WPROWADZANIE ZAGADNIEŃ JĘZYKA NAUKOWO-TECHNICZNEGO NA LEKCJACH JĘZYKA POLSKIEGO W SPECJALISTYCZNYM KSZTAŁCENIU CUDZOZIEMCÓW

Transkrypt

1 ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS K SZT AŁC EN IE POLON ISTYCZNE CU DZ OZIEM CÓW 7/8, 1996 Joanna Kozieja-Ruta, M arian Górecki WPROWADZANIE ZAGADNIEŃ JĘZYKA NAUKOWO-TECHNICZNEGO NA LEKCJACH JĘZYKA POLSKIEGO W SPECJALISTYCZNYM KSZTAŁCENIU CUDZOZIEMCÓW N auczanie języka polskiego jak o obcego studentów obcokrajow ców jest p row adzone na Politechnice W rocławskiej od 1976 r. Od dziesięciu lat istnieje też kurs początkow y dla słuchaczy różnych narodow ości, którzy po jego ukończeniu zamierzają studiow ać w Polsce. W Studium Języka Polskiego Politechniki W rocławskiej organizow ane są obecnie kursy języka polskiego na różnych poziom ach zaaw ansow ania. Po ukończeniu rocznego kursu zerow ego cudzoziemcy studiują na różnych uczelniach w Polsce. W iększość z nich pozostaje na Politechnice W rocław skiej. Studiują głównie na inform atyce i zarządzaniu, elektronice i architekturze. W ciągu 5 lat studiów studenci cudzoziemcy m ają obow iązek zaliczyć 240 godzin języka polskiego. L ektora t języka polskiego na kursie zaaw ansow anym trw a 4 semestry w wymiarze 4 godzin tygodniow o. Program tego kursu zakłada doskonalenie ogólnej poprawności językowej, osiągnięcie większej sprawności komunikacyjnej oraz poszerzenie znajom ości języka polskiego zarów no w jego odmianie potocznej, ja k i naukow o-technicznej. Z a ga d n ie n ia sty lu naukow o-te chnicz nego w prow a dza się w drugim semestrze w ścisłym połączeniu z językiem ogólnym. W iedza studentów obcokrajowców z zakresu terminologii i struktury tekstu naukowo-technicznego nie jest w ystarczająca. Przyswojenie bogatej terminologii specjalistycznej nastręcza cudzoziemcom bard zo dużo problem ów. Jak pisze M. M az ur [9], średnio rozw inięte działy techniki p osiadają słownictw o liczące terminów, a słowniki ogólnotechniczne obejm ują term inów. Tymczasem ludzie z wyższym wykształceniem posługują się zasobem słów. T ak

2 więc op anow anie takiej ilości term inów byłoby niemożliwe, gdyby nie skojarzen ia terminów technicznych z językiem potocznym pod względem źródłosłow ów, a przede wszystkim gdyby nic daleko posunięta regularność term inologii technicznej, zapew niająca specjalistom należytą orientację [9, s. 7]. Stw ierdzić zatem należy, iż zadaniem nauczyciela jest podkreślanie różnic między językiem literackim a jego naukow ą odm ianą oraz zapoznanie z zasadam i tw orzenia terminologii. Nauczanie języka naukow o-technicznego wymaga od nauczyciela zasto sow an ia najskuteczniejszych m etod i środków, w których zakres w chodzą następujące elementy: 1. Program ; 2. Pomoce dydaktyczne; 3. Techniki nauczania; 4. Sposoby realizacji. PROGRAM Po dstaw ą wszelkiego nauczania jest program. Proponow any zaś przez nas powinien odpow iad ać potrzebom uczelni. W w ymaganiach wstępnych p rogram u ramowego zakłada się znajomość języka m ów ionego i pisanego przejaw iającą się w umiejętności konw ersacji, w staw ianiu pytań i form ułow aniu odpowiedzi, w kom ponow aniu dłuższych wypowiedzi ustnych i pisemnych, w streszczaniu tekstu naukow o-technicznego oraz we właściwym posługiw aniu się term inologią specjalistyczną. Stwierdzić zatem należy, iż zadaniem nauczyciela jest stałe podkreślanie różnic między językiem literackim a naukowo-technicznym oraz ukazywanie mechanizmów tw orzenia terminologii specjalistycznej. Program szczegółowy uwzględnia doskonalenie spraw ności językow ych poprzez utrw alanie i porządkow anie trudniejszych zagadnień gramatycznych, ró żno rod ne ćwiczenia w m ówieniu i pisaniu, nauczanie now ego słow nictw a w ystępującego w tekstach naukow o-technicznych. Słuchacze powinni posługiwać się poprawnie i sprawnie naukow ą odm ianą języka ogólnego i naukow o-technicznego. A by mogli to osiągnąć, należy ich uczyć pracy z tekstem technicznym i posługiw ania się term inologią specjalistyczną. K onieczne jest więc nauczanie studentów następujących spraw ności w zakresie język a naukow o-technicznego: - czytania i rozumienia naukow o-technicznych tekstów pisanych; - rozum ienia tekstów ze słuchu; - m ów ienia na tem aty naukow o-techniczne; - pisania krótkich tekstów technicznych. Szczególny nacisk kładzie się na czytanie ze zrozumieniem.

3 Czytanie i rozumienie tekstów. C zytanie ja k o akt kom unikacji jest częścią procesu interakcji między autorem i czytelnikiem. C harakteryzuje się tym, że w przeciwieństwie do kom unikacji ustnej nic m ożna bezpośrednio wpływać na odbiorcę. Czytelnik musi sam rozszyfrow ać zaw artość tekstu. M oże ten tekst zrozum ieć w takim stopniu, na jak i pozw ala m u posiadane dośw iadczenie i w iadom ości wstępne. Tekst pow inien być kierow any do adresata, stąd należy bardzo dokładnie rozgraniczać cel, jak i przez to chcemy osiągnąć, np. czytanie w celu o panow ania treści dokładn ie lub czytanie tzw. selektywne. Przy wyborze tekstu uw zględnia się następujące kryteria: stopień specjalizacji tekstu i zrozum iałość (jasność) tekstu. Stopień specjalizacji tekstu odnosi się d o kompleksow ości informacji w obrębie jednego tem atu, jak rów nież rozmaitości tem atów w obrębie różnych dyscyplin. Tekst może być napisany tak, że ad resat potrafi przetw orzyć inform acje w nim podane. Słow nictw o fachow e, zaw arte w danym tekście, m oże stać się barie rą w procesie kom unikacji. W obec tego należy zastanow ić się, czy wybierać d o ćwiczeń teksty popularn onaukow e. R ozróżniam y 4 kryteria zrozumiałości tekstu: - łatw ość (językow e sform ułow anie tekstu), - uk ład (budo w a tekstu), - zwięzłość (trafność), - dod atkow e bodźce, k tóre wywołują zainteresow anie tekstem. Celem nauczania z reguły jest czytanie ze zrozum ieniem, nazyw ane rów nież czytaniem syntetycznym. Proces zrozumienia sterow any jest sem antycznie. W obrębie tego typu rozróżniam y style czytania: - totalne czytanie, przy którym treść tekstu musi być całkowicie przysw ojona, - pobieżne czytanie (kursoryczne), w którym przysw ojenie treści nie wym aga znajom ości szczegółów, - orientacyjn e czytanie, przy którym czytający usiłuje stw orzyć sobie ogólne pojęcie o tekście i stwierdzić, czy tekst zawiera ważne dla niego inform acje, - czytanie szukające, przy którym czytelnik przyswaja tekst pod względem określonych informacji. Nauczyciel pow inien pozostaw ić studentom w ybór sposobu czytania, ale staw ianie poleceń i zadań, które chcemy osiągnąć za pom ocą danego tekstu, pozostaje nadal rolą nauczyciela, czyli w zasadzie sprow adza się do kontroli zrozum ien ia tekstu, co w procesie nauczania jest bardzo ważne. Przykłady ćwiczeń ko ntrolnych: a) w skazów ki (instrukcje), np. wyszukać definicję, instrukcję obsługi, do pasow ać rysunek do konkretnych fragm entów tekstu,

4 b) w odpow iednio uproszczonym tekście skorygow ać błędne inform acje przez skreślenie niepotrzebnego słowa, c) d o b ór rysu nku do określonego fragm entu tekstu, d) przyporządkow anie reguł, rów nań, wzorów do odpow iednich fragm en tów tekstu, c) dzielenie tekstu na akapity zawierające konkretne informacje, 0 odtworzenie logiki tekstu przez uporządkow anie rysunków, podpunktów w odpow iedniej kolejności, g) sp orząd zanie tabeli i wypełnianie diagram ów, h) dobieranie do odpow iedniego rysunku określeń z tekstu. Rozumienie tekstów ze słuchu. Celem tej spraw ności językow ej jest rozw ijanie umiejętności rozumienia ze słuchu w ykładu naukow ego, nagranej dyskusji naukow o-techn icznej, opisu urządzeń technicznych i procesów technologicznych, instrukcji obsługi. Mówienie na tematy naukowo-techniczne. W zakresie tej spraw ności naucza się: - staw ian ia pytań problemow ych, - o dp ow iadania na podstaw ow e pytania, - uczestniczenia w dyskusji naukow o-technicznej, - opisyw ania urządzeń i procesów technicznych, - definiow ania przedm iotów, urządzeń i zjawisk. Redagowanie krótkich tekstów technicznych. K urs pisania obejmuje: - sporządzanie no tatek z tekstów czytanych, słyszanych oraz z wykładów, - indeksow anie tekstu słowami kluczow ymi, - opisyw anie fu nkcjonow ania urządzeń technicznych, - opracow yw anie instrukcji obsługi, - opisyw anie graficznych środków danych naukow ych (rysunki, wykresy, tabele itp.), - pisanie pracy dyplomow ej. W glottodydaktycc przyw iązuje się dużą wagę do streszczeń ja k o do jednej z tradycyjnych form przetw arzania inform acji. Ja k pisze W. M arciszewski [10, s. 150]: O prócz aspektu użytkow ego streszczania godny uw agi jest aspek t dydaktyczny; jest to bow iem czynność na d ają ca się znakomicie na ćwiczenia i na test dla wielu naraz sprawności intelektualnych:

5 uwagi, umiejętności d ostrzegania konstrukcji tekstu, wreszcie umiejętności parafrazow ania w yrażeń i zwięzłego form ułow ania m yśli. Ćwiczenia w redagow aniu streszczeń pozytyw nie wpływ ają na spraw ność m yślenia i k onstru ow ania całości tekstu. Streszczany tekst pow inien być dok ła d nie przeanalizo w any, należy znaleźć głów ną tezę, oddzielić kwestie w ażniejsze od po bocznych oraz posegregow ać je. Streszczenie ćwiczy też zw ięzłość i precyzję w ypowiedzi. T rz eba zw rócić uw agę na po trzeb ę elim inacji p ustosłow ia, rozw lekłości stylu, w skazyw ać zdania, któ re nic w noszą nic nowego pod względem treściowym, są jak by w a tą słow ną. Pisanie streszczenia przez studentów dobrze jest poprzedzić ćwiczeniami w prow adzającym i, ja k formułow anie głównej tezy tekstu, konspektow anie tekstu lub redagow anie zbioru słów kluczowych. T a k opracow any tekst jest łatwiejszy do streszczenia. Stud entów uczy się dw óch m etod streszczeń: - m etody wyciągu selektywnego, polegającej na opuszczaniu sform ułow ań i informacji w zależności od oceny w ażności ze względu na przyjęty pu nk t widzenia. Ćwiczeniem w stępnym jest tu ułożenie dla danego tekstu listy słów kluczow ych, - m etod y tw orzenia obrazu tekstu polegającej na tym, że każdem u punktow i ze spisu treści przyporządkowuje się odpowiednie zdanie oznajmujące [1 1 ]. D la kształtow ania naw yków języka pisanego m ożna zalecić następujące typy zadań: a) zanoto w anie nowej informacji zdobytej po przeczytaniu tekstu, b) ułożenie tek stu z podanych zdań, c) od tw orzenie z pamięci tekstu w formie pisemnej, przy zastosow aniu podanych wyrazów i zw rotów, d) przekazanie w formie pisemnej podstaw ow ej informacji z w ykorzystaniem pod an ych wyrazów, e) ułożenie p lanu tekstu. U w aża się, że ogrom ną rolę w przekazywaniu treści tekstu odgryw a zapoznanie studentów ze środkami organizacji tekstu wiązanego (np. z jednej, z drugiej strony, w wyniku, tą drogą, w ten sposób, po pierwsze, przykładowo itp.) oraz z podstaw ow ym i zw rotam i, które winny być stosow ane w ogólnej charakterystyce tekstu, przy w ypow iadaniu własnego zdania, w yciąganiu w niosków i podsum ow aniu. W doskonaleniu języka kładzie się nacisk na utrw alanie tych konstrukcji, któ re najczęściej w ystępują w tekstach naukow o-technicznych. N ależą tu zwłaszcza: strona biern a, nieosobow e formy czasownika, zdania względne, przyczynow e, imiesłowy, tryb rozkazujący, rów now ażniki zdań.

6 P O M O C E DYDAKTYCZNE N a zajęciach stosuje się podręczniki, plansze oraz now oczesne środki i m ateriały techniczne, takie jak: 1) ap a raty z urządzeniami tow arzyszącymi (odbiorniki telewizyjne z instalacją telewizji przewodowej, m agnetofonam i i m agnetow idam i), 2) maszyny dydaktyczne i kom pletne zestawy urządzeń techniczno-dydaktycznych (lab oratoria językow e, fonograficzne itp.), 3) określone rodzaje m ateriałów dydaktycznych, jak: testy drukow ane, obrazy, filmy, tablice itp. zaw ierające treści program ow e, które chcemy przekazać za pośrednictw em technicznych środków dydaktycznych. N ow oczesne pom oce pozw alają w nauce języków obcych na pełne urzeczywistnienie zasady poglądow ości wizualnej i słuchowej oraz reguły św iadomego nauczania. D a ją one jednocześnie możliw ość w ykorzystania z m aksym alną skutecznością zdolności naśladow czych studentów i stałego oparcia się nie tylko na wizualnej percepcji języka w jego formie pisemnej, lecz także - ja k w przy padku uczenia się obcokrajow ców będących po kursie podstaw ow ym języka polskiego - na percepcję języka m ów ionego. W nauczaniu obcokrajow ców języka polskiego należy w ykorzystać takie środki techniczne, k tóre pozw olą utrw alać, a następnie rozw ijać posiadaną przez nich wiedzę o języku, a także przyczynią się do opanow ania w krótkim czasie takiego zasobu słownictwa polskiego, jaki jest im niezbędny do pracy n a studiach kierunkow ych i do sw obodnego porozum iew ania się w obcym im językow o środow isku. D o osiągnięcia wyszczególnionych celów przydatne są wymienione pom oce dydaktyczne, spełniające z powodzeniem zarów no w prow adzanie, jak i utrw alanie m ateriału językow ego. W ybór pom ocy dydaktycznych zależy od poziom u językow ego grupy. Stosuje się także powielone teksty techniczne i popularnonaukow e. D obiera się je, zgodnie z program em przedm iotów podstaw ow ych, ze studenckich skryptów specjalistycznych i czasopism popularnonaukow ych. Ich p rob lem atyka przedstaw ion a jest na poziomic I roku studiów. T rudn o m ów ić o dobo rze specjalistycznych tekstów, ponieważ w grupie lektoratow ej znajdują się studenci z różnych wydziałów. Ćwiczenia językow e najczęściej w ynikają z om aw ianych tekstów. O pracow ano różne rodzaje ćwiczeń: leksykalne, frazeologiczne, składniow e i redakcyjne. TEC H NIKI NAUCZANIA W trakcie zajęć stosow ane są różnorodne techniki. N a szczególną uwagę zasługuje technika kom p uterow a. N a potrzeby obcokrajow ców - studentów Politechniki W rocławskiej - opracow ano program kom puterow y S tu dium.

7 Punktem wyjścia każdej jego lekcji jest krótki tekst techniczny. Z a pom ocą k om p utera student m oże w ykonać następujące ćwiczenia z tekstem: a) d obieranie tytułu do treści tekstu, b) po rządkow anie wyrazów w zdaniu i zdań w tekście, c) uzupełnienie luk przez wstawienie brakujących elementów. K olejnym etapem są ćwiczenia gramatyczne, związane ściśle z konkretnym tekstem technicznym. Przygotow ano następujące ćwiczenia gramatyczne: a) dobieranie odpow iedniej formy gramatycznej (przypadek, czas, strony, aspekt itd.), b) do bó r odpow iednich połączeń wyrazow ych (synonimy, antonim y, dobieranie definicji do terminu lub term inu do definicji, tworzenie term inów pochod nych, użycie term inów w zdaniach, zastępow anie kilkuwyrazow ego w yrażenia językow ego krótszym, tworzenie rodzin wyrazów itp.). SPOSO BY REA LIZAC JI Egzamin z języka polskiego na poziomie zaaw ansow anym składa się z części pisemnej i ustnej. W ym agania egzam inacyjne zakładają, że student obcokrajow iec pow inien być przygotow any do sw obodnej wypowiedzi na egzaminie ustnym z przedm iotów kierunkow ych ora z do napisania pracy w języku polskim. N a zajęciach om aw ia się ogólny schemat rozpraw y, ze szczególnym uwzględnieniem w stępu, rozdziałów m erytorycznych, wniosków i przypisów. Z w raca się uwagę na poszczególne części rozdziałów merytorycznych pracy i ich zaw artość (część teoretyczna, dośw iadczalna oraz szczegółowa analiza w yników badań). Podkreśla się, iż praca dyplom ow a pow inna stać się spraw dzianem nabytych w iadomości i dać m ożność oceny przydatności absolw enta do sam odzielnych poczynań. Powyższe rozw ażania wykazują, że w nauczaniu języka naukow o-technicznego konieczne jest stosow anie najskuteczniejszych m etod i środków. Istotne jest, aby każdy blok zajęć był tak przemyślany, by nie nużył studentów. W zw iązku z tym należy się starać o sensow ne łączenie p o szczególnych elementów program u, o stosow anie różnych technik nauczania. 1 o zaś stw arza możliwość osiągnięcia zakładanego celu. LITERATURA [1] B r z e z i ń s k i J., Pomoce i środki audiowizualne w nauczaniu języków obcych, Warszawa [2] D ę b s k i R., M a y s M., Przygotowanie roku zerowego do studiów technicznych i ekonomicznych, [w:] M etodyka kształcenia językowego Polaków ze Wschodu. Referaty i komu nik aty z konferencji nt. M etodyka nauczania języka polskiego dla Polaków ze W schodu i Polonii (ze szczególnym uwzględnieniem tzw. roku zerowego), red. J. M azur, Lublin 1993.

8 [3] G a j d a S., Główne aspekty pracy nad terminologią, [w:] Prace naukowe SPNJO Politechniki Wrocławskiej, seria 11, Studia i Materiały 10, Wrocław [4] G ó r e c k i M., Rola środków technicznych w nauczaniu języka polskiego ja ko obcego, D ydaktyka Szkoły Wyższej 1983, nr 4(64). [5] J a r m a k S., Komputery w dydaktyce szkoły wyższej, Warszawa [6] K o z i c j a - R u t a J., Prezentacja wyboru tekstów specjalistycznych z ćwiczeniami oraz programu komputerowego z języka polskiego dla studentów obcokrajowców, [w:] Problemy kształcenia Polaków ze Wschodu, Lublin [7] Kultura języka dla studentów uczelni technicznej, red. T. Frankiewicz, Wrocław [8] L e w a n d o w s k i J., Kierunki rozwoju metodyki nauczania języka polskiego jako obcego po roku 1970, [w:] Metodyka nauczania języka polskiego jako obcego, red. J. Lewandowski Warszawa [9] M a z u r M., Terminologia techniczna, Warszawa [10] M i o d u n k a W., Język polski a współczesne metody nauczania języków obcych, [w:] Metodyka nauczania języka polskiego jako obcego, red. J. Lewandowski, Warszawa [11] M a r c i s z e w s k i W., Metody analizy tekstu naukowego, Warszawa [12] N o w i c k i W., O ścisłość pojęć i kulturę słowa iv> technice, Warszawa 1978.