2.1. Zm iany w liczbie i strukturze w ielkości

Transkrypt

1 Wanda Nowak-Sapota 2. Osoby starsze w strukturze gospodarstw domowych Z naczenie pojęcia starzen ie rozpatryw ane jest w ró ż n o ro d n y c h aspektach. W ujęciu ch ro n o lo g iczn y m jest to w iek kalendarzow y czyli okres czasu, jaki upłyną! od m o m e n tu n aro d zin do chw ili obecnej. S tarzen ie b iologiczne kojarzy się z procesem zm ian, jakie d o k o n u ją się z ró ż n ą in ten sy w n o ścią u poszczególnych osób, co nazyw ane jest często w iekiem czynnościow ym [Czechow icz, 1998]. S tarzenie dem ograficzne odnosi się do społeczeństw a i jest postrzegane jako w zrost liczby i u d ziału osób pow yżej pew nej g ran icy w ieku w śród ogółu ludności określonego tery to riu m [K ow aleski, 2000], R ó żn o ro d ność znaczenia słow a starzen ie jest w yznacznikiem zak resu obecnych i p rzyszłych w yzw ań dla p ań stw a, społeczeństw a, rodziny, k tó re zw iązane są z tym procesem. Jakość życia osób starszych nie zależy w yłącznie od upow szechniania, gwarantow anych przez in stytucje publiczne, św iadczeń pieniężnych. W ażną, a naw et często dom inującą rolę, m ają relacje osób starszych z członkam i ro d zin y należącym i do różnych pokoleń [Szukalski, 2004]. N ie sposób pom inąć konieczności zm ian w polityce społecznej państw a w k ie ru n k u przebudow y stru k tu r opieki zdrow otnej, zasobów m ieszkaniow ych, polityki socjalnej i ich dostosow ania do potrzeb starszej grupy społeczeństw a. Celem opracow ania jest prezentacja i analiza danych staty sty czn y ch, k tó re pozw alają na dokonanie oceny skali problem u starzenia się polskiego społeczeństw a, poprzez w skazanie m iejsca osób starszych w ro d zin ie, rozum ianej w kategoriach sp isu pow szechnego, a w ięc w yo drębnionej w ram ach gospod arstwa dom ow ego. Podstaw ą analizy są dane pochodzące z N arodow ego Spisu P o w szechnego 2002 r. oraz, w m iarę m ożliw ości, p o p rzednich spisów Zm iany w liczbie i strukturze w ielkości gospodarstw dom ow ych N S P w ykazały, że w 2002 r. obszar Polski zam ieszkiw ało ponad tys. osób, przy czym dom inująca część (około 61,8%), to m ieszkańcy m iast. gospodarstw ach dom ow ych skoncentrow anych było niem al 99% ogółu

2 44 V V d l i u a i N w v v c ir\-v» łl 4 p ^ L c i ludności kraju, a u d ział ten w ahał się w granicach od około 98,6% w m iastach do niem al 99,5% na wsi. O znacza to, że niew ielka część polskiego społeczeństw a zam ieszkuje w o b iektach zbiorow ego zakw aterow ania a u d ział tej g rupy osób w populacji od 1970 r. system atycznie m aleje (tab. 2.1). Tablica 2.1. Ludność w gospodarstwach domowych w latach (w procentach ogóiu ludności) Lata Ogóiem Miasta Wieś ,3 95,7 99, ,2 95,9 99, ,0 97,2 99, ,0 98,6 99,5 Źródło: Ludność i gospodarstwa domowe. Stan i struktura społeczno-ekonomiczna. NSP 2002, GUS, Warszawa W 2002 r. w sto su n k u do 1988 r. liczba m ieszkańców gospodarstw zbiorow ych obniżyła się o 324,4 tys. osób, co stanow i około 44% spadek liczby ludności spisanej w o b iektach zbiorow ego zakw aterow ania. T endencje zm ian ogólnej liczby ludności Polski i ludności w gospodarstw ach dom ow ych p rezentu je tablica 2.2. Tablica 2.2. Ludność ogótem i ludność w gospodarstwach domowych w latach Ludność Ludność w gospodarstwach domowych Lata ogółem miasta wieś ogółem miasta wieś 1970 = ,4 118,1 95,7 107,4 118,4 95, ,0 135,8 94,4 116,9 137,9 94, ,1 138,4 93,9 119,1 142,5 94,3 Źródto: Ludność i gospodarstwa domowe. Stan i struktura społeczno-ekonomiczna. NSP 2002, GUS, Warszawa A naliza danych spisow ych pozw ala zauważyć: rosnącą ten d en cję ogólnej liczby ludności od 1970 r., przy jednoczesnym w zroście liczby osób w gospodarstw ach dom ow ych, liczba ludności Polski w zrastała w yłącznie na sk u tek p rzy ro stu liczby m ieszkańców m iast; ludność sk u p io n a w gospodarstw ach dom ow ych w latach zm ieniała się w tak im sam ym sto p n iu jak ogólna liczba ludności k raju a p raw idłow ość ta dotyczyła zarów no m iast jak i terenów w iejskich, w 1988 r. w sto su n k u do 1970 w zrost liczby ludności w gospodarstw ach dom ow ych n ieznacznie w yprzedzał przyrost ogólnej liczby lu d n o ści kraju, w następnym okresie różnice te pogłębiają się. w m iastach, k ieru n ek i stopień w zględnych przyrostów w liczbie lu d n o ści obu populacji był zbliżony do ogólnopolskich tenden cji zm ian. N a w si, spad-

3 osoby stł»s*-c >» a ~ ,~.. 1_ kowi ogólnej liczby ludności towarzyszy! nieznacznie m niejszy spadek liczby o s ó b w gospodarstw ach dom ow ych. W ogólnej liczbie ludności Polski w 2002 r., 37812,7 tys. osób tw orzyło łącznie ponad tys. gospodarstw dom ow ych, w tym około 67,8% stanow iły gospodarstwa w m iastach. W latach odnotow ano znaczny przyrost ogólnej liczy gospodarstw dom ow ych w sto su n k u do 1970 r., sięgający 27,7% w 1988 r. i ponad 42% w 2002 r. W ysokie w zględne przyrosty były szczególnie w idoczne w m iastach: od 45 9% w 1988 r. do 66,3% w 2002 r. wobec relatyw nie niew ielkich na wsi. Tendencje dotyczące k ie ru n k u i stopnia zm ian liczby lu d n o ści skoncentrow anej w gospodarstw ach dom ow ych by ły zróżnicow ane w zależności od m iejsca zam ieszkania. L u d n o ść go spodarstw dom ow ych w Polsce w zrastała zdecydow a nie wolniej niż ogólna liczba gospodarstw, a przyrost był w idoczny w yłącznie w m iastach. N a wsi, w zrostow i liczby gospodarstw dom ow ych tow arzyszył system atyczny spadek liczby ludności. K onsekw encją tych tren d ó w jest obniżająca się przeciętna w ielkość gospodarstw a dom ow ego (tab. 2.3). Tablica 2.3. Zmiany w liczbie i wielkości gospodarstw domowych w latach Gospodarstwa domowe Przeciętna wielkość gospodarstwa Lata ogółem miasta wieś ogółem miasta wieś 1970 = ,8 126,0 104,3 3,11 2,85 3, ,7 145,9 103,0 3,10 2,86 3, ,2 166,3 109,7 2,84 2,60 3,33 Źródło: N S P 2002, Gospodarstwa domowe i rodziny. GUS, Warszawa Pierw sze, isto tn e zm iany w tym zakresie n astąpiły w latach Spadek średniej w ielkości gospodarstw a w Polsce o niem al 8%, spow odow any był obniżeniem się liczebności gospodarstw a dom ow ego na wsi o 8,3% oraz około 6% w m iastach. N astępny okres istotnych zm ian to lata W 2002 r. wzrostowi ogólnej liczby gospodarstw o ponad 11% tow arzyszył spadek średniej jego wielkości o 8,4%. Z decydow any wpływ na skalę tych zm ian m iał przyrost lczby gospodarstw w m iastach o niem al 14% (na wsi o około 6,5%) przy spadku lego przeciętnej w ielkości o około 9,5% (na wsi o 1,6%). W 2002 r. gospodarstw a o najm niejszej liczebnie w ielkości odnotow ano ^w ojew ództw ie łódzkim (2,63 osób) a największe w podkarpackim (3,38 osób). obszarze relatyw nie niskich w artości średniej znalazły się, obok łódzkiego, wolewodztwo zachodniopom orskie, dwa województwa Polski południow o-zachodnie) oraz m azowieckie. N ajw iększą przeciętną w ielkością gospodarstw a dom owego eitym ow ały się, obok podkarpackiego, m ałopolskie i w ielkopolskie (rys. 2.1). Obserwowane zm iany były niewątpliwie konsekwencją przekształceń stru k tu rz e dem ograficznej i społeczno-ekonom icznej ludności kraju, co prze

4 kłada się bezpośrednio na przeobrażenia w dynam ice liczby i sk ład u osobowego gospodarstw dom ow ych, jak rów nież stru k tu ry ich liczebnej wielkości. W ojewództwa D5 Dolnośląskie KP Kujawsko - Pomorskie LB Lubelskie LU Lubuskie ŁD Łódzkie MŁ Małopolskie MZ Mazowieckie OP Opolskie PK Podkarpackie PO Podlaskie PM Pomorskie ŚL Śląskie 5W Świętokrzyskie WM Warmińsko - Mazurskie WP Wielkopolskie ZP Zachodniopomorski e i: > M d o 2,84 2,8 5-3,05 I I 3,0 6 i w ię c e j Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych NSP Rys Przeciętna liczba osób w gospodarstwie domowym według województw w 2002 r. Z asadnicze zm iany dotyczyły utrw alającej się od 1970 r. tendencji spadku udziałów g ospodarstw w ieloosobow ych przy dość in ten sy w n y m w zroście odetka jedno- i dw uosobow ych, a stopień zm ian był szczególnie w idoczny w latach W 1988 r. w sto su n k u do 1970 udział gospodarstw jednoosobow ych w zrósł o 13,7%, p rzy czym w m iastach był to przyrost niew ielki (około 1,5%), n ato m iast bardzo in tensyw ny na wsi, bo sięgający p o n ad 34%. W 2002 r., niem al co czw arte gospodarstw o w Polsce było jednoosobow e a u d ział ich w ogólnej liczbie gospodarstw zw iększył się o 35,5% w sto su n k u do 1988 r., stopień w zrostu osiągnął 36,5% w m iastach i niem al 30% na wsi. Isto tn e ró żn ice udziałów jednoosobow ych gospodarstw, w ogólnej ich liczbie, obserw uje się w poszczególnych w ojew ództw ach, zw łaszcza w porów naniach uw zględniających podział m iasta-w ieś. N ajniższe udziały, w skali kraju, o d notow ano w w ojew ództw ach podkarpackim, w ielkopolskim i kujaw sko-pom orskim (w przedziale około 19% -22% ), n atom iast w dolnośląskim, łó d zkim i śląskim odsetek gospodarstw jednoosobow ych przekraczał 25%, a najw yższy poziom (28,7%) osiągnęło w ojew ództw o m azow ieckie. R elatyw nie w ysokim i odsetkam i legitym ow ały się m iasta, w k tórych poziom udziałów jednoosobow ych go

5 (jsouyj^ s p o d a r s t w w ahał się w granicach od około 23% w p o d karpackim do ponad 32% w wojew ództw ie m azow ieckim. W obszarze najniższych udziałów znalazły się również m iasta w ojew ództw : kujaw sko-pom orskiego, św iętokrzyskiego, w arm ińsko-m azurskiego oraz w ielkopolskiego. D w a w ojew ództw a P olski środkow ej (łódzkie i m azow ieckie) oraz m ałopolskie tw orzyły region o najw yższych udziałach jednoosobow ych gospodarstw w m iastach. Poziom udziałów na wsi kształtował się w przedziale 14% (w ielkopolskie) 22,2% (lubelskie i podlaskie). W ojewództwa pasa pom orskiego, obszaru w ielkopolski oraz dw a w ojew ództw a południow ej P olski znalazły się w regionie najniższy ch udziałów je d n o o so b o wych gospodarstw, nato m iast najw yższe odsetki odnotow ano, obok w schodnich obszarów, w dw u w ojew ództw ach centralnych oraz opolskim (rys. 2.2). M ia s ta W ie ś p o w y ż e j 29,2 ] p o w y ż e j 1 9 / Zródlo: Obliczenia własne na podstawie danych NSP Rys Gospodarstwa jednoosobowe w procentach ogólnej liczby gospodarstw domowych danego województwa w 2002 r. Praw idłowości te są odzw ierciedleniem struktury ogółu gospodarstw dom o wych według w ielkości. Największe liczebnie gospodarstwa na obszarach miast i wsi odnotowano w województwie podkarpackim a najmniejsze, w m iastach w o jewództw łódzkiego i m azow ieckiego. W stru k tu rze ogółu m iejskich gospodarstw ponad 52% stanow iły jenowuosobowe jednostki, ale dom inująca pozycja była udziałem gospodarstw )e noosobow ych (tab. 4). R elatyw nie najm niejszą grupę (9%) stanow iły p ięcioosobowe i w iększe zespoły, zm niejszył się znacznie u dział czteroosobow ych gospodarstw (o p o n ad 25% w 2002 r. w sto su n k u do 1988r.). C h arakterystyczną Cechą stru k tu ry w iejskich gospodarstw dom ow ych był d o m inujący u d ział d u

6 żych liczebnie zespołów (tab. 2.4). O d 1970 r. odsetek gospodarstw 5-cio i więcej osobow ych system atycznie zm niejsza! się, ale nadal u trzy m ał pierw szą pozycję w ogólnej liczbie gospodarstw dom ow ych na wsi. N iew ielkie spadki udziałów dały się zauw ażyć o d 1978 r. w grupie 4-ro osobow ych zespołów, n ato m iast dużą stabilizacją udziałów charakteryzow ały się dw u- i trzyosobow e gospodarstw a. Lata Tablica 2.4. Gospodarstwa domowe według liczby osób w gospodarstwie w latach O gółem w tysiącach Gospodarstwa domowe w tym o liczbie osób i więcej Ogółem w procentach ogółu ,3 16,1 18,8 20,2 21,0 23, ,1 17,4 21,7 22,8 21,2 16, , ,3 20,3 22,0 17, ,0 24,8 23,1 19,9 18,0 14,1 Miasta ,2 20,0 20,0 22,2 22,0 15, ,9 20,7 22,3 24,6 21,8 10, ,1 20,3 23,5 21,9 23,2 11, ,5 27,7 24,7 21,1 17,5 9,0 Wieś ,1 10,8 17,2 17,6 19,5 34, ,2 11,9 20,7 19,9 20,3 27, ,3 14,5 20,0 17,1 19,8 28, ,5 18,8 20,2 17,5 19,1 24,4 Źródło: Gospodarstwa domowe i rodziny, NSP 2002, GUS, Warszawa Z m iany w liczbie oraz stru k tu rze gospodarstw dom ow ych w ed łu g liczby osób uw arunkow ane są p rzem ianam i w w ielu w ym iernych i niew ym iernych czynnikach. Poczesne m iejsce w hierarchii czynników zajm ują te, k tórych następstw em są p rze o b rażen ia w dem ograficznej stru k tu rz e polskiego społeczeń stw a fo braniak, 1998]. K onsekw encją tych przem ian jest n ie u sta n n ie postępujący proces starzenia się populacji O soby starsze w strukturze gospodarstw dom owych w świetle wyników NSPLiM 2002 Z biorow ość określana pojęciem ludność starsza obejm uje osoby w różnym w ieku, przy czym doln a granica przyjm ow ana jest na ogół na poziom ie 60 lat. Jest to grupa osób zróżnicow ana zarów no z p u n k tu w idzenia m ożliw ości wyni-

7 gających, m iędzy in n y m i, z kondycji fizycznej, psychicznej, sytuacji ekonom icznej i pozycji społecznej, jak rów nież z p u n k tu w idzenia szeroko rozu m ian y ch p otrzeb, k tórych zaspokajanie jest niezbędne dla zapew nienia godnego życia [O b ran iak 1998, K ow aleski 2000], W 2002 r. na teren ie kraju zarejestrow ano 6483,4 tys. osób w w iek u 60 i w ięcej lat. O soby starsze stanow iły 17% ogólnej liczby ludności P olski, co oznacza wzrost u d ziału w sto su n k u do 1988 r. o ponad 16%. O bszar Polski, z p u n k tu w idzenia udziałów osób w w ieku 60 lat i więcej w ogólnej liczbie ludności kraju, m ożna podzielić na trzy jed n o ro d n e, spójne terytorialnie regiony. W ojew ództw a położone w zd łu ż w ybrzeża oraz przylegające do n ich kujaw sk o -p o m o rsk ie, lubuskie oraz w ielkopolskie tw orzą region o najniższych udziałach ludności w starszym w ieku. W przedziale śred n ich p o ziomów znalazło się 5 w ojew ództw Polski południow ej, a najw yższe odsetki o d notow ano w regionie środkow o-w schodnim, który obejm uje pięć w ojew ództw tworzących spójny tery to rialn ie obszar (rys. 2.3). W o je w ó d z tw a DS D olnośląskie KP K ujaw sko - Pom orskie LB Lubelskie LU Lubuskie ŁD Łódzkie MŁ M ałopolskie MZ M azow ieckie OP O polskie PK P odkarpackie PO Podlaskie PM Pom orskie ŚL Śląskie ŚW Ś w iętokrzyskie WM Warmińsko - Mazurskie W P W ielkopolskie ZP Zachodniopom orskie I I 1 6,0-1 7,2 ] pow yżej 17,2 Zródio: Obliczenia własne na podstawie danych NSPLiM Rys Udział ludności w wieku 60 lat i więcej w ogólnej liczbie ludności danego województwa w 2002 r. L udność w starszym w ieku, tak jak zdecydow ana w iększość społeczeństw a, skupiona była na ogół w gospodarstw ach dom ow ych, pełniąc rolę jego głowy, lub Pozostając w gospodarstw ach kierow anych przez in n e osoby. W 2002 r. w obiektach zbiorow ego zakw aterow ania zam ieszkiw ało łącznie 417,3 tys. osób (5,2% golnej liczby ludności gospodarstw dom ow ych), w tym 200,6 tys. m ężczyzn '2 1 6,8 tys. kobiet. W ogólnej liczbie m ieszkańców zbiorow ych gospodarstw oko- 16,6% stanow iła ludność w w ieku 60 lat i więcej, a więc zbiorow ość licząca

8 5 0 W d l lu C ł l N u v v a r \ - u u j < j i u 69,2 tys. osób. L iczebność tej populacji pow iększyła się w p o ró w n aniu z 1988 r. o około 14 tys. (n iem al 26%), a udział lu d n o ści starszej, w ogólnej liczbie zam ieszkałych w gospodarstw ach zbiorow ych, zw iększył się p o n ad dw ukrotnie, przy spadku ogólnej liczby ludności zam ieszkującej tego ty p u obiekty. W gospodarstw ach dom ow ych w 2002 r. odnotow ano 6414,4 tys. osób w w ieku 60 i więcej lat, a w ięc około 17% ogółu ludności gospodarstw dom ow ych. Zbiorow ość starszego pokolenia znajduje ró żn o ro d n e m iejsca w stru k tu rz e gospodarstw dom ow ych i rodzin. Część osób kieruje m niejszym i lub bardziej licznym i zespołam i, p ełn iąc funkcję głow y gospodarstw a, część pozostaje w gospodarstw ach tw orzonych przez in n e osoby. W edług danych ostatniego spisu, w ogólnej liczbie ludności w starszym w ieku pozostającej w gospodarstw ach dom ow ych, 23,8% to głow y jednoosobow ych gospodarstw. W zbiorow ości głów gospodarstw w ieloosobow ych, p o n ad 50% stanow iły osoby m ające 60 lat i więcej. P roporcje te były zróżnicow ane w zależności od płci i m iejsca zam ieszkania. W m iastach osoby starsze tw orzyły najczęściej jednoosobow e gospodarstw a a odsetek ten był wyższy w zbiorow ości kobiet. G o spodarstw a w ieloosobow e, m ające w swym składzie osoby w w ieku 60 i więcej lat, w 55,6% były kierow ane przez te osoby. L u d n o ść starsza, zam ieszkująca na wsi, charakteryzow ała się niższym udziałem (17,5%) jednoosobow ych gospodarstw, jak rów nież m niejszym odsetkiem głów w ieloosobow ych zespołów. P otw ierdzeniem tych spostrzeżeń są charakterystyki przedstaw iające różnice w stru k tu rze liczby gospodarstw dom ow ych i ich średniej w ielkości (tab. 2.5). Tablica 2.5. Gospodarstwa osób w wieku 60 i więcej lat w strukturze ogółu gospodarstw domowych w 2002 r. Płeć głowy gospodarstwa Ogółem Gospodarstwa domowe Osób w wieku 60 lat i więcej razem miasta wieś razem miasta wieś w tysiącach w% ogółu danej kategorii Ogółem 13337,0 8964,4 4372,6 29,9 29,3 31,0 M ężczyźni 8012,9 5069,3 2943,6 24,7 24,7 24,6 Kobiety 5324,1 3895,1 1429,0 37,7 35,2 44,3 Przeciętna liczba osób w gospodarstwie domowym Ogółem 2,84 2,60 3,33 2,06 1,94 2,28 M ężczyźni 3,13 2,86 3,60 2,41 2,29 2,63 Kobiety 2,39 2,26 2,77 1,71 1,63 1,87 Źródło: Obliczenia własne na podstawie NSP 2002, GUS, Warszawa P o n ad 3981,2 tys. gospodarstw dom ow ych w Polsce tw o rzyły osoby w sta r szym w ieku. O znacza to, że głow y gospodarstw m ające 60 i w ięcej lat stan o w i ły około 30% ogólnej liczby głów gospodarstw dom ow ych zarejestrow anych w spisie 2002 r., a u d ział ten był nieco w yższy na w si (31% ) n iż w m iastach (29,3%).

9 ogółem miasta wieś Polska ogółem fl Polska mężczyźni Polska kobiety a 60+ ogółem 60+ mężczyźni 60+ kobiety Źródło: Na podstawie danych w tablicy 2.5. Rys Przeciętna wielkość gospodarstwa domowego ogółem i osób w wieku 60 lat i więcej wedtug ptci gtowy gospodarstwa i miejsca zamieszkania w 2002 r. mężczyźni ogółem b m iasta a wieś Źródło: Dane w tablicy 2.5. Rys Przeciętna wielkość gospodarstwa osób w wieku 60 lat i więcej w 2002 r.

10 52 Wćll lud i NUwar\-oafjuia W m iastach co czw arte gospodarstw o było kierow ane przez starszego m ężczyznę, podobna sytuacja m iała m iejsce na wsi. W ogólnej liczbie gospodarstw kierow anych przez kobietę około 38% stanow iły gospodarstw a starszych osób, a odsetek ten sięgał ponad 35% w m iastach i aż ponad 44% na wsi. M ężczyźni byli głowam i w iększych liczebnie zespołów niż kobiety (tab. 2.5). Praw idłow ość ta ch arak tery styczna jest dla w szystkich gospodarstw w Polsce, jak rów nież kierow anych przez osoby w w ieku 60 lat i więcej i to zarów no w m iastach i na wsi. O soby starsze, w dom inującym sto p n iu, tw orzyły niew ielkie liczebnie zespoły, czego p otw ierdzeniem jest m niejsza średnia liczba osób przypadająca na jedno gospodarstw o w porów naniu ze średnią dla ogółu gospodarstw dom ow ych (rys. 2.4). G ospodarstw a kierow ane przez m ężczyzn w w ieku 60 i więcej lat m iały w swym składzie średnio więcej osób niż kierow ane przez płeć żeńską. Starsze k o b iety w m iastach tw orzyły m niej liczne zespoły osób n iż na o bszarach w iejskich (rys. 2.5). Tablica 2.6. Gospodarstwa domowe ludności w wieku 60 i więcej lat wedtug pici giowy gospodarstwa oraz liczby osób w gospodarstwie w 2002 r. Płeć głowy gospodarstwa Gospodarstwa domowe o liczbie osób i więcej w procentach ogółu danej kategorii Ogółem 38,4 38,8 12,3 10,5 M ężczyźni 16,9 52,3 17,3 13,5 Kobiety 59,5 25,4 7,5 7,6 Miasta 40,3 39,4 12,2 8,1 M ężczyźni 17,8 54,0 17,6 10,6 Kobiety 60,8 26,0 7,2 6,0 W ieś 34,6 37,6 12,6 15,2 M ężczyźni 15,2 49,5 16,7 18,6 Kobiety 56,8 24,0 8,1 11,1 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych NSP W stru k tu rz e ogółu gospodarstw dom ow ych osób starszych b ard zo zbliżone u d ziały p rzypadały na jedno i dw uosobow e jednostki, zaledw ie około 23% gospodarstw liczyło trzy i więcej osób. P roporcje te zm ieniały się w k ieru n k u w yższych udziałów jednoosobow ych (40,3%) a następ n ie dw uosobow ych gospodarstw w m iastach oraz m niejszego, około 20%, u d ziału trzy i więcej osobow ych zespołów. N a o bszarach w iejskich d o m inow ały głow y dw uosobo w ych gospodarstw, co trzecie gospodarstw o tw orzyła jedna osoba, ale p o n ad 15% spośród głów gospodarstw dom ow ych kierow ało zespołem składającym się z 4 i więcej osób, podczas gdy w m iastach u dział ten kształtow ał się na poziom ie około 8% (tab. 2.6). Z decydow ane różnice w proporcjach liczebnej w ielkości gospodarstw w idoczne są w podziale w edług płci. M ężczyźni w około 50% byli głow am i dw u

11 ( J S U u y o i u. U 'U osobow ych gospodarstw, z niew ielkim i różnicam i udziałów w m iastach i na wsi. K obiety, w dom inującym sto p n iu, tw orzyły jednoosobow e gospodarstw a; udział ich w ogólnej liczbie głów będących w w ieku 60 i więcej lat w ahał się w g ranicach od niem al 57% na wsi do około 61% w m iastach. P rzedstaw iona analiza danych spisow ych w skazuje, że w stru k tu rz e gospodarstw dom ow ych kierow anych przez ludność w w ieku 60 i więcej lat dom inującą rolę odgryw ały gospodarstw a jednoosobow e, n ato m iast w śród w ieloosobow ych zespołów m ałe liczebnie, najczęściej dw uosobow e gospodarstw a m ałżeńskie. Szybsze tem po w zrostu liczby i u d ziału gospodarstw w p o ró w n an iu ze zm ianam i ogólnej liczby starszej grupy ludności pow odow ały, że śred n ia w ielkość gospodarstwa zm niejszała się, co w idoczne było szczególnie w m iastach. Jednoznaczna ocena skutków prezentow anych zm ian w stru k tu rze gospodarstw dom ow ych nie jest m ożliw a bez uw zględnienia m iejsca starszych osób w ro d zin ie, sposobu zam ieszkiw ania, czy sytuacji ek onom icznej. Jednym ze stosow anych kryteriów klasyfikacji jest podział gospodarstw na rodzinne i n iero d zin n e. D o tej ostatniej grupy zalicza się, m iędzy in n y m i, gospodarstwa jednoosobow e, a więc te, których u dział w śród starszej populacji jest najw iększy (tab. 2.7). Tablica 2 7. Gospodarstwa domowe i ludność według grup pokoleniowych oraz sktadu rodzinnego w 2002 r. Rodzaj gospodarstwa Gospodarstwa domowe Ludność w gospodarstwach ogółem miasta wieś ogółem miasta wieś Ogółem (w tys.) 13337,0 8964,4 4372, , , ,4 W procentach ogółu danej kategorii Rodzinne 73,6 70,5 79,9 90,0 87,9 93,5 w tym jednorodzinne 93,8 95,8 90,0 89,5 93,1 84,0 Nierodzinne 26,4 29,5 20,1 10,0 12,1 6,5 w tym 1-osobowe 94,0 94,2 93,3 87,7 88,2 86,2 Z osobami wyłącznie starszymi (w wieku 60 i więce lat) Ogółem (w tys.-) 2519,7 1702,7 817,0 3530,3 2357,1 1173,2 W procentach ogółu danej kategorii Godzinne 38,6 37,3 41,2 55,5 54,2 58,1 w tym jednorodzinne 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Nierodzinne 61,4 62,7 58,8 44,5 45,8 41,9 w tym osobowe 98,6 100,0 97,8 97,3 99,0 95,6 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych NSP 2002 r. W 2002 r. w stru k tu rz e tys. gospodarstw w Polsce d o m in u jącą pozycję 2a)rnowały gospodarstw a ro d zin n e (73,6%), które obejm ow ały 90% ogółu lu d

12 54 W CU IV_)Cl I 'J U» łu i \ ności. R o d zin n e gospodarstw a dom ow e stanow ią bazę gospodarstw w ieloosobowych. Tw orzą je osoby spokrew nione połączone na ogól w ięzam i pokrew ieństw a lub pow inow actw a. W spisach pow szechnych rodzinę w yodrębnia się spośród osób w chodzących w skład gospodarstw a dom ow ego. B iologiczna ro d zin a w spisie 2002 r. definiow ana jest jako dw ie lub w iększa liczba osób, k tó re są zw iązane jako m ąż i żona, w spólnie żyjący p artn erzy (kohabitanci) osoby płci przeciw nej lub jako rodzic i dziecko. Tak więc, rodzina obejm uje parę bez dzieci lub parę z jednym lub w iększą liczbą dzieci, albo też sam otnego rodzica z jednym bądź w iększą liczbą dzieci [G U S, 2003]. Podstaw ow ą kategorią ro d zin n y ch gospodarstw jest zespół osób tw orzących biologicznie jedną rodzinę. Jed n o ro d zin n e gospodarstw a stanow iły niem al 94% ro d zin n y ch zespołów w Polsce, skupiających 89,5% ludności gospodarstw dom ow ych. W yodrębnione rodziny, to w około 80% m ałżeństw a, w gospodarstw ach których zam ieszkiw ało 83,7% ludności. Z naczącą pozycję zajm ow ały jed n o ro d zin n e gospodarstw a m atek z dziećm i (16,2%), sk u p iając w sw ym sk ład zie 3877 tys. osób, czyli 12,7% og ó łu społeczności gospodarstw dom ow ych. G ospodarstw a n iero d zin n e (26,4% ), to przede w szystkim gospodarstw a jednoosobow e, stanow iące 94% ogółu niero d zin n y ch jednostek. O pisane proporcje poszczególnych typów ro d zin n y ch gospodarstw dom ow ych w ykazały niew ielkie zróżnicow anie w p rzekro ju m iast i wsi. N a ogól, na terenach w iejskich, odnotow ano trochę wyższe u d ziały ro d zin n y ch zespołów niż w m iastach, n ato m iast w śród gospodarstw n iero d zin n y ch m niejszy odsetek jednoosobow ych. D o m in u jącą pozycję w stru k tu rze jed n o ro d zin n y ch gospodarstw zajm ow ały ro d zin y z p arą m ałżeńską i to zarów no w m iastach jak i na w si, z w yższym udziałem w śród tych ostatnich. R o d zin n e gospodarstw a dom ow e, w dom inującym sto p n iu, m iały w swym składzie dwa pokolenia, chociaż odnotow ano rów nież kilka procentow y odsetek w ielopo koleniow ych rodzin. Z p u n k tu w idzenia celu b adania najbardziej interesu jącą g ru p ą są gospodarstw a, w sk ład k tó ry ch w chodzą w yłącznie starsze osoby. W 2002 r. tego typu gospodarstw zarejestrow ano w Polsce 2519,7 tys. (około 19%) koncentrujących 3534,3 tys. osób., przy czym rozkład udziałów zarów no liczby gospodarstw jak i liczby ludności w n ich zam ieszkałej był niem al id enty czny w m iastach i na wsi. W stru k tu rz e w ielopokoleniow ych gospodarstw dom ow ych 7,6% stanow iły gospodarstw a osób w śred n im w ieku, które zam ieszkiw ały w spólnie z osobam i starszym i; taki sam odsetek odnotow ano dla zespołów łączących ludność m ło dą w śred n im w ieku i ze starszego pokolenia, n ato m iast relatyw nie n ajm niejszy udział (2,1%) stanow iły w spólne gospodarstw a osób m ło d y ch i w w ieku 60 i więcej lat. W ielopokoleniow e gospodarstw a częściej m ożna spotkać na terenach w iejskich; u d ział ich w ogólnej liczbie zespołów składających się z k ilk u pokoleń w yniósł około 22%, podczas gdy w m iastach kształtow ał się na poziom ie 12%. Interesujących spostrzeżeń dostarcza analiza stru k tu ry gospodarstw dom o w ych osób w yłącznie w starszym w ieku w edług sk ładu rodzin n eg o (tab. 2.7).

13 W stru k tu rz e gospodarstw starszego pokolenia w ystępow ała liczebna przewaga n iero d zin n y ch gospodarstw dom ow ych, k tó re stanow iły 61,4% ich ogólnej liczby. Zbiorow ość ta była zdom inow ana przez gospodarstw a jednoosobow e, których u d ział w ogólnej ich liczbie w ynosił 98,6% i w ahał się w g ranicach od 97,8% na wsi do 99% w m iastach. Pozostała część, 38,6% ogółu gospodarstw ludzi starszych, to niem al w 100% zespoły jednorodzinne, w sk ład k tó ry ch w chodzą wyłącznie osoby w w ieku 60 lat i więcej. O pisane proporcje w podziale ogółu gospodarstw starszego pokolen ia były odm ienne w p o ró w n an iu ze stru k tu rą gospodarstw całej populacji. W arto n ad mienić, że ro d zin n e gospodarstw a osób w podeszłym w ieku sk u p iały 55,5% tej kategorii ludności w obec 90% dla ogółu ro d zin a u d ziały te niew iele o d b iegały swym poziom em w m iastach i na wsi. W gospodarstw ach n iero d zin n y ch w Polsce zarejestrow ano jedynie 10% ogółu ludności, n ato m iast gospodarstw a nierodzinne, m ające w swym składzie w yłącznie osoby w w ieku 60 i więcej lat koncentrow ały 44,5% ludności starszej w kraju (w m iastach 45,8%, n a terenach wiejskich 41,9%). Podstaw ow ą kategorię jednorodzinnych gospodarstw dom ow ych stanow i li w spółm ałżonkow ie w starszym w ieku, w zespołach k tó ry ch zam ieszkiw ało 97,2% osób,, przy identy czn y ch udziałach w m iastach i na wsi. R o d zin y n iepełne (matki i ojcow ie z dziećm i) stanow iły jedynie około 2% ogółu ludności wyłącznie w w ieku 60 i więcej lat. L iczba osób przypadająca na jedno gospodarstw o dom ow e w całej populacji znacznie odbiegała swym poziom em od średniej dla ludności w starszym w ieku. Statystyczne gospodarstw o, w skład którego w chodzili w yłącznie starsi ludzie, liczyło 1,4 osób, przy średniej dla kraju 2,84 osób. Z naczne ró żn ice przeciętnej wielkości gospodarstw a odnotow ano rów nież dla ogółu gospodarstw w m iastach (2,6 osób) i na wsi (3,33 osób) W zbiorow ości w yłącznie starszego o d łam u lu d n o ści poziom śred n ich był niem al identyczny na obu obszarach. R o d zin n e gospodarstw o dom ow e, kierow ane przez osoby w w ieku 60 lat 1 więcej, m iało w sw ym składzie około 2 osób (zarów no w m iastach jak i na wsi), wobec średniej dla ogółu ro d zin n y ch gospodarstw około 3,5 osób (w m iastach około 3,4 i na wsi około 3,89). G ospodarstw a n ie ro d z in n e lu d zi starszego Pokolenia, to w zdecydow anej w iększości pojedyncze osoby (śred n ia 1,01), dla ogółu śred n ia w ielkość jest nieco w yższa (1,07 osób). W stru k tu rz e gospodarstw w edług typów ro d zin, gospodarstw a dom ow e lu d n o ści starszej m iały w swym składzie niew iele p o n ad 2 osoby (2,02) we w szystkich typach ro d zin w m iastach 1na wsi i były m niejsze o d średniej dla ogółu gospodarstw ro d z in n y c h o ponad 1 osobę. G ospodarstw a, w sk ład k tó ry ch w ch o d ziła co najm n iej jedna osoba w w ieku 60 i w ięcej lat, stan o w iły 36% ogółu gospodarstw w 2002 r., a była to zbiorow ość Ucząca 4800,5 tys. jednostek. P odział liczby tych jednostek pom iędzy gospodarstw a w ed łu g w ielkości był o d m ien n y w sto su n k u do stru k tu ry o g ó ln o p o l

14 skiej (tab. 2.8). G ospodarstw a dom ow e z osobam i starszym i b y ty m ałe liczebnie: p o n ad 67% ich ogólnej liczby zajm ow ały jedno i dw uosobow e, a niem al co p iąte gospodarstw o m iało w sw ym sk ład zie 4 i więcej osób. W stru k tu rz e ogółu gospodarstw w Polsce: jedno i dw uosobow e jed n o stk i stan o w iły 48%, co piąte gospodarstw o było 3-osobow e, n ato m iast p o n ad 32% p rzy p ad ało na zespoły 4 i w ięcej osobow e. Z naczące ró żn ice dały się zauw ażyć w p ro p o rcjach liczby gospodarstw w edłu g w ielkości w m iastach i na wsi. W m iastach zdecydow anie dom in o w ały m ałe liczeb n ie jed n o stk i, p o n ad 74% w zbiorow ości gospodarstw z osobam i starszy m i i p o n ad połow a spośró d ogółu, p rzy p ad ała w u d ziale jedno i dw uosobow ym jed n o stk o m, a gospodarstw a 4 i więcej osobow e stanow iły 26,5% ogólnej liczb y i 12,6% gospodarstw z osobam i w w iek u 60 i więcej lat. W iększe liczeb n ie gospodarstw a ch arak tery sty czn e b y ły dla teren ó w w iejskich. W stru k tu rz e ogółu jed n o stek 43,6% zajm ow ały zespoły 4 i więcej osobow e, co p iąte gospodarstw o liczyło dw ie osoby a około 19% stan o w iły jednoosobow e gospodarstw a. W śród gospodarstw ze starszą lu d n o ścią w iększy był u d ział jedno i dw uosobow ych, ale znaczącą pozycję zajm ow ały rów n ież 4 i w ięcej osobowe zespoły (30,2% ). Tablica 2.8. Gospodarstwa domowe z osobami w wieku 60 i więcej lat wedtug wielkości w 2002 r. Gospodarstwa domowe Ogółem w tysiącach Ogółem Liczba osób w gospodarstwie i więcej w procentach ogółu danej kategorii O gółem 13337,0 24,8 23,2 19,9 32,1 Z osobami 60 lat 4800,5 31,8 35,4 13,3 19,5 i więcej z 1 osobą 3220,5 47,4 22,6 10,3 19,7 z 2 osobami 1547,1 63,0 18,7 18,3 z 3 osobami i więcej 32,9 53,0 47,0 Miasta O gółem 8964,5 27,7 24,7 21,1 26,5 z osobami 60 lat 2938,5 36,0 38,1 13,2 12,7 i więcej z 1 osobą 2016,1 52,4 24,1 10,4 13,1 z 2 osobami 908,5 70,0 18,8 11,2 z 3 osobami i więcej 13,9 64,9 35,1 Wieś Ogółem 4372,5 18,8 20,1 17,5 43,6 z osobami 60 lat 1861,9 25,2 31,1 13,5 30,2 i więcej z 1 osobą 1204,3 39,0 20,0 10,3 30,7 z 2 osobami 638,6 53,0 18,5 28,5 z 3 osobami i więcej 19,0 44,3 55,7 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych NSP 2002 r.

15 J Osoby w starszym w ieku tw orzą sam odzielne gospodarstw a, lub pozostają w zespołach kierow anych przez in n e osoby. Z am ieszczone inform acje liczbow e w tablicy 2.8 pozw alają dostrzec pew ne praw idłow ości. W ogólnej liczbie gospodarstw z jedną osobą w w ieku 60 i więcej lat 47,4% to głow y jednoosobow e go gospodarstw a; odsetek ten był wyższy w m iastach (52,4%) niż na wsi (39%). Dwuosobowe zespoły, w sk ład których w chodziły osoby starsze, stanow iły w iększy udział w m iastach (24,1%) niż na wsi (20%), przy śred n im dla ogółu 22,6%. W stru k tu rze gospodarstw z 2 osobam i w w ieku 60 i więcej lat w yraźnie d o m in o wały dw uosobow e gospodarstw a, udział ich sięgał 63% w k raju przy relatyw nie wysokim w m iastach (70%) i niższym na wsi (53%). M ożna przypuszczać, że były to przede w szystkim pary m ałżeńskie i partn ersk ie osób w starszym w ieku oraz, w niew ielkim odsetku, dzieci w w ieku 60 i więcej lat z rodzicam i w podeszłym wieku, na co w skazują poprzednie analizy. P otw ierdzeniem tezy, że starsze w iekiem dzieci opiekują się jeszcze starszym i rodzicam i, jest duży u dział gospodarstw 3 osobowych tw orzonych w yłącznie przez osoby starsze w ogólnej liczbie zespołów z trzem a osobam i w w ieku 60 i więcej lat, w ynoszący ogółem 53% oraz około 65% w m iastach i 44,3% na wsi. L udność starszego pokolen ia na w si, częściej niż w m iastach, zam ieszkiw ała w w ieloosobow ych gospodarstw ach. W gospodarstwach z 1 osobą w w ieku 60 i więcej lat na wsi, niem al 31% stanow iły 4 i więcej osobowe zespoły, w m iastach udział takich gospodarstw osiągnął poziom około 13%. W zbiorow ości gosp odarstw z 4 i więcej osobam i starszy m i u d zia ł w iększych liczebnie zespołów sięgał 55,7% na wsi i około 35% w m iastach Sytuacja ekonom iczna gospodarstw dom ow ych O siągnięcie w ieku 60 lat dla kobiet i 65 lat dla m ężczyzn oznacza, w w iększości przypadków, odejście z aktyw nego życia zaw odow ego, czego konsekw encją jest na ogół zm niejszenie dochodów. A naliza danych spisów pow szechnych z lat 1988 i 2002 w skazała, że spadek aktyw ności zawodowej polskiego społeczeństw a dotknął szczególnie osoby w w ieku przedem erytalnym. T ru d n a sytuacja na ry n ku pracy nie zachęcała, a często uniem ożliw iała, aktyw izację zaw odow ą starszej ludności [B oroń, 2002], G łów nym źró d łem zabezpieczenia śro d k ó w na u trz y m anie są stałe dochody z em ery tu r i re n t [W orach-k ardas 2004]. N ależy jednak zaznaczyć, że są to św iadczenia otrzym yw ane w m iejsce d o ch o d u z pracy, a więc nie dotyczą całego społeczeństw a. W Polsce, w ogólnej liczbie gospodarstw dom ow ych utrzym ujących się z p racy zaledwie 3,9% stanow iły gospodarstw a osób w w ieku 60 i więcej lat, a odsetek ten był nieco wyższy w gospodarstw ach kierow anych przez kobiety (4,5% wobec 3,6% dla m ężczyzn). W zbiorow ości gospodarstw utrzym ujących się z niezarobkowych źródeł dom inow ały w 2002 r. jednostki kierow ane przez osoby starszego po

16 58 kolenia. W śród ogółu gospodarstw, których głową była kobieta, z niezarobkow ych źródeł utrzym yw ało się 66,3% gospodarstw osób w w ieku 60 lat i więcej, natom iast w zbiorow ości gospodarstw kierow anych przez m ężczyzn analogiczny odsetek w y nosił 60,6%. G łów ną pozycją w tej kategorii dochodów były em erytury, a w następnej kolejności, renty. W populacji em eryckich gospodarstw, jednostki kierow ane przez osoby starsze stanow iły ponad 84%, przy czym w gospodarstw ach mężczyzn udział ten sięgał niem al 85% a kierow anych przez płeć żeńską około 83%. G ospodarstw a, k tórych głów nym źródłem u trzy m an ia była re n ta stanow iły znaczącą pozycję w stru k tu rze ich ogólnej liczby, szczególnie w zbiorow ości kobiet. L iczba gospodarstw utrzym ujących się głów nie z re n ty w yniosła w 2002 r. p o n ad 1788 tys. W zbiorow ości tej około 49% stanow iły gospodarstw a kierow ane przez osoby w w ieku 60 i więcej lat. W gospodarstw ach tw orzonych przez m ężczyzn odsetek w ynosił około 34%, n atom iast w gospodarstw ach kierow anych przez kobiety przekraczał 61%. A nalizując stru k tu rę gospodarstw dom ow ych, k tórych głow ą jest osoba starsza, m ożna stw ierdzić, że podstaw ą utrzy m an ia był dochód pochodzący z niezarobkow ych źródeł (tab. 2.9). Z pracy utrzym yw ało się zaledw ie 6,7% gospodarstw starszego pokolenia. O dsetek ten był wyższy w gospodarstw ach kierow anych przez m ężczyzn (8,6% ), co w ydaje się zrozum iałe ze w zględu na późniejszy wiek em erytalny. W stru k tu rz e gospodarstw czerpiących dochody z niezarobkow ych źródeł dom inow ały gospodarstw a em erytów, przy czym odsetek w zbiorow ości żeń sk ich głów jest niższy. Tablica 2.9. Gospodarstwa domowe według głównego źródta utrzymania oraz wieku i ptci gtowy gospodarstwa w 2002 r. (w procentach ogótu gospodarstw danej kategorii) W iek i płeć głowy gospodarstwa praca Główne źródło utrzymania gospodarstwa domowego niezarobkowe źródło w tym razem emerytura renta lat w procentach ogółu danej kategorii Ogółem 71,2 22,5 24,2 43,2 M ężczyźni 75,7 19,1 23,3 45,0 Kobiety 63,1 28,6 25,2 41,0 60 i więcej lat w procentach ogółu danej kategorii Ogółem 6,7 91,2 68,5 22,0 M ężczyźni 8,6 89,6 75,5 13,2 Kobiety 4,9 92,8 61,6 30,9 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych NSP 2002 r. R elatyw nie zn ik o m a część gospodarstw dom ow ych kierow anych przez osoby w w ieku 60 lat i więcej utrzym yw ała się głów nie z in n y ch niezarobkow ych źródeł (zasiłku pom ocy społecznej czy innej doraźnej pom ocy) oraz pozostaw ała na u trzym aniu (1,3%).

17 U b u u y a i ~ w w... w j r w. Ź ró d ła dochodów, które na ogół są podstaw ą ekonom icznej egzystencji gospodarstw dom ow ych, różnią się swym pochodzeniem w zbiorow ości osób starszego pokolenia w sto su n k u pozyskiw anych przez głow y gospodarstw będących w w ieku p ro d u k cyjn y m, co w ynika niew ątpliw ie z różnic w aktyw ności zawodowej (tab. 2.9). Podstaw ow ym źródłem utrzy m an ia tych o statn ich b yły dochody z pracy. W arto zw rócić jednak uw agę, że ponad 22% tych gospodarstw u trzy m y wało się z niezarobkow ych źródeł, a w śród gospodarstw kierow anych przez k o biety odsetek te n sięgał 28,6%. W zbiorow ości głów gospodarstw, czerpiących głównie dochody ze źródeł niezarobkow ych, dom inow ały osoby pobierające rentę. R elatyw nie w ysoki odsetek, kształtujący się na poziom ie 43,2%, był wyższy dla m ężczyzn (45%). N iepokojący jest w ysoki udział, w śród rencistów, osób utrzym ujących gospodarstw o głów nie z renty inw alidzkiej. W gru p ie w ieku p ro dukcyjnego odsetek ten kształtow ał się na poziom ie około 82% w m iastach i na wsi, n atom iast zdecydow anie był wyższy w gospodarstw ach kierow anych przez mężczyzn (94%), niż w zbiorow ości głów płci żeńskiej (65%). A nalogiczne udziały w gospodarstw ach osób starszych były bardziej zróżnicow ane. O gólny w skaźnik był zdecydow anie niższy (52,4%), ale w zbiorow ości m ężczyzn przekraczał 97%, nato m iast w śród gospodarstw kierow anych przez kobiety 33,7%. Sytuacja ekonom iczna decyduje o jakości życia ludności. D la osób starszych jest to często m ożliw ość sam odzielnej egzystencji w n atu raln y ch dom ow ych w a runkach [M akow iec-d ąbrow ska, 2002]. Pokolenie starszej ludności n iejed n o krotnie pozostaje w relatyw nie lepszej sytuacji ekonom icznej n iż osoby m łode, które w szczególny sposób zostały dotk n ięte sk u tk am i procesu transform acji [Dem bow ska, 2004]. Jednym z czynników objaśniających sytuację społecznoekonom iczną gospodarstw dom ow ych jest sam odzielność zam ieszkiw ania. Z d e cydowana w iększość osób starszych dysponuje m ieszkaniem, ale często dzieli je z gospodarstw em dom ow ym in n y ch osób, najczęściej dorosłych dzieci. W 2002 r. z ogólnej liczby tys. gospodarstw dom ow ych ponad 76% zam ieszkiw ało sam odzielnie, n atom iast w śród gospodarstw z osobam i starszym i wskaźnik sam odzielności sięgał niem al 81%. W stru k tu rz e ogółu gospodarstw zam ieszkujących w spólnie najliczniejszą grupę (39,5%) stanow iły gospodarstw a Jednoosobowe. W spólne m ieszkanie w zbiorow ości gospodarstw z osobam i starszymi dzieliło 45,3% gospodarstw jednoosobow ych oraz n iem al 38% dw uosobowych zespołów, jedynie około 16% gospodarstw zam ieszkujących w spólnie m iało w swym składzie 3 osoby i więcej. U dział gospodarstw użytkujących w spólne M ieszkanie na wsi jest w yższy w zbiorow ości zespołów m ających w sw ym sk ładzie osoby w w ieku 60 lat i w ięcej; dla ogółu gospodarstw w skaźniki były na ogół Wyższe w m iastach. Częstość dysponow ania sam odzielnym m ieszkaniem była w yższa w śród gospodarstw dom ow ych kierow anych, lub m ających w swym składzie osoby starte g o pokolenia, n iż dla ogółu gospodarstw w kraju.

18 U dział gospodarstw m ieszkających w sam odzielnym m ieszk an iu kształtow ał się na poziom ie około 20% w kategorii jedno- i dw uosobow ych oraz p o n ad 23% w śród trzyosobow ych gospodarstw. W yższy (35,6%) w skaźnik odnotow ano dla 4 i więcej osobow ych zespołów. Z bliżony rozkład m ierników m ożna było zauw a żyć w m iastach i na w si, ale ich poziom był wyższy dla m ałych liczebnie gospodarstw w m iastach i w ahał się w granicach 22,2% -25,2%, w obec 15,9% 18,8% na terenach w iejskich. O d m ienna sytuacja w ystąpiła w gru p ie 4 i więcej osobow ych gospodarstw, w śród k tórych na wsi ponad 40% dysponow ało o d ręb n y m m ieszkaniem, nato m iast na terenach m iejskich w skaźnik sam odzielności zam ieszkiw ania w iększych liczebnie zespołów kształtow ał się na poziom ie około 30%. Z decydow anie lepszą sytuację, z p u n k tu w idzenia sam odzielności m ieszkaniowej, odnotow ano w gospodarstw ach dom ow ych skupiających w yłącznie osoby starszego pokolenia oraz gospodarstw a m ające w swym składzie osoby w w ieku 60 lat i więcej. W śród ogółu gospodarstw jednoosobow ych kierow anych przez starszą osobę niem al 43% zam ieszkiw ało sam odzielnie, więcej w m iastach (48%) n iż na w si (około 34%). D la gospodarstw dw uosobow ych p oziom ty ch w skaźników był wyższy i w ynosił dla ogółu dw uosobow ych gospodarstw ponad 59%, przy 67,5% w m iastach oraz 46,4% na terenach wsi. P otw ierdza to tezę, że sam odzielność zam ieszkiw ania zależy nie tyko od sytuacji społecznej, czy ekonom icznej starszych osób, ale rów nież m ożliw ości usam odzieln ien ia się m łodszego pokolenia. N a wsi dodatkow ym czy n n ik iem jest różnorodność tradycji oraz system budow nictw a m ieszkaniow ego, sprzyjający w spólnem u zam ieszkiw aniu [Zaniew ska, T h iel, 2004] G ospodarstw a jednoosobow e osób w starszym wieku Z dotychczasow ych analiz w ynika, że w stru k tu rze gospodarstw dom ow ych, których głow ą była osoba starsza, występow ała liczebna przew aga n ierodzinnych gospodarstw (por. tab. 2.7), które stanow iły 61,4% ich ogólnej liczby (w m iastach 62,7%, na wsi 58,8%). W zbiorow ości tej dom inow ały gospodarstw a jednoosobowe (około 98% ogółu n iero d zin n y ch gospodarstw ) i to najczęściej tw orzone przez kobiety. Rozwój liczby i przem iany stru k tu r gospodarstw dom ow ych z osobam i w w ieku 60 i więcej lat w znacznym sto p n iu osadzone są w obecnej sytuacji i m i nionych tre n d a c h rozw oju ogółu gospodarstw dom ow ych [N ow ak-sapota, 2002]. C zynniki pow odujące zm iany w ielkości gospodarstw, w konsekw encji, zm ieniają relacje ro d zin n y ch i n iero d zin n y ch zespołów na korzyść tych drugich. M oże to oznaczać, że znaczna część starszego społeczeństw a będzie się starzeć z dala od rodziny, często w sam otności, co jest niew ątpliw ie bardzo b olesną dolegliw ością

19 fj^juy s t a r o ś c i [Frąckiew icz, 2004], M ożliw ość przybliżenia tego p ro b lem u daje analiza liczby oraz stru k tu ry dem ograficznej i społecznej osób, które tw orzyły jednoosobowe gospodarstw a dom ow e (tab. 2.10). Tablica Ludność w gospodarstwach jednoosobowych wedtug grup wieku i ptci w 2002 r. (w procentach ogótu ludności oraz poszczególnych grupach wieku) Grupy wieku Ogółem mężczyźni W tym kobiety Miasta W ieś Ogółem 8,7 7,4 10,0 10,7 5,6 w procentach ogółu danej grupy wieku 60 lat i więcej 23,8 13,1 30,9 27,3 18, ,0 11,0 30,1 18,9 10, ,9 11,4 26,2 23,3 14, ,9 12,8 33,0 28,9 19, ,4 15,7 39,6 36,0 25, ,3 19,0 42,8 40,4 29, ,2 23,5 42,5 42,6 30,4 90 lat i więcej 35,8 28,6 38,2 41,1 28,4 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych NSP 2002 r. W ogólnej liczbie ludności skupionej w gospodarstw ach dom ow ych, liczącej w 2002 r tys. osób, około 8,7% (3.307 tys.) stanow iła ludność jednoosobowych gospodarstw ; analogiczny odsetek w zbiorow ości osób w w ieku 60 i w ięcej lat kształtow ał się na poziom ie około 23,8%. L u d n o ść jednoosobow ych gospodarstw dom ow ych zdom inow ana była przez płeć żeńską, a szczególnie przez starsze kobiety. W 2002 r. niem al 31% zbiorow ości k o biet w w ieku 60 i więcej lat była głow ą jednoosobow ego gospodarstw a; w skali kraju jest to 10% ogólnej liczby pań. M ężczyźni w gosp odarstw ach jednoosobow ych stan o w ili 7,4% m ęskiej p o pulacji, w gru p ie osób starszych odsetek ten w ynosił około 13%. R óżnice u d ziałów były znaczące dla m iast i wsi, przy zdecydow anie w yższym poziom ie w m iejskich aglom eracjach. U dział ludności starszej w gospodarstw ach jednoosobow ych w zrastał w raz 2 przechodzeniem do starszych w iekiem roczników. Stała, rosnąca tendencja utrzym yw ała się w zbiorow ości m ężczyzn; tem po w zrostu było niew ielkie do 75 roku życia po czym, w starszych grupach w ieku, następow ał szybki przyrost udziałów. W populacji starszych kobiet, wraz z upływ em w ieku, w zrastały udzialv gospodarstw jednoosobow ych. W skaźnik osiągnął najw yższy poziom w p rze dziale lat, po czym następow ał jego system atyczny spadek. D la p o rów nania w arto n adm ienić że w stru k tu rze ogółu gospodarstw dob o w y ch niem al co czw arte było jednoosobow e, n ato m iast w śród gospodarstw tw orzonych przez osoby starsze p o n ad 38% stan o w iły g o spodarstw a pojedyn-

20 62 V V ć tl lu ć ł l N U W a r N - u u f J u i c j czych osób (por. tab. 2.6). O dsetek jednoosobow ych go sp o d arstw b y t zdecydow anie wyższy w poszczególnych grupach w ieku kobiet niż m ężczyzn, ale w obu populacjach w skaźniki w ykazują rosnącą tendencję w raz z przech o d zen iem do w yższych p rzed ziałó w w ieku. W śród gospodarstw osób starszy ch, głow ą gospodarstw a jednoosobow ego była najczęściej kobieta i to zarów no w m iastach jak i na wsi (tab. 2.11). W populacji m ężczyzn częstość kreow ania jednoosobow ego gospodarstw a w yraźnie w zrastała po ukończeniu 80 lat. Tablica Gospodarstwa jednoosobowe osób starszych wedtug wieku i ptci gtowy gospodarstwa w 2002 r. Wiek głowy gospodarstwa Miasta Wieś ogółem mężczyźni kobiety ogółem m ężczyźni kobiety w procentach ogółu danej grupy wieku 60 lat i więcej 40,3 17,8 60,8 34,6 15,2 58, ,1 15,0 49,5 20,6 12,3 36, ,1 15,4 56,9 26,8 12,6 47, ,2 17,6 62,5 35,5 14,3 58, ,9 21,6 66,3 45,3 18,4 65, ,4 26,9 70,2 52,9 24,2 71, ,9 35,4 74,3 59,9 32,7 74,9 90 lat i więcej 68,9 47,2 76,7 66,5 45,1 76,9 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych NSP 2002 r. Isto tn e różnice udziałów jednoosobow ych gospodarstw osób starszych, w ogólnej ich liczbie, odnotow ano w poszczególnych w ojew ództw ach, zwłaszcza w porów naniach uw zględniających podział m iasta-w ieś. O kazuje się, że w wielu w ojew ództw ach proporcje były zupełnie o d m ienne od obserw ow anych dla ogółu gospodarstw jednoosobow ych. W m iastach udziały były niższe niż na obszarach w iejskich. W re g io n ie o najw yższych u d ziałach znalazły się w ojew ództw a leżące w zdłuż w schodniej granicy kraju oraz łódzkie i św iętokrzyskie. W typologii m iast, w schodnie rejony należą do w ojew ództw o najniższym odsetk u jednoosobow ych gospodarstw starszego pokolenia (rys. 2.6). Praw idłow ości te były w niek tó ry ch w ojew ództw ach o d m ien n e w stosunku do stru k tu ry ogółu gospodarstw dom ow ych w edług w ielkości. N ajw iększe liczebnie gospodarstw a na obszarach m iast i wsi odnotow ano w w ojew ództw ie p odkarpackim a najm niejsze, w m iastach w ojew ództw łódzkiego i m azow ieckiego. W życiu osób w podeszłym w ieku szczególnego z n aczen ia n ab iera m ożliwość k o n ta k tu z rodziną. Część starszego społeczeństw a, z konieczności lub w yboru, tw orzy sam odzielne gospodarstw o i m ieszka w o d ręb n y m m ieszkaniu. Część osób, na ogół niezależna ekonom icznie, tw orzy o d rębne gospodarstw o jednoosobow e, ale dzieli m ieszkanie z członkam i ro d zin y lub obcym i osobam i. W 2002 r. w ogólnej liczbie gospodarstw dom ow ych w Polsce 76,2% zam ieszkiw ało sam odzielnie. U dział ten, w zbiorow ości ogółu głów gospodarstw osób starszych, sięgał niem al 81% i wyższy był w m iastach (82,1%) niż na wsi(78,8%)-

21 Miasta Wieś d o 41,4 d o 53,0 I 4 1,5-4 4,7 53,1-6 3,5 p o w y ż e j 44,7 p o w y ż e j 63,5 Źródio: Obliczenia własne na podstawie danych NSP Rys Gospodarstwa jednoosobowe osób w wieku 60 lat i więcej w procentach ogótu jednoosobowych gospodarstw danego województwa w 2002 r. Z agadnienie sam odzielności zam ieszkiw ania ludności w podeszłym w ieku jest złożonym problem em. W pływ na indyw idualne decyzje w tym zakresie, obok czynników dem ograficznych, m ają tzw. d eterm in an ty zachow aw cze. Zw iązane są one z w iekiem i p łcią osób, które w danym m om encie znajdują się w różnych fazach rozw oju gospodarstw a [B ień, 2000]. L udność w zw iązkach m ałżeńskich na ogół tw orzy gospodarstw a w ieloosobowe do m o m en tu u sam odzielnienia się dzieci i z upływ em lat, zgonu w spółm ałżonka. Pozostające osoby poszerzają krąg jednoosobow ych gospodarstw, lu b do łączają do gospodarstw sw ych dorosłych dzieci. O soby obu p łci, k tó re nig d y nie w stępowały w zw iązki m ałżeń sk ie, najczęściej pozostają w jednoosobow ych gospodarstw ach zam ieszkując sam odzielnie. W zbiorow ości osób rozw iedzionych 1 ow dow iałych, decyzje o sposobie zam ieszkiw ania zależą na ogół od kondycji fizycznej, zdrow otnej, sytuacji społeczno-ekonom icznej, ale rów nież w znacznym stopniu, od czynnika subiektyw nego, jakim jest w yższa sk ło n n o ść do tw orzenia sam odzielnego gospodarstw a niż w spółzam ieszkiw anie z in n y m i [Sweet 1984, Erm ish, O verton 1985]. Z przeprow adzonych badań w ynika, że w iększość ludzi starszych, niezależnie od płci i stan u cyw ilnego, w yraża chęć k o n tak to w an ia się 1Przebyw ania z dziećm i, ale deklaruje odręb n e zam ieszkiw anie [Szatur-Jaw orska, 1999], W edług danych N S P 2002 w ogólnej liczbie gospodarstw zam ieszkałych sam odzielnie 38,2% stanow iły gospodarstw a m ające w sw ym składzie osoby w w ieku 60 i więcej lat, u d ział ten w m iastach był m niejszy (34,8%) niż na wsi (45,6%).

22 W zbiorow ości gospodarstw m ieszkających sam odzielnie z osobam i starszym i około 67%, to gospodarstw a z jedną osobą w w ieku pow yżej 60 lat, w m iastach 67,9% a na obszarach w iejskich 65,2%. W stru k tu rze tych o statn ich znajdow ały się gospodarstw a jednoosobow e posiadające odręb n e m ieszkanie oraz gospodarstw a w ieloosobow e, w k tórych osoba starsza była głow ą gospodarstw a lub jego członkiem (tab. 2.12). D om inującą grupą w śród gospodarstw zam ieszkałych sam odzielnie z osobam i w starszym w ieku były gospodarstw a m ające w swym składzie tylko jedną osobę starszego pokolenia. W ogólnej liczbie 2594,1 tys. takich gospodarstw w Polsce niem al 43% stanow iły osoby sam otnie użytkujące m ieszkanie. M ożna wnioskować, że sam odzielne zam ieszkiw anie starszej ludności tw orzącej jednoosobow e gospodarstw a, jest dom eną m iast. N a obszarach m iejskich około 786,7 tys. osób w wieku 60 i więcej lat zam ieszkiw ało sam otnie, co stanow i 48% liczby gospodarstw zam ieszkałych sam odzielnie z jedną osobą starszą., na wsi jest to populacja licząca 1467,7 tys. osób (22,1%). Istotne różnice w poziom ie w skaźników, charakteryzujących sposób zam ieszkiw ania ludności m iast i wsi, w ynikają m iędzy innym i z tradycji rodzinnych, w spólnoty majątkowej (w spólne użytkow anie gospodarstw rolnych), jak rów nież odm iennej stru k tu ry budow nictw a [N ow ak-sapota, 2002], Tablica Gospodarstwa domowe zamieszkałe samodzielnie wedtug liczby osób w gospodarstwie w 2002 r. Gospodarstwa domowe Ogółem w tysiącach Ogółem Liczba osób w gospodarstwie i więcej w procentach ogółu danej kategorii O gółem 10156,7 20,2 23,2 20,8 35,6 z osobami 60 lat i więcej 3880,5 28,6 34,8 14,2 22,4 z 1 osobą 2594,1 42,8 23,4 11,1 22,7 z 2 osobami 1258,5 59,2 19,9 20,9 z 3 osobami i więcej 27,9 49,6 50,4 Miasta Ogółem 6940,3 22,2 25,2 22,5 30,1 z osobami 60 lat i więcej 2412,8 32,6 38,7 14,4 14,3 z 1 osobą 1637,5 48,0 25,6 11,4 15,0 z 2 osobami 763,2 67,5 20,1 12,4 z 3 osobami i więcej 12,1 63,2 36,8 Wieś O gółem 3216,4 15,9 18,8 16,9 48,4 z osobami 60 lat i więcej 1467,7 22,1 28,5 14,0 35,4 z 1 osobą 956,6 33,9 19,7 10,7 35,7 z 2 osobami 495,3 46,4 42,0 11,8 z 3 osobami i więcej 15,8 39,3 60,7 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych NSP 2002 r.

23 Z asoby m ieszkaniow e m iast to, w dużym sto p n iu m ieszkania w blokach, o relatyw nie m ałym m etrażu i niew ielkiej liczbie izb. L u d n o ść starszego pokolenia najczęściej była i jest użytkow nikiem tych zasobów, co nie sprzyja w spólnemu zam ieszkiw aniu gospodarstw. Z w cześniejszych analiz w ynika, że odręb n ie zam ieszkują osoby, któ re nie w stępow ały w zw iązki m ałżeńskie oraz sam odzielne ekonom icznie preferujące k o n tak t z ro d zin ą przy u żytkow aniu oddzielnego m ieszkania. N a obszarach w iejskich sam odzielne zam ieszkiw anie jednoosobowych gospodarstw zw iązane jest najczęściej ze zgonem jednego ze w spółm ałżo n ków i b ra k iem następców m łodszego pokolenia. O soby starsze, w zdecydow anej w iększości, dysponują dochodem pochodzącym ze św iadczeń em erytalnych i rentow ych, co pozw ala na ogół gospodarow ać sam odzielnie. Potw ierdza to analiza danych dotyczących źródeł u trzy m an ia osób w w ieku 60 lat i więcej. W populacji 2519,7 tys. gospodarstw posiadających w łasne źródło u trzy m an ia 72,5% stanow iły gospodarstw a em erytów i p o n ad 22% re n cistów, a o dsetki te były zbliżone w m iastach i na wsi. G ospodarstw a jednoosobowe, czerpiące głów ne dochody z em erytury, stanow iły niem al 54% ich ogólnej liczby, n ato m iast w śród rencistów u dział jednoosobow ych gospodarstw k ształto wał się na poziom ie niem al 81%, przy czym odsetki te b yły w yższe dla m iast Przewidywane zm iany w liczbie i strukturze g ospodarstw dom ow ych do 2030 r. Z najom ość rozw oju liczby i przekształceń w stru k tu rz e gospodarstw dom o wych m ają ogrom ne znaczenie dla przygotow ania założeń i realizacji planów społeczno-gospodarczych k raju oraz jego regionów. Szczególnie isto tn ą rolę w tym zakresie sp ełn iają prognozy długoterm inow e, które um ożliw iają nakreślenie podstaw ow ych problem ów, które będą się pojaw iać w zw iązku z tendencjam i zmian stan u i s tru k tu ry dem ograficznej społeczeństw a. Z m ian y te w bezpośredni sposób w pływ ają na rozwój liczby gospodarstw dom ow ych oraz ich stru k tu rę w e dług w ielkości. O soby dorosłe p ełn ią rolę głów gospodarstw dom ow ych, a więc ch stru k tu ra w edług w ieku decyduje o liczbie gospodarstw. D zieci i m łodzież, w dom inującym sto p n iu, są członkam i gospodarstw, co w pływ a na ich w ielkość. Z godnie z p rzy jętą w Polsce definicją, gospodarstw o dom ow e tw o rzą osoby zam ieszkujące razem i w spólnie utrzym ujące się. Pojedyncze osoby utrzym ujące Sl? sam odzielnie, niezależnie od sposobu zam ieszkiw ania, tw orzą gospodarstw a >ednoosobow e. W procesie kreow ania gospodarstw dom ow ych nie sposób więc Pom inąć czynników n atu ry ekonom icznej oraz sytuacji m ieszkaniow ej społeczeństwa. Poziom oraz pow szechność posiadania w łasnych dochodów, jak również dostępność zasobów m ieszkaniow ych, są czy n n ik am i sprzyjającym i w zrostowi liczby gospodarstw dom ow ych.

24 66 w ariu a N U W c i i \ - o a J u i c t P rognoza gospodarstw dom ow ych, opracow ana przez G U S, obejm uje okres lat P odstaw ą obliczeń prognostycznych były w yniki Pow szechnego Spisu L u d n o ści i M ieszkań przeprow adzonego w 2002 r. oraz prognoza lu d n o ści na lata w edług w ojew ództw w przekroju m iast i w si [G U S, 2004], Z ałożenia p rognostyczne dotyczą przede w szystkim u w arunkow ań dem ograficznych i rodzin n y ch. W zakresie zm ian czynników ekonom icznych i sytuacji m ieszkaniow ej przyjęto ogólne k ieru n k i tren d ó w ze w zględu na b rak szczegółow ych prognoz rozw oju gospodarczego, szczególnie dla województw. O gólna liczba ludności w gospodarstw ach dom ow ych od 2002 r. będzie system atycznie zm niejszała się, osiągając w 2030 r. poziom 34906,6 tys. Spadek o 7,6% będzie w yłącznie udziałem m iast, na teren ie których liczba lu d n o ści w gospodarstw ach zm niejszy się do 19959,5 tys. (około 12%). L iczba lu d n o ści w gospodarstw ach dom ow ych na wsi w zrośnie do 14947,1 tys., czyli o około 2,8%. Pow iększać się będzie rów nież zbiorowość ludności zam ieszkującej obiekty zbiorow ego zakw aterow ania, osiągając w 2030 r. poziom niem al 800 tys., co oznacza niem al podw ojenie się liczebnych rozm iarów tej grupy osób w sto su n k u do 2002 r. P rzyrosty b ędą zróżnicow ane w poszczególnych g rupach w ieku, ale najw iększe przew iduje się w śród starszych w iekiem osób, szczególnie powyżej 74 łat. W edług szacunków, w okresie do 2030 r. przew idyw any jest w zrost liczby gospodarstw, najbardziej intensyw ny do 2020 r. (o 14,4%). O gólna liczba gospodarstw zw iększy się w tym okresie do 15,3 m in, a w n astępnym dziesięcioleciu nie nastąpią w iększe zm iany. Tem po w zrostu będzie zróżnicow ane na terenach m iast i wsi. W m iastach około 7-m io procentow y p rzy ro st w sto su n k u do 2002 r. oczekiw any jest w 2010 r., w okresie do 2020 r. nie przew iduje się zm ian, a w następnym dziesięcioleciu liczba gospodarstw dom ow ych zm niejszy się o około 516 tys. N a obszarach w iejskich przew idyw any jest system atyczny w zrost liczby gospodarstw dom ow ych, sięgający około 40% w docelow ym ro k u prognozy. O bliczenia prognostyczne są w ynikiem zakładanych p rzek ształceń w stru k tu rze dem ograficznej ludności [Jelonek, 2004]. N iższy poziom dzietności kobiet i w iększy spadek u m ieralności pow odow ać będą zm niejszanie się populacji dzieci przy w zrastającej liczbie osób w starszym w ieku. Z n ajdzie to odzw ierciedlenie w stru k tu rz e w ielkości gospodarstw dom ow ych, czego potw ierd zen iem jest przew idyw any dalszy spadek przeciętnej w ielkości gospodarstw a (rys. 2.7). W 2002 r., statystycznie, na jedno gospodarstw o przypadało średnio 2,84 osób, w m iastach 2,60 osób, a na wsi 3,33 (por. tab. 2.3). D o 2030 r. przew idyw any jest spadek przeciętnej liczby osób w gospodarstw ie, zdecydow anie szybszy na wsi- G ospodarstw o dom ow e w Polsce będzie m iało w swym składzie, w docelowym ro k u prognozy, około 2,3 osób i będzie m niejsze w sto su n k u do 2002 r. o niem al 20%. Tak duży sp ad ek b ęd zie k onsekw encją zm n iejszen ia się w ielkości gospodarstw na wsi z 3,33 osób w ro k u w yjściow ym do 2,4 osób w 2030 r. (o około 27%), liczebność gospodarstw a m iejskiego obniży się o p o n ad 15% i osiągnie poziom 2,2 osób.

25 3,00 2,50 - ogółem «««^««miassta Źródło: Prognoza gospodarstw domowych w Polsce według województw na lata , GUS, Warszawa Rys. 2,7, Przeciętna liczba osób w gospodarstwie domowym w latach Z m iany stru k tu ry gospodarstw dom ow ych w edług liczby osób w skazują na system atyczny w zrost u d ziału m ałych liczebnie jednostek, szczególnie tw orzonych przez pojedyncze osoby. Jed n y m z czynników w pływ ających na zw iększanie się populacji jednoosobow ych gospodarstw będzie w zrastająca liczba i odsetek ludności w w ieku 60 lat i więcej w gospodarstw ach dom ow ych, w śród których udziały te b ędą najw iększe. L iczba starszej ludności w gospodarstw ach dom ow ych w latach wzrośnie o około 49 tys. osób na skutek niem al 3% p rzy ro stu w m iastach, na wsi obserwowany będzie jeszcze p o n ad 2% spadek populacji. N a okres lat przew iduje się intensyw ne pow iększenie zbiorow ości osób starszych sk o n centrow anych w gospodarstw ach dom ow ych i dalszy w zrost ich liczby do 2030 r. Społeczność starszego p okolenia zw iększy się w docelow ym ro k u prognozy w m iastach o około 63%, na wsi o 50,5%, co oznacza w zrost ogólnej liczby w k raju z 6411,3 tys. osób w 2002 r. do ponad tys. w 2030 r. (o 58%). Zdecydow a nie szybciej w zrastać będzie liczba gospodarstw dom ow ych kierow anych przez osoby w w ieku 60 lat i więcej. W latach ogólna liczba w zrośnie o 74%, co jest u działem p rzyrostu w m iastach o ponad 68% i na wsi aż o około 85%. G o spodarstw a dom ow e osób starszych stanow ić będą w 2030 r. 45,6% ogólnej liczby gospodarstw w kraju. W m iastach niem al co drugie gospodarstw o kierow ane b ę dzie przez osobę w w ieku 60 lat i więcej (48,8%), n atom iast na wsi odsetek starszych głów gospodarstw w yniesie około 41% w sto su n k u do 30,7% w 2002 r. Szybsze tem po w zrostu liczby gospodarstw dom ow ych n iż liczby ludności skupionej w ich składzie da w efekcie zm niejszanie się przeciętnej w ielkości gospodarstw a. M ałe liczebnie gospodarstw a osób starszych w 2002 r. zm niejszą się w 2030 r. o p o n ad 9 %, co w dom inującym sto p n iu będzie konsekw encją dużego spadku średniej w ielkości gospodarstw w iejskich (o około 19%) i pow olnego, ale

26 DO ( J S U ł^ y ^ *» «~>u v-4i\ł>-4i v j w o [ j w u m o l w v j w i i i u v v y u I system atycznego w m iastach (o 4%). Statystyczne gospodarstw o kierow ane przez osobę w w ieku 60 lat i więcej będzie m iało w swym składzie, w docelow ym roku prognozy, średnio 1,46 osób, przy średniej dla m iast 1,43 osób i dla wsi 1,52 osób (rys. 2.8). }6w m ałych liczebnie jednostek i spadku udziałów w ieloosobow ych zespołów. Znaczna rola w tym procesie przypada starszem u pokoleniu. W stru k tu rze gospodarstw jednoosobow ych d o m inują głow y gospodarstw w w ieku 60 lat i więcej a wśród dw uosobow ych zajm ują znaczącą pozycję. P o lska o g ó łe m P olska m iasta P olska w ie ś Q o g ó łe m > m iasta n w ie ś Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych w: Prognoza gospodarstw domowych w Polsce według województw na lata , GUS, Warszawa Rys Przeciętna wielkość gospodarstwa ogótem i osób w wieku 60 lat więcej w wybranych latach prognozy N ajw iększy sp ad ek przeciętn ej w ielkości gosp odarstw a dom ow ego przew i duje się w w ojew ództw ach: podlaskim, podkarpackim, św iętokrzyskim i w ielkopolskim. L iczba osób w gospodarstw ie zm niejszy się w g ranicach od około 13% w św iętokrzyskim do p o n ad 18% w podlaskim, czyli w regionie o najwyższej średniej w 2002 r. G ospodarstw a dom ow e w w ojew ództw ach P olski północnej i pasa zachodniego zm niejszą sw oją liczebność średnio o około 7%, a w regionie tym znajdzie się rów nież śląskie, gdzie przew idyw any jest najm niejszy spadek (o p o n ad 3%). Z m ian y te spow odują niew ielkie p rzesunięcia w składzie regionów w 2030 r. w sto su n k u do stan u w 2002 r. W obszarze najm niejszych liczebnie gospodarstw znajdzie się 6 województw, spośród których cztery stanow ią spójny tery to rialn ie region skupiający ziem ie zachodnie i północne. W zbiorze znajdzie się ponow nie w ojew ództw o śląskie oraz dołączy łódzkie, k tó re w 2002 r. należało do obszaru śred n ich w ielkości gospodarstw a dom ow ego. R egion opuszczą w ojew ództw a m azow ieckie i w arm iń sk o -m azursk ie przechodząc do następnego, co do przeciętnej liczby osób w gospodarstw ie, regionu. O bszar najw iększych liczebnie gospodarstw dom ow ych pow iększy się o w ojew ództw o m ałopolskie (rys. 2.9). Z m ian y przeciętnej w ielkości gospodarstw a uw arunkow ane są p rzekształceniam i w stru k tu rz e w ielkości gospodarstw, idącym i w k ie ru n k u w zrostu udzia- I I pow yżej 1,48 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych w: Prognoza gospodarstw domowych w Polsce według województw na lata , GUS, Warszawa Rys Przeciętna liczba osób w gospodarstwie domowym w wieku 60 lat i wiecej wedtug województw w 2030 r. [ P olska ogółem E Polska miasta d P olska wieś ogółem B miasta ^ 1 1 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych w: Prognoza gospodarstw domowych w Polsce według Województw na lata , GUS, Warszawa Rys Gospodarstwa jednoosobowe ogótem i osób w wieku 60 lat i więcej w wybranych latach prognozy

27 W Polsce w 2030 r. liczba gospodarstw jednoosobow ych w zrośnie w sto su n ku do 2002 r. o p o n ad 55% a to oznacza, że co trzecie gospodarstw o będzie kierow ane przez pojedynczą osobę. P rzew iduje się, że w tym sam ym czasie liczba gospodarstw jednoosobow ych kierow anych przez osoby w w iek u 60 lat i więcej podw oi się a intensyfikacja w zrostu prognozow ana jest na lata U dział jednoosobow ych gospodarstw osób starszych w ogólnej ich liczbie w ahać się b ę dzie w granicach o d 57,3% dla wsi do 64,l% w m iastach, przy średniej w kraju 61,6% (rys. 2.10). S tru k tu ra gospodarstw dom ow ych, k tórych głow ą jest osoba w w ieku 60 lat i więcej, nadal będzie zdom inow ana udziałem jednoosobow ych gospodarstw, d ru g ą pozycję zajm ują odsetki dw uosobow ych jednostek. W 2030 r. w ogólnej liczbie go spodarstw k iero w an y ch przez osoby starsze 83,6% stan o w ić b ęd ą gospodarstw a jedno i dw uosobow e, w m iastach udział ten w yniesie około 85% a na wsi niem al 82%. P rzew idyw any jest niem al ró w n o m iern y p rzyro st tej kategorii jednostek w całym okresie prognostycznym, ale przede w szystkim na skutek w zro stu liczby i u d z ia łu gospodarstw jednoosobow ych. Z b io row ość dw uosobow ych gospodarstw ulegać będzie zm niejszeniu, szczególnie w m iastach, na wsi zaznaczy się niew ielki w zrost u d ziału do 38,2% w 2030 r. w sto su n k u do 37,5% w 2002 r. Miasta Wieś H do 142,1 R ffia do 91,2 I I 142, ,0 [ 9 1,3-9 9,5 E 3 147, ,0 H 9 9, ,5 I 152, ,0 I I 1 0 8, ,6 p o w y ż e j 167 po w y ż e j 1 12,6 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych w: Prognoza gospodarstw domowych w Polsce według województw na lala , GUS, Warszawa Rys Typologia województw według dynamiki udziałów gospodarstw jednoosobowych w 2030 r. w stosunku do 2002 r. w miastach i na wsi

28 OL<-AI vv o u y j w p w u u i u u» ^ U M. y y» «^ i i *_J_ K ieru n ek i sto p ień zm ian będzie zróżnicow any w m iastach i na wsi poszczególnych w ojew ództw. W m iastach przew idyw any jest w zro st u d z ia łu gospodarstw jednoosobow ych kierow anych przez osoby starszego pokolen ia od około 13% w śląskim do p o n ad 84% w lubuskim. O bszary w iejskie b ęd ą się charakteryzować w iększą różnoro d n o ścią zm ian. N ajw iększy spadek u d ziału m a n a stąpić w w ojew ództw ie śląskim (około 28%), najw iększy w zrost w lu buskim (o 26,6%). R egiony w edług stopnia zm ian udziałów w m iastach i na wsi poszczególnych w ojew ództw p rezentuje rys Miasta Wieś I 7? 1 do 56,2 I 56,3-61,7 ] pow yże j 61,7 I I 56,2-57,6 pow yże j 57,6 Źródio: Obliczenia własne na podstawie danych w: Prognoza gospodarstiu domowych w Polsce według województw na lata , GUS, Warszawa Rys Udział gospodarstw jednoosobowych osób w wieku 60 lat i więcej w ich ogólnej liczbie danego województwa w 2030 r. N a obszarze m iast dwa w ojew ództw a utw orzyły jedno- jednostk o w e regio ny: śląskie o najn iższy m w zroście odsetka oraz lu b u sk ie, legity m u jące się n a j wyższym p rzy ro stem. W reg io n ie charak tery zu jący m się w zrostem w przedziale 42%-47% znalazły się trzy w ojew ództw a tw orzące spójny te ry to ria ln ie obszar. ^ pięciu w ojew ództw ach, układających się w zdłuż pasa od p ó łn o cy do p o łu dnia P olski, p rzew id u je się w zrosty w granicach około 47% -52%, n ato m iast Przyrost u d z ia łu od 52,1% do około 67% w p ięciu, ro zp ro szo n y ch te ry to ria l n e jednostk ach, znajdujących się na zachodnich, p o łu d n io w y ch i w sch o d n ich brzeżach kraju. P rzew id u je się, że na teren ach w iejskich spadek u d z ia łu g o spodarstw jednoosobow ych, obok śląskiego (legitym ującego się najw iększym sp adkiem ), dotyczyć będzie sześciu w ojew ództw środkow o -w sch o d n iej Polski (w przed ziale od 2% do 8%). W zrost udziałów w gran icach o d 2% do 8% p rz e

29 w idyw any jest w pasie czterech w ojew ództw z p ó łn o cn o -w sch o d n ieg o do p o łu dnio w o -zach o d n ieg o k rańca P olski oraz w m ało p o lsk im, n a to m ia st przyrosty w g ran icach około 9% 13% oczekiw ane są w p o m o rsk im i zach o d n io p o m o r skim. Przew idyw ane zm iany w udziale gospodarstw jednoosobow ych, kierow a nych przez osoby starszego pokolenia, spow odują zm iany na m apie zbliżonych typologicznie w ojew ództw zarów no na terenach m iast jak i wsi (rys. 2.12). Z m iany w składzie typologicznie zbliżonych regionów w sto su n k u do 2002 r. nie będą radykalne i dotyczyć będą k ilk u województw.. N ajbardziej isto t ne przew idyw ane są dla śląskiego, które w typologii m iast w 2030 r. znajdzie się w regionie najniższych udziałów, podczas gdy w 2002 r. było w gronie jednostek o najw yższym odsetku.. N a obszarach w iejskich podobna sytuacja nastąpi w w o jew ództw ie opolskim z tym, że k ierunek zm ian jest przeciw ny, czyli z regionu najniższych w artości m iern ik a w 2002 r. nastąpi p rzesunięcie do regio n u o najw yższych udziałach w 2030 r. P odsum ow anie P rezentow ana w opracow aniu analiza dotycząca zm ian w liczbie i strukturze gospodarstw dom ow ych ludności starszego pokolenia upow ażnia do sform ułow ania następujących w niosków : 1. W edług danych N S P w 2002 r. obszar kraju zam ieszkiw ało tys. osób, spośród k tórych około 99% stanow iła ludność skoncentrow ana w gospodarstw ach dom ow ych. 2. L iczb a osób zam ieszkałych w ob iek tach zbiorow ego zakw aterow ania obniżyła się w sto su n k u do 1988 r. o około 324,4 tys., co jest konsekw encją spadku liczby m łodszych roczników. L u d n o ść w w ieku 60 lat i więcej zw iększyła liczbę osób należących do członków gospodarstw zbiorow ych o 4 tys., w tym o ponad 3 tys. w zrosła populacja m ężczyzn. 3. W latach w zrostow i ogólnej liczby ludności P olski o około 17% tow arzyszył szybszy p rzy ro st ludności w gospodarstw ach dom ow ych (o około 19%). Tem po zm ian było zróżnicow ane w okresach pom iędzy kolejnym i spisami; jak rów nież w u k ładzie terytorialnym. W zrost liczby ludności w gospodarstw ach dom ow ych w yprzedzał przyrosty ogólnej liczby ludności, ale w całym okresie w yłącznie na sk u tek w zrostu liczby m ieszkańców m iast, poniew aż na obszarach w iejskich u trzy m u je się tendencja spadkow a. 4. W badanym okresie odnotow ano znaczny przy ro st liczby gospodarstw dom ow ych, a w ysokie w zględne przyrosty charakterystyczne b yły dla m iast. Ogól' na liczba gospodarstw dom ow ych w zrasta szybciej niż liczba osób w chodzących w ich skład. Z najduje to swoje odzw ierciedlenie w zm niejszaniu się przeciętne) w ielkości gospodarstw.

30 5. Z m ian y w liczbie oraz stru k tu rze ogółu ludności p rzekładają się na te n dencje zm ian w zakresie stan u i sk ładu osobowego gospodarstw dom ow ych. P ro ces starzenia się populacji w pływ a bezpośrednio na w zrost bezw zględnej liczby gospodarstw oraz przekształceń w ich strukturze. 6. P opulacja osób w w ieku 60 lat i więcej liczyła w 2002 r. 6483,4 tys., przy czym w gospodarstw ach dom ow ych zam ieszkiw ało około 99% ogółu ludności, czyli 6414,4 tys. osób. N a wsi osoby starsze stan o w iły 17,5% lu d n o ści gospodarstw dom ow ych, w m iastach odsetek był niższy (16,7%), przy śred n im w Polsce około 17%. 7. O soby starsze były głow am i około 30% ogólnej liczby g ospodarstw do m owych. W zbiorow ości głów płci m ęskiej, co czarta osoba legitym ow ała się w iekiem 60 lat i w ięcej, nato m iast w ogólnej liczbie gospodarstw, k tórych głow ą była kobieta około 38% stanow iły osoby starszego pokolenia. 8. W stru k tu rz e gospodarstw dom ow ych osób starszych dom inow ały m ałe liczebnie jed n o stk i, z przew agą jednoosobow ych. M ężczyźni częściej niż kobiety kierow ały w ieloosobow ym i zespołam i, p o n ad połow a starszych m ężczyzn była głową dw uosobow ych a 13,5% cztero i więcej osobow ych zespołów. W zb io ro wości starszego pokolenia kobiet, w yraźnie dom inow ały głow y jednoosobow ych gospodarstw. W ogólnej ich liczb ie w m iastach około 61% sta n o w iły gosp o d arstwa pojedynczych osób a na teren ach w iejskich odsetek te n kształtow ał się na poziom ie około 57%. A nalogiczne udziały w zbiorow ości m ężczyzn w ynosiły odpow iednio 17,8% oraz 15,2%. 9. P rzek ształcen ia w stru k tu rze gospodarstw dom ow ych pow odują, że gospodarstwo kierow ane przez starszą osobę jest, niezależnie od p łci i m iejsca zam ieszkania, m niejsze liczebnie niż dla ogółu. W Polsce na jedno gospodarstw o domowe przypadało średnio 2,84 osób, w m iastach 2,6 osób i na w si 3,33 osób. Osoba starsza w 2002 r. kierow ała gospodarstw em o przeciętnej w ielkości 2,06 osób, przy czym w m iastach było to około 1,94 osób a na wsi 2,28 osób. 10. W stru k tu rz e gospodarstw starszego pokolenia o dnotow ano liczebną Przewagę n iero d zin n y ch jednostek, które stanow iły p o n ad 61% ich ogólnej liczby» a była to p rzed e w szystkim zbiorow ość gospodarstw jednoosobow ych. P o nad 38% przypadało na ro d zin n e zespoły, które skupiały 55,5% zbiorow ości osób w w ieku 60 lat i więcej. Podstaw ow ą kategorią jednoro d zin n y ch gospodarstw domowych byli w spółm ałżonkow ie w starszym w ieku, ro d zin y n iep ełn e k o n cen trowały w sw ych gospodarstw ach około 2% ogółu ludności starszej. 11. P rzeciętn a w ielkość ro d zin n y ch gospodarstw osób starszych oscylowaa wokół dw uosobow ych zespołów i nie odbiegała w zasadzie sw ym poziom em 'J' m iastach i na wsi. G ospodarstw a niero d zin n e starszego p okolenia, to w zdecy- Wanej w iększości pojedyn cze osoby (śred n ia 1,01). 12. G ospodarstw a osób starszych czerpią stałe dochody przede w szystkim m ezarobkow ych źródeł. G łów ną pozycją w tej kategorii dochodów są em e- ^ U ry, a w następnej kolejności, renty. G ospodarstw a utrzy m u jące się z pracy

31 stanow iły w 2002 r. zaledw ie 3,9% ogółu gospodarstw kierow anych przez osobę starszego pokolenia, przy czym odsetek ten był wyższy w populacji kobiet (4,5% w obec 3,6% dla m ężczyzn). 13. W zbiorow ości ogółu gospodarstw, których głów nym dochodem było niezarobkow e źródło, dom inow ali renciści. N iepokojący jest w ysoki odsetek gospodarstw utrzym ujących się głów nie z renty inw alidzkiej. W grupie rencistów w w ieku produkcyjnym udział ten w ynosił około 82% i był zdecydow anie wyższy dla mężczyzn. W skaźnik obliczony dla gospodarstw kierow anych przez starsze osoby był zdecydow anie niższy (52,4%), ale w zbiorow ości m ężczyzn przekraczał 97%, nato m iast w śród gospodarstw kierow anych przez kobiety n ie przekraczał 34%. 14. W 2002 r. z ogólnej liczby tys. gospodarstw dom ow ych p o n ad 76% zam ieszkiw ało sam odzielnie, n atom iast w śród gospodarstw m ających w swym składzie osoby starsze, w skaźnik sam odzielności sięgał niem al 81%. W ysoki p o ziom w skaźników charakteryzujących sam odzielne zam ieszkiw anie odnotow ano w m iastach, na wsi osoby starsze tw orzące sam odzielne gospodarstw a częściej dzieliły w spólne m ieszkanie z innym i zespołam i, zw ykle ro d zin n y m i. 15. W stru k tu rz e ogółu gospodarstw dom ow ych niem al co czw arte b yło jednoosobow e, n ato m iast w śród gospodarstw tw orzonych przez osoby starsze ponad 38% stanow iły gospodarstw a pojedynczych osób. G łow ą gospodarstw a jednoosobowego była częściej kobieta i to zarów no w m iastach jak i na wsi. W populacji m ężczyzn częstość tw orzenia jednoosobow ego gospodarstw a w yraźnie w zrastała po u k o ń czeniu 80 lat. 16. W edług prognozy opracow anej w GUS przew iduje się, że liczba gospodarstw dom ow ych w latach będzie dość in tensy w n ie pow iększała się, p rzy czym w m iastach tylko do ro k u 2015, na w si tak że po ro k u Z decydow anie szybciej, niż ogólna liczba badanych jednostek w zrastać będzie liczba gospodarstw dom ow ych kierow anych przez osoby w w ieku 60 i więcej lat. 17. G ospodarstw a dom ow e osób starszych stanow ić b ęd ą w 2030 r. 45,6% ogólnej liczby gospodarstw w kraju. W m iastach przew idyw any jest w zrost odsetka głów gospodarstw w w ieku 60 lat więcej do poziom u 48,8% co oznacza, że niem al co drugie gospodarstw o na teren ie m iast kierow ane będzie przez osobę w w ieku 60 i więcej lat. N a wsi odsetek głów gospodarstw starszego pokolenia w ich ogólnej liczbie w yniesie około 41%, czyli w sto su n k u do 2002 r. nastąpi jego w zrost o około 33,5%. 18. S tru k tu ra gospodarstw dom ow ych osób starszych będzie zdom inow ana udziałem jednoosobow ych gospodarstw, a statystyczne gospodarstw o będzie h ' czyło około 1,46 osób, przy średniej dla m iast 1,43 osób i dla w si 1,52 osób. 19. Z m iany w liczbie i stru k tu rze gospodarstw dom ow ych b ędą m iały zróżnicow any ch arak ter w poszczególnych regionach kraju. G łów ny k ieru n ek zmian> to szybszy w zrost liczby i udziałów gospodarstw dom ow ych kierow anych przez osoby starsze oraz zw iększająca się w ich stru k tu rze liczba jednoosobow ych go' spodarstw, szczególnie w zbiorow ości pań.

32 20. Z m iany u d ziału gospodarstw dom ow ych kierow anych przez osoby w w ieku 60 lat i w ięcej w w ojew ództw ach będą zróżnicow ane, zarów no p o d w zględem stopnia jak i kieru n k u. Celem opracow ania, prezentow anego w niniejszym rozdziale, był opis p o d staw ow ych k ieru n k ó w rozw oju liczby gospodarstw dom ow ych kierow anych przez ludność w w ieku 60 i więcej lat oraz przekształceń w ich dem ograficznej stru k tu rze. N iem al we w szystkich krajach E u ropy zm iany w ykazują zbliżone trendy, chociaż tem po i intensyw ność tych zm ian są zróżnicow ane w czasie. D e m ograficzne aspekty rozw oju liczby gospodarstw dom ow ych rozpatryw ane są na ogół w k ontekście p rzem ian zasobów ludzkich oraz p rzem ian w ich składzie w edług w ieku, płci i stan u cyw ilnego. W hierarchii pozostałych czynników isto t ną pozycję zajm ują d eterm in an ty określające kondycję społeczno-ekonom iczną społeczeństw a, które często decydują o m ożliw ości tw orzenia sam odzielnego gospodarstw a [N ow ak-s apota, 2002], T rendy, dotyczące rozw oju liczb y gospodarstw dom ow ych i ich przeciętnej w ielkości w połączen iu z w iekiem, w ykazują w w iększości krajów taki sam kierunek. L iczba gospodarstw w zrasta w szybszym tem pie niż całej populacji. L iczebność i udział m łodej generacji decyduje p rzede w szystkim o w ielkości gospodarstw a nie m ając w iększego w pływ u na zm iany ich liczby. Szybkie tem po p rzyrostu ludności dorosłej, a szczególnie starszego pokolenia, w pływ a bezpośrednio na w zrost bezw zględnej liczby gospodarstw domowych oraz na p rzekształcenia w ich strukturze. O bserw ow aną praw idłow ością w w iększości krajów jest spadek przeciętnej w ielkości gospodarstw a, ale stopień tych zm ian uw arunkow any jest w ieloma czynnikam i. Isto tn ą rolę w tym zakresie, obok czynników dem ograficznych i społeczno-ekonom icznych, odgryw a rodzaj i typ jednostek osadniczych (m iasto, duże m iasto, w ieś), czy też położenie geograficzne [K urek 2002, N ow ak-sapota 2000], Ś rednia w ielkość gospodarstw a jest g eneralnie wyższa w m iejscow ościach m ałych oraz na obszarach w iejskich. Jakościow e aspekty rozw oju liczby gospodarstw dom ow ych zw iązane są ze zm ianam i ich stru k tu ry w edług składu rodzinnego. Z m ien iają się relacje gospodarstw ro d zin n y ch i niero d zin n y ch na korzyść tych ostatn ich, zm niejsza się o d setek ro d zin z p arą m ałżeńską. Proces ten rozpoczął się w rozw iniętych krajach Europy w drugiej połow ie ubiegłego w ieku i trw a do dzisiaj. S tarzenie się społeczeństw a, które jest konsekw encją spad k u u ro d zeń i wydłużającego się okresu życia jednostek, odgryw a bardzo isto tn ą rolę w procesie rozwoju liczby gospodarstw dom ow ych, zm ian stru k tu ra ln y c h ich sk ład u osobowego i rodzinnego. Przew idyw ane do 2030 r. tren d y nie sygnalizują zm ian ^ e ru n k u w tym zakresie. L iczba gospodarstw będzie w ciągu najbliższych 15 lat Wzrastała niezależnie od zm ian ogólnej liczby lu d n o ści, a śred n ia w ielkość gospodarstwa nadal będzie ulegała zm niejszeniu. N ależy rów nież oczekiw ać u trzymywania się zróżnicow ania intensyw ności zm ian w tym zakresie dla poszczególnych regionów kraju.

33 76 w a n o a inuwcł^oap^ia Opracowania i m ateriały źródłowe Bień B., 2000, Miejsce człowieka starszego w systemie opieki zdrowotnej i społecznej w Polsce, [w]: Sytuacja zdrowotna osób w starszym wieku w Polsce. Aspekt medyczny i społeczno-demograficzny, Łódź. Boroń M., 2002, Zmiany aktywności zawodowej ludności Polski wiatach jako przejaw dostosowań jakościowych na rynku pracy, Studia Demograficzne n r 2. Czechowicz Z., 1998, Medyczne aspekty starzenia, [w:] Sytuacja zdrowotna osób w starszym wieku w Polsce. Aspekt medyczny i społeczno-demograficzny, Wyd. U Ł, Łódź. Dembowska B., 2004, Potrzeba zabezpieczenia własnej starości w świadomości ludzi młodych, [w:] Nasze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i zagrożenia, red. J. T. Kowaleski, E Szukalski, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Ermisch J. F., Overton E., 1985, Minimal Households Units: A New Approach to the Analysis o f Households Formation, Population Studies, vol. 39. Frąckiewicz L., 2004, Ludzie starzy a problem samotności, [w:] Nasze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i zagrożenia, red. J. T. Kowaleski, E Szukalski, Wydawnictwo UŁ, Łódź. GUS (Główny Urząd Statystyczny), 2003, Gospodarstwa domowe i rodziny, NSF GUS (Główny Urząd Statystyczny), 2003, Ludność i gospodarstwa domowe. Stan i struktura społeczno-ekonomiczna, NSF GUS (Główny Urząd Statystyczny), 2004, Prognoza gospodarstw domowych w Polsce według województw na lata Jelonek A., 2004, Proces starzenia się ludności Polski w perspektywie trzech najbliższych dziesięcioleci, [w:] Nasze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i zagrożenia, red. J. T. Kowaleski, E Szukalski, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Keilman K., 1988, Recent Trends in Family and Household Composition in Europe, European Journal of Population, vol. 3. Kowaleski J.T., 2000, Starzenie się ludności Polski stan aktualny i przyszłość, [w:] Sytuacja zdrowotna osób w starszym wieku w Polsce. Aspekt medyczny i społeczno-demograficzny, Łódź. Kurek S., 2002, Przestrzenne zróżnicowanie starzenia się ludności w Polsce w układzie miast i gmin w okresiel , [w:] Proces starzenia się ludności, potrzeby i wyzwania, red. J. T. Kowaleski, E Szukalski, Łódź. Makowiec-Dąbrowska T., 2002, Wiek jako determinant zdolności do pracy ze szczególnym uwzględnieniem wysiłku fizycznego, [w:] Proces starzenia się ludności, potrzeby i wyzwania, red. J. T. Kowaleski, E Szukalski, Łódź. Nowak-Sapota W., 2002, Sytuacja mieszkaniowa gospodarstw domowych emerytów, [w:] Proces starzenia się ludności, potrzeby i wyzwania, red. J. T. Kowaleski, F. Szukalski, Łódz. Nowak-Sapota W., 2002, Gospodarstwa domowe osób w starszym wieku aspekt demograficzny, [w:] Proces starzenia się ludności, potrzeby i wyzwania, red. J. T. Kowaleski; P. Szukalski, Łódź. Obraniak W., 1998, Struktura demograficzna ludzi starych w Łodzi, [w:] Sytuacja zdrowotna osób w starszym wieku w Polsce. Aspekt medyczny i społeczno-demograficzny, Łódź. Sweet J. A., 1984, Components of change In the number of households: , Demography, vol. 21.

34 Szatur-Jaworska. B., 1999, Życie rodzinne ludzi starszych w Polsce, Polityka społeczna, nr 9. Szukalski P, 2002, Proces starzenia się ludności a sprawiedliwość i równość międzypokoleniowa, [w:] Proces starzenia się ludności, potrzeby i wyzwania, red. J. T. Kowaleski, P. Szukalski, Łódź. Szukalski P, 2004, Demograficzne przemiany rodziny wyzwania dla współczesnych społeczeństw, Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny, nr 4. W orach-kardas H., 2004, Aspekty demograficzne świadczeń emerytalnych, [w:] Nasze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i zagrożenia, red. J. T. Kowaleski, P. Szukalski, Wydawnictwo U Ł, Łódź. Zaniewska H., Thiel M., 2004, Mieszkanie jutra ludzi starych nadzieja czy zagrożenie?, [w:] Nasze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i zagrożenia, red. J. T. Kowaleski, P. Szukalski, Wydawnictwo UŁ, Łódź.