M. Lubański "Realizm i instrumentalizm w fizyce współczesnej", T. Grabińska, Wrocław 1992 : [recenzja] Studia Philosophiae Christianae 29/2,

Transkrypt

1 M. Lubański "Realizm i instrumentalizm w fizyce współczesnej", T. Grabińska, Wrocław 1992 : [recenzja] Studia Philosophiae Christianae 29/2,

2 co sprawiło, że jest on odpowiedzialny za reakcję antynaukow ą, k tó ra rozprzestrzenia się dzisiaj. Tym i problem am i zajm uje się, zarówno w tej, ja k i w dwóch (innych książkach M aria no Antigas. U znając nau kę z jej pełnym dostojeństw em poznaw czym i intelektualnym, na jakie zasługuje, au tor u k a zuje podstaw ow e racje, dzięki którym dostrzega się, że nauka nie przeciw staw ia się innym w ym iarom ducha ludzkiego, w szczególności zaś w ym iarow i religijnem u. Ponadto, jak stw ierdza E. Agazzi, autor Prologu do tej książki Nowy hum anizm odpowiedni dla współczesnego św iata m ógłby być aki, w którym n auk a osiągnęłaby autentyczną in tegrację ze w szystkim i w ym iaram i człow ieka (s. 12). Taki jest cel tej książki, tj. w skazanie drogi podążania w tym.kierunku. A utor ze znajom ością n ajn o w szych zagadnień w ystępujących w naukach ścisłych dokonuje przeglądu uzyskanych osiągnięć oraz w ynikających z tego koncepcji św iata i człowieka. Wobec prezentow anych poglądów zajm uje stanow isko k ry tyczne. U podstaw jego analizy krytycznej znajd u je się ogólnie przyję te w epistem ologii zaufanie w rozum onść św iata i w zdolność poznaw czą człowieka. Książka, napisana jest w sposób przystępny i może służyć nie tylko specjalistom, lecz i szerszem u gronu czytelników. G łównie zaś m oże być pomocna w pirzygtowaniu w ykładów, katechez czy innej formyzajęć zajm ujących się problem atyką relacji między nauką, rozum em i w iarą. Tadeusz P ikus Teresa G rabińska, R ealizm i in śtru m entalizm w fizyce w spółczesnej, W ydaw nictw o Politechniki W rocław skiej, W rocław 1992, stron 109. Już w zaraniu filozofii pojaw iło się zagadnienie teoriopoznawcze, które w w ersji m etafizycznej przyjm uje postać pytania, czy św iat jest taki, jaki go postrzegam y, zaś w w ersji gnoseologicznej pytania, czy św iat postrzegam y taki, jaki on jest. Próby jego rozw iązania doprow adziły do w ysunięcia różnych propozycji od skrajnego realizm u zaczynając, na skrajnym idealizm ie kończąc. W spółcześnie problem te n n iejak o odżył w filozoficznych rozw ażaniach nad ch arakterem poznania przyrodniczego, zwłaszcza fizykalnego. R ecenzow ana p raca dyskutuje interesujące nas zagadnienie teoriopoznawcze rozw ażając parę przeciw staw nych stanow isk w postaci realizm u oraz instrum entalizmu. A utorka aanlizuje faktyczną, a nie dom niem aną, pracę bad aw czą astronom a, fizyka i kosmologa i na tej podstaw ie w ysuw a tezę optującą za realizm em teoriopoznaw czym. Inśtrum entalizm um iarkow any jest nie do przyjęcia. Z e ściśle logicznego pu n k tu w idzenia m ożna być bądź realistą (krytycznym ), bądź konsekw entnym in stru m en talistą. A utorka jest zdania, że stanow isko realizm u krytycznego znacznie lepiej określa zaw artość i funkcje teorii naukow ej w porów naniu do stanow iska konsekw entnego instrum entalizm u. Jest rów nież ono bardziej korzystne dla oceny i w yboru badań naukow ych oraz dla szeroko rozum ianej ku ltu ry (s. 81).

3 Przez realizm krytyczny rozum ie się w rozpraw ie stanow isko, zgodnie z którym obow iązujące w danym okresie teorie i modele teoretyczne nie są ostateczne i zupełne, lecz są w pew nym stopniu hipotetyczne. Nie oznacza to jednak, że obraz rzeczywistości, jak i się w y łania z opisu teoretycznego, jest fikcją. Przeciw nie, jest on pew nym przybliżeniem rzeczywistości, którego zasięg staje się w idoczny dopiero w m iarę rozw oju teorii. N adto nowe teorie, zastępując stare, zaw ierają treści teorii dawnych. K onsekw entnie jest się za uznaniem kum ulatyw nego charakteru poznania, chociaż kluczowym problem em pozostaje zrozumienie, n a czym w spom niana kum uacja polega (s. 82). M amy tu taj do czynienia jednocześnie z definicją realizm u krytycznego, ja k i jego meitodologiczno-filozficznymi konsekw encjam i w od niesieniu do nauki. Sform ułow anie podane w rozpraw ie jest dość zwięzłe. W ydaje się jedn ak być w ystarczające pod w arunkiem przestudiow ania całej publikacji. Jej treść może być uznana za argum entację przem aw iającą za postulow aną tezą. Dla piszącego te słowa jest rzeczą znam ienną przeniesienie, w om aw ianej pracy, problem atyki p o znawczej bazującej na doświadczeniu potocznym do dziedziny nauk ścisłych. Świadczy to o dw u co najm niej spraw ach. Po pierw sze, filozofia okazuje się nieunikniona. Nie można jej na stałe zmieścić w starych ram ach dośw iadczenia codziennego. O bejm uje ona każde poznanie ludzkie, a więc i poznanie naukow e. Jest tu niezbędna, niezastąpiona. Po drugie, filozofia nic nie traci poddając się unaukow ieniu tj. biorąc z a -p u n k t w yjścia swych rozw ażań osiągnięcia nauki, w tym przypadku fizyki, czy nieco ogólniej, nauk fizykalnych. Dzięki związkom z nauką możliwe jest bardziej precyzyjne sfoarm ułow anie dyskutow anego zagadnienia filozoficznego oraz w ysunięcie propozycji jego przybliżonego rozw iązania. Przybliżonego, bo przecież rzeczyw istość nieustannie zaskakuje nas ogrom em swego bogactw a. I czy w o bec tego rozsądne byłoby upieran ie się przy tw ierdzeniu, że uzyskaliśm y już w pełni w yczerpujące poznanie choćby niew ielkiego jej frag m entu, nie w spom ianjąc o niej całej? N auka jest system em o tw artym, konsekw entnie problem atyka filozoficzna w yrosła z nam ysłu nad poznaniem naukow ym nie może nie charakteryzow ać się tą sam ą cechą. Jaki jest w om aw ianej pracy główny bieg argum entacji optującej za stanow iskiem realizm u krytycznego. A utorka prow adzi dyskusje z instrum entalizm em prezentow any w książce N. C artw right (H ow the law s of physics lie?, O xford 1983). Czyni to odw ołując się do zabiegów poznawczych stosowanych w badaniach z zakresu astronom ii, astrofizyki, kosmologii. A nalizuje treść term in u pom iar w astronom ii w skazując n a jego niezgodność ze znaczeniem m etrologicznym te go term inu. Rozważa znaczenie term inów odległość i czas w k i nem atyce relatyw istycznej. Dochodzi do w niosku, że n a przykład pom iar odległości w astronom ii w ostatecznym w yniku polega n a w zajem nej niejako grze całego w achlarza założeń i w yników teorii fizykalnych (także astrofizycznych i kosmologicznych) z danym i uzyskanym i m etodam i spektroskopowym i i fotom etrycznym i. W ażna okazuje się nie tylko precyzja pom iaru, istotne są elem enty jakościowe, style rozw iązyw ania zagadnień (s. 15). Na tej drodze ukazuje w zajem ne pow iązanie zachodzące m iędzy danym i em pirycznym i i sform ułow aniami teoretycznym i. T e ostatnie są w yrazem aktyw ności in telek tu aln ej

4 badacza. Em piria i teoria są niezbędne i (we w łaściw ym znaczeniu tego słowa) nierozłączne. O statecznie optow anie za tezą realistyczną, ta k jestem skłonny odbierać bieg myśli rozpraw y, polega n a rozum o w aniu przez srow adzenie do niedorzeczności. A więc, gdyby przyjąć konsekw entny instrum entaiizm, to w szczególności poznanie fizykaln e nie byłoby poznaniem w zw ykłym znaczeniu tego słowa, podobn ie w nioskując przez analogię poznanie potoczne także nie by łoby poznaniem w ty m sam ym sensie co przed chwilą. A przecież, żeby podać jeden tylko przykład z fizyki, R. P. F eynm an jest zdania, że nie m a. znaczącej różnicy m iędzy dośw iadczeniem i teorią elektrodynam iki kw antow ej. Teorię tę spraw dzono dla w ielu pom iarów na odległości od stokrotnych rozm iarów Ziemi, do jednej setnej rozm iarów jądra atomowego. Świadczy to jego zdaniem że tego rodzaju teoria nie może być odległa od praw d y (QED, Osobliwa te oria św iatła i m aterii, W arszawa 1992, s ). W fizyce m am y w ięc do czynienia z autentycznym poznaniem ; podobnie w poznaniu potocznym zbędne jest tu ilustrow anie przykładam i m am y rów nież do czynienia z autentycznym poznaniem. Nie znaczy to, rzecz jasna, że naw et oba typy poznania razem w zięte są poznaniem zupełnym. A le to jest już inna spraw a. i Można więc powiedzieć, że zagadnienie, którem u jest poświęcona recenzow ana rozpraw a, to pytanie o charakter zw iązku zachodzącego między teorią fizykalną a św iatem em pirii. Nie trzeba uzasadniać, ani też nikogo przekonywać, pe jest to zagadnienie podstaw owe w filozofii fizyki. Całość om aw ianej pracy daje duży ładunek in telektualny w odniesieniu do tego zagadnienia. Rozważa się m.in, zw iązki m iędzy teoriam i, dyskutuje się problem praw fenom enologicznych i teoretycznych, kw estię ich praw dziw ości. Czytelnik zn ajdzie w rozpraw ie w iele spostrzeżeń, uw ag, stw ierdzeń, które n iew ątpliw ie zainspirują go do dalszych przem yśleń. P raca filozofa nie m a końca; rozw iązanie jednego problem u ja k uczy dośw iadczenie rodzi cały szereg now ych problem ów o w iększej głębi, w porów naniu do już rozw iązanych. Treść rozpraw y świadczy o doskonałej znajom ości przez A utorkę fizyki w szerokim tego słowa znaczeniu. Recenzent m a n a m yśli n ie tylko fizykalne działy n au k przyrodniczych, ja k astronom ia, astro fizyka czy kosmologia, ale także te działy m atem atyki, k tóre zn ajdu ją zastosow anie w u p raw ian iu n au k o przyrodzie. A utorka swobodnie porusza się w śród teorii fraktali, potrafi rzeczowo porów nać teotrię względności w sform ułow aniu Poincarégo ze szczególną teo rią względności Einsteina i w skazać na zespół różnorodnych czynników, które zadecydow ały o zw ycięstw ie teorii E insteina nad teo rią P oincarégo. A te rozw ażania św iadczą o posiadanej przez A utorkę um iejętności szerokiego spojrzenia na problem atykę ty p u m etodologicznego i filozoficznego. Dobrze się stało że tego rodzaju p raca została n apisana przez przedstaw iciela n auk ścisłych, a n ie tylko filozofa sensu stricto zainteresow anego odnośną problem atyką. Rozw ażania są wówczas mocno zakorzenione w nauce. To napaw a ufnością w odniesieniu do przyszłości polskiej myśli z zakresu filozofii nauki. P raca jest utrzym ana w stylu nazw ijm y go klasycznym. Chodzi o to, że w rozw ażaniach epistem ologicznych nie uw zględniono ujęcia

5 systemowego. A przecież już od szeregu lat literatu ra zaw iera prace ukazujące w nowym, system ow ym św ietle fundam entalne zagadnienia teoriopoznawcze. Być może, że wówczas objętość rozpraw y w y datnie by się zwiększyła, utrudniając znalezienie dla niej wydawcy, w zględnie byłyby to dw ie prace w jednym w olum inie. Pouczający jest dodatek poświęcony spraw ie zm iany w zorca d łu gości w raz ze skalą odległości. Okazuje się, że w odniesieniu do obiektów układu słonecznego, ja k też do najbliższych n am gwiazd, pom iar ich odległości od Ziem i uzyskuje się przy pomocy m etod trygonom etrycznych. W przypadku poruszających się grom ad gwiazd niezbędne okazują się m etody fotom etryczne; w przypadku dalekich gw iazd zm iennych korzystam y z korelacji zachodzącej m iędzy okresem zm ienności a w ielkością absolutną gwiazdy, zaś w przypadku galaktyk spoza G rupy Lokalnej galaktyk z jasno św iecących obszarów galaktyk. W arto przypom nieć, że w raz ze zw iększeniem się odległości obiektów niebieskich od Ziemi w zrastają problem y związane z oszacowaniem dokładności uzyskiw anych pom iarów. K olejny wzorzec zostaje określony przez odniesienie go do wzorca wcześniejszego i odpowiednie skalibrow anie. Znaczy to, że na jego niedokładność składa się niedokładność w zorca w cześniejszego oraz niedokładność k a lib racji (s. 83). W celu w yznaczenia odległości r obiektów kosm icznych oddalających się od nas z prędkością rad ialn ą v można posłużyć się w zorem v = H.r, gdzie H jest tzw. stałą H ubblea. A utorka zw raca uw agę na istniejącą znaczną rozbieżność przy w yznaczaniu w spom nianej stałej. Obecnie przyjm uje się dziesięciokrotnie m niejszą w artość stałej H w porów naniu do w artości podanej przez samego H ubble a. Sygnalizuje także dyskusyjność interpretacji przesunięcia ku czerw ieni w idm odległych galaktyk jako tzw. ucieczki galaktyk (s. 90). Dla piszącego te słowa nie jest jasne dlaczego w tym m iejscu nie pojawiło się nazwisko Stanisław a Bellerta, który już praw ie przed 25 laty sugerow ał altern atyw ną in tepretację poczerw ienienia w idm odległych galaktyk w stosunku do in terp retacji op artej n a zjaw isku Dopplera. Można żywić nadzieję, że w yniesiony w roku 1990 n a orbitę okołoziemską teleskop (nazwany teleskopem E. H ubble a) pozwoli na p raw ie definityw ną ocenę stałej H. A jej w artość liczbowa, ja k w iadomo, rzu tu je n a oszacowanie w ieku W szechśw iata. Język rozpraw y jest zwięzły, precyzyjny. Sym patycznie i dobrze brzm i wypowiedź: każde najprostsze praw o fenomenologiczne jest typu ceteris paribus (s. 8). T rafiają się jednak usterki stylu. Na w spom nianej stronie czytam y: Zm iana położenia obiektu w przestrzeni określona jest w najprostszym przypadku przez odległość jak ą obiekt przebył. Nie bardzo wiadom o, o co tu A utorce chodzi. J a k należy rozum ieć zw rot najprostszy przypadek? Zew nętrznie biorąc druk pracy jest staranny. Jednakże korekta niezbyt doskonała. Na przykład, s. 104 jest: 8, w inno być: 7; podobnie, s. 109 jest: 9, w inno być: 8. Strona 25 5 jest: ekslanansem, w inno być: eksplanansem. Na stronach 58 oraz 59 A utorka popraw iła odręcznie błędnie złożony tekst. Oczywiście, są to drobiazgi, któregoś, dalekiego, rzędu, w spom niane jedynie z obow iązku recenzenta. W najm niejszym stopniu nie rz u tu ją one n a m erytoryczną stronę opracow ania. Jak już sygnalizowano wcześniej, om aw iana publikacja inspiruje do przem yśleń oraz dyskusji. Jest bogata w e w spółczesne idee naukow e, 13 S tudia Philosophiae C hristianae N r 2

6 zwłaszcza z zakresu n au k fizykalnych i m atem atycznych. Stanow i bez w ątp ien ia dohry m ateriał n a posiedzenia sem inaryjne pośw ięcone zagadnieniom m etodologii oraz filozofii fizyki. M ieczysław L ubański B. A. G linskij, F iłosofskije i socialnyje problem y inform atiki, M oskwa 1990, stron 108. M amy przed sobą opracow anie, które ukazało się (jeszcze) pod egidą A kadem ii Nauk ZSRR. Nie jest ono w praw dzie zbyt obszerne, ale porusza aktualne oraz interesujące zagadnienia pow stałe w skutek pojaw ienia się elektronicznych m aszyn liczących. T ytuł dobrze oddaje treść pracy. Nowa technika obliczeniowa i zw iązana z nią coraz powszechniejsza kom puteryzacja obejm ująca stopniowo każdą dziedzinę życia, nauki, gospodarki, usług itd., pociągnęła za sobą nie tylko zm iany w e w spom nianych dziedzinach, ale rów nież zrodziła cały szereg now ych problem ów, czy też, mów iąc prościej, przyczyniła się do postaw ienia całego szeregu nowych pytań. Dlatego nic dziwnego, że odpow iadając niejako na zapotrzebow anie społeczne pojaw iają się prace, które m ają n a celu przybliżyć czytelnikowi treść podstawowych pojęć inform atyki oraz przedyskutow ać pow stałe zagadnienia tyczące się społecznych form jej oddziaływ ania. O m aw iana praca należy do tego rodzaju publikacji. Może ona zostać uznana za popularyzację zasygnalizow anej problem atyki w form ie przyjętej w nauce zachodniej. M amy więc tu dobre przedstw ienie dyskutow anych problem ów, ale dokonane bez pomocy jakichkolw iek wzorów. P rzeciętny czytelnik w oli tekst, aniżeli n ieodzowny, żm udny nam ysł nad sensem podanych ścisłych w zorów, w y rażających om aw iane zależności. Pojęciu inform acji, będącem u podstaw owym pojęciem inform atyki, A utor poświęca pierw sze ze swoich rozw ażań. W skazując na znaczenie naukow e, a także filozoficzne, w spom nianego pojęcia, odw ołuje się do prac N. W ienera, W. Ross A shby ego, A. D. U rsula, I. X. Ż u kowa. Term in inform atyka jest tu rozum iany w znaczeniu ogólnie przyjętym. Ńie jest on utożsam iany z inform atystyką, czyli z teorią informacji naukow ej, ja k to jeszcze nie tak daw no można było obserw ow ać w literatu rze rosyjskojęzycznej. Dalszą uw agę A utora zatrzy m u je problem w pływ u inform atyki na m yśl filozoficzną. W yrażon e jest przeświadczenie, że inform atyka teoretyczna, a zwłaszcza in form atyka techniczna, stanow i niejako bazę ochronną przed aprioryzmem. T eoria inform acji zaś daje n am do ręki instrum ent pozw alający bardziej efektyw nie ujm ow ać pracę mózgu i zw iązane z nią liczne o tw arrte zagadnienia. W odniesieniu do gnoseologii w iele m ożna sobie obiecyw ać z racji niesłychanie szybkiego postępu m ającego m iejsce w -informatyce. W odniesieniu do tzw. dóbr osobistych sygnalizuje się możliwość m anipulacji jednostką, dzięki posiadanej o niej in fo r m acji. U w rażliw ia się przeto czytelnika na problem nieorganicznego dostępu do inform acji, a także samego ich grom adzenia w pam ięci kom putera. Z innych omówionych zagadnień w ym ieńm y: zw iązki m iędzy inform atyką a rozw ojem m etod system ow ych, problem m odelo-