Zakres ochrony budynków mieszkalnych od skutków PowodZi w ofercie krajowych towarzystw ubezpieczeń G r z e G o r z st r u P c z e w s k i 48 Świat Nieruchomości
1. Wprowadzenie Katastrofa powodzi, która nawiedziła nasz kraj w maju i czerwcu br. po raz kolejny wywołała dyskusję na temat ubezpieczeń od skutków klęsk żywiołowych. Wśród wielu poruszanych wątków tej sprawy znalazł się i ten, iż ubezpieczenia są zbyt drogie i nie zapewniają pełnej rekompensaty szkód. Jest to na tyle poważny zarzut pod adresem branży ubezpieczeniowej, że wymagał rzetelnej weryfikacji stając się celem niniejszej pracy. Artykuł przedstawia wyniki badań, którym poddano wszystkie krajowe towarzystwa ubezpieczeń majątkowych mające w ofercie ubezpieczenie od ognia i innych żywiołów dla osób prywatnych łącznie 24 podmioty. Analiza porównawcza ogólnych warunków ubezpieczeń (owu) skupiła się na sposobie ujęcia ryzyka powodzi w zakresie ubezpieczenia. W szczególności zwrócono uwagę na zawarte w owu definicje powodzi, dostępność ochrony od tego ryzyka w zakresie podstawowym lub rozszerzonym, dodatkowe zastrzeżenia i wyłączenia oraz spectrum możliwych przedmiotów ubezpieczenia. Według danych Komisji Nadzoru Finansowego na dzień 29 lipca 2010 r., do zakładów ubezpieczeń wpłynęło ponad 207 tys. zgłoszeń szkód. Szacunkowa wartość należnych odszkodowań przekroczyła 1,1 mld zł. Daje to średnią wielkość szkody na poziomie 5,6 tys. zł 1. 2. Definicja i rodzaje powodzi Pojęcie powódź definiuje się w oparciu o termin wezbranie, przez który rozumie się wyraźny wzrost stanów (a zatem i natężenia przepływu) wody w ciekach i jeziorach, spowodowany zwiększonym zasilaniem lub incydentalnym podpiętrzeniem zwierciadła wody, wywołanym szczególnymi zjawiskami naturalnymi. Powódź jest szczególnym przypadkiem wezbrania, które przynosi stra- 1 Komunikat nr 11 w sprawie szkód związanych z powodzią zgłoszonych do zakładów ubezpieczeń, 30.07.2010 r., KNF, www.knf.gov.pl (dostęp 31.07.2010). Rys. 1. Okresy występowania poszczególnych rodzajów powodzi w Polsce Tryb wezbrania Opadowe nawalne Opadowe frontalne Opadowe rozlewne Roztopowe Sztormowe Zimowe śryżowe Zimowe zatorowe Zimowe lodowe Źródło: Definicja i rodzaje powodzi, RZGW w Krakowie, http://oki.krakow.rzgw.gov.pl (dostęp 5.07.2010). ty gospodarcze i społeczne. Jest to więc zjawisko hydrologiczne o charakterze społeczno gospodarczym 2. Dokładniej ujmuje to ustawa Prawo wodne, gdzie przez powódź rozumie się takie wezbranie wody w ciekach naturalnych, zbiornikach wodnych, kanałach lub na morzu, podczas którego woda po przekroczeniu stanu brzegowego zalewa doliny rzeczne albo tereny depresyjne i powoduje zagrożenie dla ludności lub mienia 3. Mankamentem tej definicji jest nieuwzględnienie powodzi opadowych powstałych na terenach, gdzie nie ma cieków naturalnych ani kanałów, oraz sytuacji, gdy rzeka nie wystąpi z koryta, ale na skutek wezbrania podmyje most, dom czy drogę powodując straty. Może to mieć znaczenie przy ubieganiu się o środki na usuwanie skutków powodzi. 2 Za: Definicja i rodzaje powodzi, RZGW w Krakowie, http://oki.krakow.rzgw.gov.pl (dostęp 5.07.2010). 3 Art. 9 ust. 1 pkt 10 ustawy z dnia 18 lipca 2001 Prawo wodne (Dz. U. z 2001 r. Nr 115 poz. 1229 ze zm.). Pora pojawiania się wezbrań I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII pora najczęstszego pojawiania się wezbrań pora możliwego pojawiania się wezbrań Według Maciejewskiego, powódź jest zdarzeniem nadzwyczajnym, mającym przyczyny naturalne, polegającym na nadmiernym wezbraniu, które po przekroczeniu stanu brzegowego lub też przerwaniu wałów zalewa dolinę rzeczną albo tereny depresyjne, zagrażając ludziom, powodując straty społeczne, ekonomiczne i przyrodnicze 4. Egler definiuje zjawisko powodzi koncentrując się na jej przyczynach: Powódź jest zjawiskiem naturalnym, losowym, spowodowanym gwałtownym topnieniem śniegów i intensywnymi deszczami, zlodzeniem rzek, nawalnymi deszczami, krótkotrwałymi burzami, silnymi wiatrami na wybrzeżu od morza w kierunku lądu 5. Warto przytoczyć jeszcze definicję zawartą w art. 2 Dyrektywy Powodziowej, zgodnie z którą powódź oznacza czasowe 4 Model kompleksowej ochrony przed powodzią w obszarze dorzecza górnej Wisły na przykładzie województwa małopolskiego, pod red. M. Maciejewskiego, IMGW, Kraków 2000, s. 15. 5 R. Egler, System ochrony przeciwpowodziowej kraju, [w:] Ochrona przed powodzią, pod red. R. Eglera, Ministerstwo Środowiska, Jurata 2002, s. 5. Świat Nieruchomości 49
Tabela 1 Definicja powodzi według różnych zakładów ubezpieczeń Powódź zalanie terenu w następstwie: Lp Nazwa ubezpieczyciela podniesienia się poziomu wody w korytach wód płynących i stojących nadmiernych opadów atmosferycznych spływu wód po zboczach lub stokach na terenach górskich lub falistych topnienia kry lodowej tworzenia się zatorów lodowych sztormu podniesienia się poziomu morskich wód przybrzeżnych 1 Allianz TAK TAK --- --- --- --- --- 2 Aviva TAK --- TAK --- --- --- TAK 3 Benefia TAK TAK TAK TAK TAK TAK TAK 4 BRE Ubezp. TAK TAK TAK TAK TAK TAK TAK 5 BZ WBK-Aviva TAK TAK TAK TAK TAK TAK TAK 6 Compensa TAK TAK TAK TAK TAK --- --- 7 Ergo Hestia TAK --- TAK --- --- --- TAK 8 Generali TAK TAK TAK TAK TAK --- --- 9 HDI Asekuracja TAK --- TAK --- --- --- --- 10 Inter-Polska TAK TAK TAK TAK TAK TAK TAK 11 Inter Risk TAK TAK TAK TAK TAK --- --- 12 Link 4 TAK TAK --- --- --- --- --- 13 MTU TAK --- --- --- --- --- --- 14 PZMot VIG TAK --- --- --- --- --- --- 15 PTU TAK --- --- --- --- --- TAK 16 PZU TAK TAK TAK --- --- --- --- 17 Signal Iduna TAK TAK TAK TAK TAK TAK TAK 18 Uniqa TAK TAK TAK TAK TAK --- TAK 19 Warta TAK TAK TAK TAK TAK TAK TAK 20 Concordia TUW TAK TAK TAK --- --- --- --- 21 Pocztowe TUW TAK TAK --- --- --- --- --- 22 SKOK TUW TAK TAK TAK --- --- --- --- 23 TUW TUW TAK TAK TAK TAK TAK TAK --- 24 TUZ TUW TAK TAK TAK TAK TAK TAK TAK Źródło: opracowanie własne. pokrycie wodą terenu, który normalnie nie jest pokryty wodą. Ta niezwykle konkretna definicja obejmuje powodzie wywołane przez rzeki, potoki górskie, śródziemnomorskie okresowe cieki wodne oraz powodzie sztormowe na obszarach wybrzeża, natomiast może nie uwzględniać powodzi wywołanych przez systemy kanalizacyjne. Poza tym Dyrektywa wprowadza pojęcie ryzyka powodziowego, które oznacza kombinację prawdopodobieństwa wystąpienia powodzi i związanych z powodzią potencjalnych negatywnych konsekwencji dla zdrowia ludzkiego, środowiska, dziedzictwa kulturowego oraz działalności gospodarczej 6. 6 Art. 2 Dyrektywy 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim (Dz. Urz. UE L 288/27). Wezbrania (i powodzie) mogą mieć różne przyczyny. Geneza powstawania wezbrań (powodzi) determinuje okres ich występowania oraz lokalizację i zasięg terytorialny (rys. 1). Poszczególne typy genetyczne wezbrań mają ponadto odmienny przebieg. Ze względu na przyczyny powstawania wyróżnia się cztery typy wezbrań (powodzi): opadowe (typ O), roztopowe (typ R), zimowe/zatorowe (typ Z) oraz 50 Świat Nieruchomości
sztormowe (typ S) 7. Wezbrania (powodzie) opadowe, wywoływane przez opady deszczu, mogą różnić się istotnie przebiegiem i zasięgiem terytorialnym. I tak powodzie: ÎÎ wywołane przez nawalne opady, zwią- zane z lokalnymi burzami termicznymi, występują na potokach górskich i strugach nizinnych, o powierzchni zlewni nie przekraczającej 50 km 2 ; pojawiają się one zazwyczaj w lipcu i sierpniu (choć mogą występować w okresie od kwietnia do października), najczęściej na terenach wysoczyzn, wznoszących się nad płaskimi i podmokłymi obszarami; mają one krótkotrwały, ale gwałtowny przebieg; bywają przyczyną znacznych strat w zagospodarowaniu przestrzennym terenu; ÎÎ wywoływane przez opady rozlewne wy- stępują w terenach górskich, podgórskich i na nizinach w okresie od czerwca (czasem już w maju) do września i charakteryzują się największym zasięgiem terytorialnym, obejmując nieraz całe dorzecze; podobnie scharakteryzować można wezbrania wynikające z opadów frontalnych, występujących w strefie frontów atmosferycznych. Wezbrania (powodzie) roztopowe powstają wskutek gwałtownego tajania pokrywy śnieżnej, które bywa niejednokrotnie przyśpieszone przez deszcze padające w tym okresie. Wezbrania tego typu mają bardzo rozległy zasięg terytorialny. Najczęściej występują w marcu i kwietniu; mogą się jednak 7 Systematyka typów powodzi wg Lambora. Za: J. Lambor, Metody prognoz hydrologicznych, WKiŁ, Warszawa 1962. zdarzyć w ciągu całej zimy, podczas tzw. odwilży śródzimowych. Wezbrania (powodzie) zimowe są wynikiem spiętrzania się zwierciadła wody w wyniku nasilonych tzw. zjawisk lodowych, do których zalicza się np. intensywne tworzenie się śryżu lub lodu dennego, powodujące zmniejszenie przekroju przepływu lub spiętrzanie się spływającej kry lodowej na ostrych zakrętach rzeki, w przekrojach mostowych itp. Wezbrania tego typu zdarzają się zwykle w grudniu i styczniu (czasem również w lutym i marcu). W Polsce nie są one częste, choć na Noteci zatory śryżowe obserwuje się niemal corocznie. Przykładem wezbrania zatorowego była sytuacja powodziowa, jaka miała miejsce w styczniu 1982 r. na Wiśle pod Płockiem. Wezbrania (powodzie) sztormowe są powodowane wiatrami sztormowymi, wiejącymi na wybrzeżach morskich w kierunku lądu. Wiatry te utrudniają odpływ rzek uchodzących do morza, powodując spiętrzenie wody w korytach rzek i na zalewach przymorskich. Wezbrania te najczęściej zdarzają się zimą (grudzień luty). 3. Powódź w ujęciu towarzystw ubezpieczeń Powódź jako wypadek ubezpieczeniowy nie jest definiowana w sposób jednolity. Tabela 1 pokazuje skalę zróżnicowania rozumienia tego pojęcia przez poszczególnych ubezpieczycieli. Powódź jest zjawiskiem naturalnym, które może występować w różnych postaciach omówionych powyżej. Na pogórzu częściej spotkać się można z zalaniem spowodowanym spływem wód po zboczach, na obszarach nizinnych poważne zagrożenie stanowią powodzie zatorowe, natomiast na wybrzeżu groźne mogą być sztormy. Można założyć, że ubezpieczyciele w sposób świadomy zarządzają swoją ekspozycją na ryzyko poprzez odpowiednie zdefiniowanie w owu pojęcia powodzi. Biorąc pod uwagę informacje przedstawione w tabeli można stwierdzić, że definicja powodzi w najszerszym ujęciu powinna brzmieć następująco: zalanie terenu w następstwie podniesienia się poziomu wody w korytach wód płynących i stojących, nadmiernych opadów atmosferycznych, spływu wód po zboczach lub stokach na terenach górskich lub falistych, topnienia kry lodowej, tworzenia się zatorów lodowych, sztormu i podniesienia się poziomu morskich wód przybrzeżnych. Takie postanowienia zawierają owu 7 ubezpieczycieli: Benefia, BRE Ubezpieczenia, BZ WBK-Aviva, Inter-Polska, Signal Iduna, Warta i TUW TUZ. Dwanaście towarzystw ubezpieczeń nie obejmuje ochroną powodzi wywołanych sztormem lub podniesieniem poziomu morskich wód przybrzeżnych. Taka sama liczba towarzystw ubezpiecza podtopienia związane ze zjawiskami lodowymi (topnienie kry lodowej i zatory lodowe). Niektórzy ubezpieczyciele traktują spływ wód po zboczach jako odrębne ryzyko, nie zaliczane do pojęcia powodzi sensu largo (np. Aviva, Generali, Signal Iduna). Ma ono zwykle inne niż powódź miejsce w strukturze zakresu ubezpieczenia. Na krytyczną ocenę zasługują Allianz, Link 4, MTU, PZM, PTU i TUW Pocztowe, które w ogóle nie zapewniają ochrony od skutków zalania wskutek spływu wód po zboczach. Świat Nieruchomości 51
Najbardziej zwięzłą definicję powodzi podają TU PZM i MTU pisząc, iż powódź to zalanie terenu w wyniku podniesienia się poziomu wody w korytach wód płynących lub stojących. Wbrew pozorom jest to dosyć szerokie ujęcie tego ryzyka, gdyż nie podając przyczyn wezbrania należy przyjąć, że ubezpieczyciele ci ponoszą odpowiedzialność za każdą. Z drugiej strony taką nieprecyzyjną definicję trzeba ocenić krytycznie, gdyż stwarza pole do sytuacji spornych na tle różnych interpretacji stanów faktycznych. W myśl OWU PZU największego polskiego ubezpieczyciela, który z racji swej pozycji rynkowej stanowi pewien punkt odniesienia przez powódź należy rozumieć: Î zalanie terenów w następstwie podniesienia się poziomu wody w korytach wód płynących lub stojących, Î zalanie terenów wskutek deszczu nawalnego, Î spływ wód po zboczach lub stokach na terenach górskich lub falistych. Analizując ogólne warunki ubezpieczeń warto zwrócić uwagę na dodatkowe postanowienia, które mogą ograniczyć lub nawet wyłączyć odpowiedzialność ubezpieczyciela w określonych sytuacjach związanych z powodzią. Podkreślić należy następujące klauzule: Î wyłączenie ochrony przy powodziach powtarzalnych, Î wymóg uzyskania urzędowego potwierdzenia powodzi, Î wyłączenie z zakresu ochrony terenów zalewowych, Î karencja dotycząca początku odpowiedzialności ubezpieczyciela za ryzyko powodzi. Ogólne warunki ubezpieczenia trzech towarzystw zawierały postanowienia wyłączające odpowiedzialność w razie powodzi powtarzalnych. I tak, Allianz zastrzega, iż ubezpieczenie w zakresie powodzi nie obejmuje szkód powstałych w następstwie powodzi przewidywalnej. Cechę taką ma powódź, która w danym miejscu ubezpieczenia wystąpiła trzeci, czwarty raz oraz większą liczbę razy w ciągu ostatnich 10 lat poprzedzających zawarcie umowy ubezpieczenia. Podobnie formułuje to wyłączenie Link 4 wymagając jednak, by powódź nie wystąpiła częściej niż dwa lub więcej razy w analogicznym dziesięcioletnim okresie przed zawarciem umowy. Z kolei Warta definiując ryzyko powodzi używa sformułowań, że jest to zalanie terenu nieprzewidziane i nieregularne. W porównaniu z wcześniej omawianymi postanowieniami, te wydają się wyjątkowo niefortunne ze względu na pojawiający się element uznaniowy, ocenny, nieprecyzyjny. W czterech badanych owu wystąpił wymóg urzędowego potwierdzenia wystąpienia powodzi na danym terenie (BZ WBK-Aviva, Generali, Inter-Risk, Signal Iduna). Najczęściej chodziło o odpowiednie merytorycznie jednostki organizacyjne organów samorządów lokalnych. Przykładowo, według Generali: Ogłoszenie powodzi musi być stwierdzone i ogłoszone przez powołany do tego wydział urzędu gminy. W odróżnieniu od pozostałych, Inter-Risk wymaga, by fakt wystąpienia powodzi potwierdził o ile jest to możliwe Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW). W świetle licznych przypadków nieprawidłowej zabudowy obszarów bezpośrednio przylegających do zbiorników i cieków wodnych, której skutkiem jest znacząco wyższe ryzyko podtopień zlokalizowanych tam budynków i budowli, zaskakujące jest, że jedynie dwóch ubezpieczycieli uwzględniło w wyłączeniach odpowiedzialności tereny zalewowe. TUW Concordia nie odpowiada za szkody powstałe w wyniku powodzi domów letniskowych położonych na terenach zalewowych. Z kolei TUW Pocztowe posługuje się szerszym wyłączeniem, odnoszącym się do wszelkich mieszkań i domów jednorodzinnych na terenach zalewowych, a nie tylko domków letniskowych. Podkreślić należy, że pojęcie terenu zalewowego odnosi się do ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne, zgodnie z którą jest to obszar bezpośredniego i potencjalnego zagrożenia powodzią 8. 8 Obszary bezpośredniego zagrożenia powodzią obejmują: tereny między linią brzegu a wałem przeciwpowodziowym lub naturalnym wysokim brzegiem, obszar pasa nadbrzeżnego, strefę przepływów wezbrań powodziowych określoną w planie zagospodarowania przestrzennego. (art. 82 ustawy Prawo wodne) Obszary 52 Świat Nieruchomości
Wykorzystanie mechanizmu karencji w ubezpieczeniu ryzyka powodzi należy do rzadkości. Wśród badanych owu wystąpiła tylko w Generali i wynosiła 30 dni od daty zawarcia umowy. 4. Zakończenie Przeprowadzone badania wykazały brak jednolitego podejścia do definiowania ryzyka powodzi w ogólnych warunkach ubezpieczeń. Poszukując najszerszej ochrony ubezpieczeniowej należy zwrócić uwagę nie tylko na sposób określenia samej powodzi, ale także na mogące wystąpić dodatkowe postanowienia ograniczające zakres odpowiedzialności, takie jak wyłączenia terenów zalewowych, karencja czy wymóg urzędowego poświadczenia powodzi na danym terenie. Dodatkowej uwagi wymaga ustalenie, czy ochrona przed skutkami powodzi znajduje się w podstawowym lub rozszerzonym wariancie umowy ubezpieczenia. Chcąc cieszyć się kompleksowym, adekwatnym do potrzeb potencjalnego zagrożenia powodzią obejmują tereny narażone na zalanie w przypadku: przelania się wód przez koronę wału przeciwpowodziowego, zniszczenia lub uszkodzenia wałów przeciwpowodziowych bądź budowli piętrzących. (art. 83 ustawy Prawo wodne) ubezpieczeniem trzeba w odpowiedzialny sposób określić sumę ubezpieczenia (najlepiej wg wartości odtworzeniowej nowej), katalog ubezpieczonych przedmiotów, a także franszyzy i udziały własne. Doświadczenia powtarzających się powodzi w ostatnich latach pokazują skalę zagrożenia, na jakie narażone są budynki mieszkalne stanowiące często dorobek całego życia. Niezależnie od istniejących form pomocy państwa dla powodzian, warto wykazać się przezornością i zadbać o bezpieczną przyszłość wykupując polisę ubezpieczeniową. Dr Gr z e G o r z st r u P c z e w s k i Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Katedra Ubezpieczeń Literatura: Definicja i rodzaje powodzi, RZGW w Krakowie, http://oki.krakow.rzgw.gov.pl Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim (Dz. Urz. UE L 288/27) Egler R., System ochrony przeciwpowodziowej kraju, [w:] Ochrona przed powodzią, pod red. R. Eglera, Ministerstwo Środowiska, Jurata 2002 Komunikat nr 11 w sprawie szkód związanych z powodzią zgłoszonych do zakładów ubezpieczeń, 30.07.2010 r., KNF, www.knf.gov.pl Lambor J., Metody prognoz hydrologicznych, WKiŁ, Warszawa 1962 Model kompleksowej ochrony przed powodzią w obszarze dorzecza górnej Wisły na przykładzie województwa małopolskiego, pod red. M. Maciejewskiego, IMGW, Kraków 2000 Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. z 2001 r. Nr 115 poz. 1229 ze zm.) Zakres ochrony budynków mieszkalnych od skutków powodzi w ofercie krajowych towarzystw ubezpieczeń (Streszczenie) Artykuł przedstawia wyniki badań, którym poddano wszystkie krajowe towarzystwa ubezpieczeń majątkowych mające w ofercie ubezpieczenie od ognia i innych żywiołów dla osób prywatnych łącznie 24 podmioty. Analiza porównawcza ogólnych warunków ubezpieczeń (owu) skupiła się na sposobie ujęcia ryzyka powodzi w zakresie ubezpieczenia. W szczególności zwrócono uwagę na zawarte w owu definicje powodzi, dostępność ochrony od tego ryzyka w zakresie podstawowym lub rozszerzonym, dodatkowe zastrzeżenia i wyłączenia oraz spectrum możliwych przedmiotów ubezpieczenia. The scope of flood risk insurance of houses offered by Polish insurance companies (Summary) The article presents a research conducted on domestic non-life insurers selling fire and property damage insurance for private individuals total 24 institutions surveyed. The comparative study of general insurance terms has focused on the issue of covering flood risk in a property insurance. Special attention has been put on flood definitions, flood risk coverage availability in basic or extended cover, additional stipulations and exclusions, list of possible insurable objects. Świat Nieruchomości 53