WPROWADZENIE Powód wezbraniem, które przynosi straty gospodarcze i społeczne

Transkrypt

1 WPROWADZENIE Pod pojęciem powódź w języku potocznym rozumie się przede wszystkim wystąpienie rzeki z koryta i w konsekwencji zalanie terenów, na których normalnie woda nie występuje. W języku fachowym pojęcie powódź ma swoją definicję. Jest ona oparta o hydrologiczne pojęcie wezbrania. Pod pojęciem wezbrania rozumie się wyraźny wzrost stanów (a zatem i natęŝenia przepływu) wody w ciekach, spowodowane zwiększonym zasilaniem lub incydentalnym podpiętrzeniem zwierciadła wody, wywołanym zjawiskami naturalnymi. Powódź jest natomiast szczególnym przypadkiem wezbrania, tzn. wezbraniem, które przynosi straty gospodarcze i społeczne. Powódź jest więc zjawiskiem hydrologicznym o charakterze społeczno - gospodarczym. Powodziowe straty gospodarcze są dość oczywiste. Straty społeczne to utrata zdrowia (w tym psychicznego ze względu na stres), a w skrajnych przypadkach takŝe Ŝycia, utrata miejsca pracy, a w konsekwencji i moŝliwości zarobkowania, utrata moŝliwości komunikacji (przemieszczania się) tp. Powódź moŝe teŝ nieść powaŝne konsekwencje dla środowiska, np. w postaci zanieczyszczenia (skaŝenia) wód w sytuacji zalania np. oczyszczalni ścieków lub zakładów chemicznych. Jak wspomniano wyŝej kaŝda powódź jest wezbraniem, ale nie kaŝde wezbranie jest powodzią, nawet jeśli towarzyszy mu wystąpienie wody z koryta rzeki, o ile nie pociąga ono za sobą skutków finansowych lub/i społecznych. Jeśli więc wiemy, Ŝe powódź jest wezbraniem, to oczywiste staje się, Ŝe ma pewne cechy tego zjawiska hydrologicznego. Z punktu widzenia problemu ochrony przed powodzią fundamentalne znaczenie ma świadomość, Ŝe: wezbrania to zjawiska naturalne, z którymi nie tylko mamy do czynienia obecnie, ale które występowały zawsze i będą występować w przyszłości; niemoŝliwe jest całkowite zapobieŝenie powodziom, natomiast istnieje moŝliwość zredukowania ryzyka strat; proces kształtowania się wezbrań jest determinowany przez wiele czynników, które moŝna zakwalifikować do dwóch zasadniczych grup: zmiany klimatyczne i zmiany w warunkach odpływu zarówno ze zlewni jak i w samych korytach rzek, prowadzące do jego przyspieszenia, a w konsekwencji do wzrostu wartości natęŝenia przepływów kulminacyjnych. Jeśli mając w pamięci powyŝsze stwierdzenia uświadomimy sobie, Ŝe stale rośnie liczba ludności a w konsekwencji rozwoju cywilizacyjnego, takŝe ilość i wartość majątku zlokalizowanego w dolinach rzecznych, to fakt, iŝ w całym świecie straty powodziowe rosną, mimo postępu w dziedzinie ochrony przed powodzią, staje się oczywisty i zrozumiały. Wyrazistą ilustracją tej tendencji jest rys.1.1, przedstawiający wartość strat powodziowych w latach , w najbogatszym i najbardziej zaawansowanym technologicznie państwie, tzn. w Stanach Zjednoczonych. W ostatnich latach docierają do nas ze świata informacje o przeraŝających katastrofach naturalnych: trzęsieniach ziemi, huraganach, tsunami i tp. Warto jednak wiedzieć, Ŝe ciągle jeszcze wartość całkowitych, światowych strat powodziowych ma drugie (po huraganach) miejsce wśród wartości strat spowodowanych przyczynami naturalnymi (rys. 1.2). 1

2 Straty Powodziowe w USA straty [miliardy $] Rys Wartość strat powodziowych w USA w latach [..] struktura wysokosci globalnych strat w świecie % - powódź 15% - trzęsienia ziemi 36% - huragany 20% - inne 5 0 Rys Struktura strat wywołanych przez katastrofy naturalne w świecie [...] 2

3 struktura strat powodziowych w świecie straty ekonomiczne utrata Ŝycia ludzi straty w ramach ubezpieczeń Rys Struktura strat powodziowych w świecie Na rys.1.3 przedstawiono strukturę strat powodziowych w świecie, wyraŝonych w kategoriach finansowych. Jak widać, największy udział w całkowitej wartości strat mają straty finansowe wynikające z utraty Ŝycia przez ludzi. Finansową wartość Ŝycia ludzkiego potraktowano w tym przypadku umownie, jako wartość potencjalnego ubezpieczenia ludzi, którzy ponieśli śmierć na skutek powodzi. Udział tego elementu w całkowitych stratach finansowych jest tak duŝa, bo w powodziach na świecie giną tysiące ludzi (np. w powodzi, jaka wystąpiła w 1998 roku na rzece Jangcy w Chinach zginęło osób). Najmniejszą część strat stanowi wartość ubezpieczeń. Chodzi tu o szczególne ubezpieczenia na wypadek powodzi. Warto zauwaŝyć, Ŝe tak niski udział tego elementu w globalnych stratach powodziowych moŝe wskazywać z jednej strony na to, Ŝe nie są one rozpowszechnione, z drugiej zaś na to, Ŝe są skuteczne, bowiem stymulują działania zapobiegające stratom. Problemy zagroŝenia powodziowego, jego oceny oraz tworzenia skutecznego systemu ochrony przed powodzią są więc powaŝne, waŝne, aktualne i wymagające intensyfikacji prac nad procesem jego rozwiązywania (problemu nigdy nie rozwiąŝe się ostatecznie ma on charakter procesu trwałego). W dalszym ciągu niniejszej publikacji omówione zostaną podstawowe zagadnienia związane z ochroną przed powodzią zarówno o charakterze ogólnym, jak i szczegółowe przede wszystkim w dorzeczu górnej Wisły ale takŝe i w innych częściach Polski. 3

4 RODZAJE POWODZI Wezbrania (a zatem i powodzie) mogą mieć róŝne przyczyny. Geneza powstawania wezbrań (powodzi) determinowana jest przez okres ich występowania oraz lokalizację i zasięg terytorialny. Poszczególne typy genetyczne wezbrań mają ponadto odmienny przebieg. Ze względu na przyczyny powstawania wyróŝnia się cztery typy wezbrań (powodzi): opadowe (typ O), roztopowe (typ R), zimowe (typ Z) oraz sztormowe (typ S). Wezbrania (powodzie) opadowe Wezbrania (powodzie) wywoływane przez opady deszczu mogą róŝnić się istotnie przebiegiem i zasięgiem terytorialnym. I tak powodzie: wywołane przez nawalne opady, związane z lokalnymi burzami termicznymi, występują na potokach górskich i strugach nizinnych, o powierzchni zlewni A < 50 km 2 ; pojawiają się one zazwyczaj w lipcu i sierpniu (choć mogą występować w okresie od kwietnia do października) najczęściej na terenach wysoczyzn, wznoszących się nad płaskimi i podmokłymi obszarami; mają one krótkotrwały ale gwałtowny przebieg; bywają przyczyną znacznych strat w zagospodarowaniu przestrzennym terenu; w ostatnim okresie stają się coraz większym problemem, szczególnie w miastach Małopolski i Śląska; wywoływane przez opady rozlewne występują w terenach górskich, podgórskich i na nizinach w okresie od czerwca (czasem juŝ w maju) do września i charakteryzują się największym zasięgiem terytorialnym, obejmując nieraz całe dorzecze górnej Wisły lub Odry; podobnie scharakteryzować moŝna wezbrania wynikające z opadów frontalnych, występujących w strefie frontów atmosferycznych. Wezbrania (powodzie) roztopowe Powstają one wskutek gwałtownego tajania pokrywy śnieŝnej, które bywa niejednokrotnie przyspieszone przez deszcze padające w tym okresie. Wezbrania tego typu mają bardzo rozległy zasięg terytorialny. Najczęściej występują w marcu i kwietniu; mogą się jednak zdarzyć w ciągu całej zimy, podczas tzw. odwilŝy śródzimowych. Wezbrania (powodzie) zimowe Ten rodzaj wezbrań jest wynikiem spiętrzania się zwierciadła wody w wyniku nasilonych zjawisk lodowych, do których zalicza się np. intensywne tworzenie się śryŝu lub lodu dennego, powodujące zmniejszenie przekroju przepływu lub spiętrzanie się spływającej kry lodowej na ostrych zakrętach rzeki, w przekrojach mostowych i tp. Wezbrania tego typu zdarzają się zwykle w grudniu i styczniu (czasem równieŝ w lutym i marcu). W Polsce nie są one częste, choć na Noteci w przekroju Lipki zatory śryŝowe obserwuje się niemal corocznie. Przykładem wezbrania zatorowego była sytuacja powodziowa, jaka miała miejsce w styczniu 1982 r. na Wiśle pod Płockiem. Wezbrania (powodzie) sztormowe Są one spowodowane wiatrami sztormowymi, wiejącymi na wybrzeŝach morskich w kierunku lądu. Wiatry te utrudniają odpływ rzek uchodzących do morza, powodując spiętrzenie wody w korytach i na zalewach przymorskich. Wezbrania te najczęściej zdarzają się zimą (grudzień luty). 4

5 Okresy występowania poszczególnych typów wezbrań (powodzi) w Polsce zestawiono w tabeli 1.1, zaś zasięg terytorialny powodzi wiosenno - letnich na rysunku 1.4. Tab Okresy występowania poszczególnych rodzajów powodzi w Polsce Typ Pora pojawiania się wezbrań wezbrania I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Opadowe nawalne Opadowe frontalne Opadowe rozlewne Roztopowe Sztormowe Zimowe śryŝowe Zimowe zatorowe Zimowe lodowe pora najczęstszego pojawiania się wezbrań pora moŝliwego pojawiania się wezbrań 5

6 Rys.1.4. Zasięg występowania powodzi wiosenno - letnich w Polsce 6