stanow iska zajm ow anego w tym względzie przez piszącego te słowa h Również trafn ie podkreślił A m sterdam ski znaczenie sam ej term inologii cybernetycznej dla nauk em pirycznych, polegające nie tylko na uściślen iu zastanych pojęć, ale i w ysuw aniu now ych zagadnień do rozw iązania, na w skazyw aniu analogii pom iędzy procesam i, niedostrzeganych dotychczas w ram ach daw nej ap a ratu ry pojęciowej. Żałować należy, iż au to r zgodnie zresztą z założeniem, om aw ianego studium jed y nie zasygnalizow ał o m etodologicznym znaczeniu cybernetyki dla w y jaśniania pojęć filozoficznych zw iązanych w taki czy inny sposób z nauk am i przyrodniczym i. Jako koreferenci i dyskutanci głos zabierali: J. Jaro ń poruszył podstaw ow y problem filozofii cybernetyki stosunku m aszyny i człowieka. W yraża on możliwość ko n struk cji z nieorganicznej form y m aterii św iadomego i m ądrego autom atu. St. G ernstm an, J. G oldstein, J. L atuśkiewicz naw iązując do wypowiedzi prof. M azura, w skazyw ali na takie zjaw iska jak em ocja, złożoność m otyw acji postępow ania człowieka,, m yślenie statyczne i dynam iczne, na rolę tk an k i neuroglejow ej w m yśleniu, i uw ażają, że nie m ożna nazw ać m yśleniem operacji realizow a nych na m aszynach. F. Studnicki zajął się statusem teoretycznym tw ie r dzeń cybernetycznych, a B. Jew siew icki zwrócił uwagę na możliwość zastosow ania cybernetyki w badaniach historycznych. W zakończeniu, do pytań i w ypow iedzi dyskutantów ustosunkow ał się J. Jaroń, zw racając m. in. słusznie uw agę na to, iż operacje realizow ane na m aszynach cybernetycznych nie nazyw ano w prost m yśleniem, a jedynie w skazyw ano na pew ne procesy inform acyjne w sensie fizycznym. Całość om aw ianej publikacji, zwłaszcza zaś trzy podstaw ow e studia, stanow ią oryginalny w kład w dziedzinę w ybranych zagadnień cybernetyki. W trakcie lek tu ry uderza nowość ujęcia zarów no w k o nstruo w a niu aksjom atycznej definicji układu cybernetycznego, przy przed stawionym m odelu m yślenia, jak rów nież przy w skazyw aniu znaczenia m etodologicznego cybernetyki w zastosow aniu do n au k em pirycznych 1 Sz. Slaga, Pojęcia i w artość poznawcza m odelow ania w biologii, S tudia Phil. C hrist., 4 (1968) 1,

6 i filozofii. Zdziwienie budzi jedynie sam ty tu ł publikacji, jeśli zważyć, iż biologia była najskrom niej reprezentow ana i żadna z wypowiedzi nie dotyczyła problem atyki biologicznej sensu stricto. W sam ym zresztą zagajeniu B. Halicz w skazał na to, że zebranie będzie płaszczyzną zbliżenia niektórych zagadnień m atem atyki, psychologii i filozofiii i umożliwi w ym ianę poglądów pom iędzy specjalistam i pod kątem (...) granicznych obszarów n au k. Skąd więc w ty tu le term in biologia. Biolog skorzysta z tego jedynie pośrednio, tzn. o tyle, o ile cybernetyka zajm uje się procesam i sterow ania i łączności także w organizm ach żywych. Nie znajdzie natom iast przykładu k on k retnej próby biologicznej in terp retacji jakiegoś pojęcia cybernetyki lub pojęcia czy teorii biologicznej w yrażonej w kategoriach cybernetyki. Sz. W. Slaga