EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU 1900 2013 4 Indeks 357030 ISSN 2299-6184 Cena 49,20 zł (w tym 23% VAT) W numerze Marian Gorynia, Tadeusz Kowalski Nauki ekonomiczne i ich klasyfikacja a wyzwania współczesnej gospodarki Marcin Krawczyk O polityce fiskalnej i pieniężnej w warunkach pułapki płynności Piotr Pysz Czego można się nauczyć od myśli ordoliberalnej? PolskA AkademiA Nauk Komitet Nauk Ekonomicznych Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Wydawnictwo Key Text
WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW 1. Redakcja przyjmuje do oceny i publikacji niepublikowane wcześniej teksty o charakterze naukowym, poświęcone problematyce ekonomicznej. 2. Redakcja prosi o składanie tekstów w formie elektronicznej (dokument MS Word na CD, dyskietce lub e-mailem) oraz 2 egzemplarzy wydruku komputerowego. Wydruk powinien być wykonany na papierze A4 z podwójnym odstępem między wierszami, zawierającymi nie więcej niż 60 znaków w wierszu oraz 30 wierszy na stronie, w objętości (łącznie z tabelami statystycznymi, rysunkami i literaturą) do 30 stron. Opracowania podzielone na części powinny zawierać śródtytuły. 3. Wraz z tekstem należy dostarczyć do Redakcji Oświadczenie Autora. Wzór oświadczenia dostępny jest na stronie www.ekonomista.info.pl 4. Do tekstu należy dołączyć streszczenie (200 słów) składające się z uzasadnienia podjętego tematu, opisu metody oraz uzyskanych wyników. Streszczenie powinno zawierać słowa kluczowe (w języku polskim, rosyjskim i angielskim). 5. Przypisy wyjaśniające tekst należy zamieszczać na dole strony, a dane bibliograficzne w tekście przez podawanie nazwisk autorów i roku wydania dzieła, na końcu zdania w nawiasie. W bibliografii zamieszczonej na końcu tekstu (ułożonej w porządku alfabetycznym) należy podawać: w odniesieniu do pozycji książkowych nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł dzieła, wydawcę, miejsce i rok wydania; w przypadku prac zbiorowych nazwisko redaktora naukowego podaje się po tytule dzieła; w odniesieniu do artykułów z czasopism nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł artykułu, nazwę czasopisma ujętą w cudzysłów, rok wydania i kolejny numer czasopisma; w przypadku korzystania z internetu należy podać adres i datę dostępu; powołując dane liczbowe należy podawać ich źrodło pochodzenia (łącznie z numerem strony). 6. W przypadku gdy artykuł jest oparty na wynikach badań finansowanych w ramach programów badawczych, autorzy są proszeni o podanie źródła środków. 7. Rysunki proste, wektorowe, w czerni. Linie na wykresach i pola mogą być w szarościach rysunki powinny być czytelne w tej postaci, bez kolorów i efektów specjalnych (np. cieni, faz, płynnych przejść, tekstur, szrafów, efektów przestrzennych). Format wektorowy PDF, EPS, ostatecznie osadzone wykresy z Excela. 8. Nazewnictwo plików teksty: Autor_Tytuł.docx (np. Jan Kowalski_Gospodarka polska.docx); streszczenia do artykułów: Autor_Streszczenia.docx (np. Jan Kowalski_Streszczenia.docx); ewentualne dodatkowe pliki nazywamy w analogiczny sposób: (np. Jan Kowalski_rysunek01.pdf). 9. Warunkiem przyjęcia tekstu do oceny i dalszej pracy jest podanie przez autora pełnych danych adresowych wraz z numerem telefonicznym i adresem e-mail. Autorzy artykułów są również proszeni o podanie danych do notatki afiliacyjnej: tytuł naukowy oraz nazwa uczelni albo innej jednostki (tylko jedna jednostka). Dane afiliacyjne są zamieszczane w opublikowanych tekstach. 10. Opracowanie zakwalifikowane przez Komitet Redakcyjny do opublikowania na łamach EKONOMISTY, lecz przygotowane przez autora w sposób niezgodny z powyższymi wskazówkami, będzie odesłane z prośbą o dostosowanie jego formy do wymagań Redakcji. 11. Materiały zamieszczone w EKONOMIŚCIE są chronione prawem autorskim. Przedruk tekstu może nastąpić tylko za zgodą Redakcji. 12. Redakcja nie zwraca tekstów i nie wypłaca honorariów autorskich.
2013 4
WydawcY Copyright by POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET NAUK EKONOMICZNYCH Copyright by Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Copyright by WYDAWNICTWO KEY TEXT Rada Programowa Marek Belka, Adam Budnikowski, Krzysztof Jajuga, Wacław Jarmołowicz, Mieczysław Kabaj, Eugeniusz Kwiatkowski, Jan Lipiński, Aleksander Łukaszewicz, Wojciech Maciejewski, Jerzy Osiatyński, Stanisław Owsiak, Emil Panek, Krzysztof Porwit, Antoni Rajkiewicz, Andrzej Sławiński, Andrzej Wernik, Jerzy Wilkin (przewodniczący Rady) Michał G. Woźniak Komitet Redakcyjny Marek Bednarski, Bogusław Fiedor, Marian Gorynia, Brunon Górecki, Joanna Kotowicz-Jawor, Barbara Liberska, Adam Lipowski (zastępca redaktora naczelnego), Zbigniew Matkowski (sekretarz redakcji), Elżbieta Mączyńska, Adam Noga, Marek Ratajczak, Eugeniusz Rychlewski, Zdzisław Sadowski (redaktor naczelny), Tadeusz Smuga, Jan Solarz, Jan Toporowski, Andrzej Wojtyna Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz dodatkowo przez następujące uczelnie: Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Uniwestytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Uniwerstytet Ekonomiczny w Krakowie, Uniwersytet Łódzki Pierwotną wersją czasopisma jest wersja drukowana Polecamy wersje elektroniczne Ekonomisty na stronie internetowej www.ekonomista.info.pl KOD PROMOCYJNY do jednorazowego zakupu wersji elektronicznej tego numeru w cenie 8,61 zł (w tym 23% VAT) zamówienia: sklep@keytext.com.pl Adres Redakcji: 00-042 Warszawa, ul. Nowy Świat 49, tel. 22 55 15 416 oraz 417 http://www.ekonomista.info.pl, redakcja@ekonomista.info.pl Realizacja wydawnicza Wydawnictwo Key Text sp. z o.o., 01-142 Warszawa, ul. Sokołowska 9 lok. 410 (1 piętro) tel. 22 632 11 36, faks wew. 212, tel. kom. 665 108 002 www.keytext.com.pl, wydawnictwo@keytext.com.pl Nakład 400 egz., ark. wyd. 12
Spis treści Artykuły Marian G O R Y N I A, Tadeusz K O W A L S K I: Nauki ekonomiczne i ich klasyfikacja a wyzwania współczesnej gospodarki... 457 Marcin K R A W C Z Y K: O polityce fiskalnej i pieniężnej w warunkach pułapki płynności... 475 Piotr P Y S Z: Czego można się nauczyć od myśli ordoliberalnej?... 497 Miscellanea Barbara G R Z Y B O W S K A: Wiedza i innowacje jako współczesne czynniki wzrostu gospodarczego... 521 Szymon T R U S K O L A S K I: Działalność innowacyjna inwestorów zagranicznych i przedsiębiorstw polskich.... 533 Eseje Mateusz M A C H A J: Friedmanowska metoda obrony ekonomii neoklasycznej 553 Michał Gabriel W O Ź N I A K: O wyzwaniach i zagrożeniach rozwojowych ludzkości refleksje na marginesie książki Grzegorza W. Kołodki Dokąd zmierza świat. Ekonomia polityczna przyszłości... 563 Recenzje i omówienia Paul A. S A M U E L S O N, William D. N O R D H A U S, Ekonomia (rec. Stanisław Lis)... 577 Każ dy ar ty kuł za wie ra stresz cze nie w ję zy ku an giel skim i ro syj skim. * An giel sko ję zycz ne stresz cze nia ar ty ku łów za miesz cza nych w Eko no mi ście są re je strowane w serwisie The Central European Journal of Social Sciences and Humanities : http://cejsh.icm.edu.pl
Contents Articles Marian G O R Y N I A, Tadeusz K O W A L S K I: Economic Sciences and Their Classification vs. Challenges of Contemporary Economy... 457 Marcin K R A W C Z Y K: Fiscal and Monetary Policies in a Liquidity Trap... 475 Piotr P Y S Z: What Can Be Learnt from the Ordoliberal Thought?... 497 Miscellanea Barbara G R Z Y B O W S K A: Knowledge and Innovations as Contemporary Factors of Economic Growth... 521 Szymon T R U S K O L A S K I: Innovative Activity of Foreign Investors and Domestic Enterprises in Poland.... 533 Essays Mateusz M A C H A J: Friedman s Method of Defense of the Neoclassical Economics... 553 Michał Gabriel W O Ź N I A K: Development Challenges and Threats: Reflections on the Margin of the Book by Grzegorz W. Kołodko Where Is the World Heading To? The Political Economy of Future... 563 Book reviews Paul A. S A M U E L S O N, William D. N O R D H A U S, Ekonomia (Economics) (rec. Stanisław Lis)... 577 Each article is followed by a summary in English and Russian. * Abstracts of Ekonomista are reproduced in the The Central European Journal of Social Sciences and Humanities : http://cejsh.icm.edu.pl
Содержание Статьи Марьян Г О Р Ы Н Я, Тадеуш К О В А Л Ь С К И: Экономические науки иих классификация перед вызовами современной экономики... 457 Марцин К Р А В Ч И К: Фискальная и денежная политика в условиях ловушки ликвидности... 475 Петр П Ы Ш: Чему можно научиться у ордолиберальной мысли?... 497 Разное Барбара Г Ж И Б О В С К А: Знание и инновации как современные факторы экономического роста... 521 Шимон Т Р У С К О Л А С К И: Инновационная деятельность иностранных инвесторов и польских предприятий... 533 Эссе Матеуш М А Х А Й: Фридмановский метод защиты неоклассической экономики 553 Михал Габриэль В О З Ь Н Я К: О вызовах и угрозахдля развития человечества замечания на полях книги Гжегожа В. Колодко «Куда идёт мир. Политическая экономия будущего».... 563 Рецензии Paul A. Samuelson, Wiliam D. Nordhaus, Экономия (рец. Станислав Лис)... 577 Каждая статья сопровождается резюме на английском и руском языках. * Содержание и резюме статей, помещаемых в Экономисте, a также в The Central European Journal of Social Sciences and Humanities : http://cejsh.icm.edu.pl
A r t y k u ł y Marian G O R Y N I A, Tadeusz K O W A L S K I: Nauki ekonomiczne i ich klasyfikacja a wyzwania współczesnej gospodarki Marian Gorynia* Tadeusz Kowalski** Nauki ekonomiczne i ich klasyfikacja a wyzwania współczesnej gospodarki 1 Wstęp Nauka jako jeden z obszarów działalności ludzkiej podlega procesom specjalizacji. Specjalizacja jest z jednej strony produktem historycznym w toku ewolucji praktyki badań naukowych doszło do wyłonienia się dziedzin, dyscyplin i subdyscyplin, a w ich ramach jeszcze bardziej szczegółowych specjalizacji badawczych. Jest to efekt swoistej ekonomizacji praktyki naukowej większą efektywność badań naukowych może zapewnić specjalizacja grup uczonych w poszczególnych obszarach, gdyż zdobycie kompetencji potrzebnych do uprawiania badań na wysokim poziomie wymaga nakładów czasu i pracy, co sprawia, że bez specjalizacji jest to w zasadzie niemożliwe. Tak rozumiana specjalizacja jest również reakcją na procesy zachodzące w obiekcie badań nauk ekonomicznych. Główną cechą tych procesów było i jest przyspieszenie ogólnego postępu technologicznego. Jego najważniejszym współczesnym nurtem są udoskonalane technologie informatyczne, prowadzące do wzrostu szybkości i zakresu gromadzenia, przetwarzania i przesyłu informacji. Ogólnie postęp technologiczny wywiera wpływ praktycznie na wszystkie dziedziny aktywności człowieka od sfery pracy, poprzez wzorce konsumpcji aż po sposoby spędzania wolnego czasu. Na przykład w sferze wytwórczości pozwolił na bezprecedensowy rozwój usług i oderwanie ich kreowania od miejsca wykorzystania. W sferze przetwórstwa przemysłowego przyczynił się do redukcji skali pojedynczych obiektów wytwórczych z jednej strony i umożliwił daleko idące roz- * Prof. dr hab. Marian Gorynia Katedra Konkurencyjności Międzynarodowej, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu; e-mail: marian.gorynia@ue.poznan.pl ** Prof. dr hab. Tadeusz Kowalski Katedra Konkurencyjności Międzynarodowej, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu; e-mail: tadeusz.kowalski@ue.poznan.pl 1 Przygotowując niniejszy artykuł odwołano się do wcześniej powstałych opracowań: Gorynia, Jankowska, Owczarzak (2005), Gorynia (2006), Gorynia i Kowalski (2008) oraz Gorynia i Kowalski (2009).
458 Marian Gorynia, Tadeusz Kowalski członkowanie i delokalizację łańcucha dostaw z drugiej strony. Postęp w inżynierii materiałowej wywarł ogromny wpływ między innymi na rozwój wszystkich rodzajów transportu. Nowe technologie informatyczne zrewolucjonizowały funkcjonowanie sektora finansowego. Łącznie wspomniane wyżej procesy stały się fundamentem wzrostu ogólnej produktywności i globalizacji gospodarczej. Doprowadziły jednak do hiperkonkurencji, równoległego zwiększenia niepewności i współzależności między gospodarkami, sektorami i regionami. Wystąpiło zjawisko kompresji czasu i przestrzeni, istotnie modyfikując dwa kluczowe wymiary aktywności człowieka gospodarującego (Polowczyk 2010). Już tak ogólna prezentacja trendów w poszczególnych obszarach gospodarowania uzmysławia wyzwania stojące przed współczesną ekonomią i naukami pokrewnymi w ich głównych przekrojach: mikro, mezo i makro oraz w ujęciu diagnostycznym i normatywnym. Wzrost komplikacji współczesnych zjawisk gospodarczych wymusza w praktyce gospodarczej potrzebę interdyscyplinarnego podejścia, co stoi w pewnej sprzeczności z tendencją do wąskich specjalizacji w akademickiej ekonomii. W ujęciu mikroekonomicznym najważniejszym skutkiem tych obiektywnych zjawisk jest wyraźna tendencja do skrócenia horyzontu działania. Z jednej strony, jest to naturalna reakcja na przyspieszenie zmian technologicznych i konieczność dostosowania się do zjawisk i procesów, na które przeciętne przedsiębiorstwo nie ma wpływu. Z drugiej zaś strony, jest to wynik presji inwestorów pośrednio kontrolujących zarządy przedsiębiorstw poprzez decyzje o utrzymaniu bądź sprzedaży udziałów lub akcji. W wyniku takiego splotu okoliczności występuje współcześnie tendencja do agresywnej optymalizacji finansowej zarówno w sferze realnej, jak i w sektorze pośrednictwa finansowego. W dziedzinie pośrednictwa finansowego główne zmiany dotyczą innowacji finansowych, spadku znaczenia specjalizacji oraz wzrostu znaczenia bezpośrednich relacji między szeroko rozumianymi kredytodawcami i kredytobiorcami (Gorynia, Kowalski 2009; Kowalski 2012). Ważnym zjawiskiem, szczególnie przed kryzysem 2007/2008 r. była sekurytyzacja, traktowana ówcześnie jako skuteczne narzędzie zarządzania płynnością i ryzykiem finansowym. W sektorze realnym jednym ze skutków tendencji do skrócenia horyzontu decyzji i działania jest delokalizacja (offshoring i outsourcing) i koncentracja na obszarze głównych kompetencji przedsiębiorstwa (Grossman, E. Rossi-Hansberg 2006). Każda taka decyzja wiąże się z koniecznością zarządzania ryzykiem i zmianą. W przypadku offshoringu dochodzi także wymiar zarządzania zasobami ludzkimi w różnych kontekstach kulturowych i instytucjonalnych. Presja konkurencyjna i zróżnicowane możliwości przedsiębiorstw petryfikują ich strukturę. Liderzy w skali globalnego rynku mają zdolność do przejściowego wywierania realnego wpływu na rynek i jego kierunki poprzez zdolność do mobilizacji środków na własne badania i rozwój bądź na zakup technologii i wdrażanie innowacji. Przedsiębiorstwa o mniejszej skali działania i mniejszej zdolności rozwojowej muszą się zadowolić krajowym bądź lokalnym zasięgiem, bądź stają się podporządkowanym ogniwem w globalnych łańcuchach dostaw. Tak rozumiana
Marcin K R A W C Z Y K, O polityce fiskalnej i pieniężnej w warunkach pułapki płynności Marcin Krawczyk* O polityce fiskalnej i pieniężnej w warunkach pułapki płynności Wstęp Pułapka płynności to według słów P. Krugmana (1998, s. 137): nie zbadane terytorium w teorii ekonomii. Rozważając to zjawisko, trzeba bowiem liczyć się z tym, że konwencjonalna makroekonomiczna wiedza nie znajdzie zastosowania. J. Hicks (1937, s. 154 155) stwierdził, że nie tyle lepkość cen, co możliwość pojawienia się pułapki płynności stanowi zasadniczą różnicę między ekonomią klasyczną a ekonomią keynesowską. Cechą keynesowskiej pułapki płynności jest to, iż ekspansywna polityka pieniężna staje się w niej nieskuteczna m.in. dlatego, że nominalne stopy procentowe kształtują się na poziomie prawie zerowym, a przecież nie mogą być ujemne, więc bank centralny nie może już ich obniżyć. Doświadczenia gospodarcze pokazują, że w pułapce płynności również skuteczność polityki fiskalnej jest silnie zmniejszona. W myśl koncepcji J.M. Keynesa pułapka płynności pojawia się wraz z malejącą stopą procentową. Przy coraz niższej stopie procentowej oczekiwania podmiotów gospodarczych stają się jednolite, tj. wszyscy oczekują jej wzrostu. Ponieważ spodziewany wzrost stopy procentowej będzie iść w parze ze spadkiem cen oprocentowanych aktywów finansowych, to podmioty zmienią strukturę swoich portfeli aktywów finansowych na korzyść pieniądza. Wraz ze spadkiem stopy procentowej wzrasta więc wielkość popytu na pieniądz. Taką sytuację obrazuje kształt krzywej na rysunku 1. Ten wzrost popytu na pieniądz powoduje, że zwiększanie bazy monetarnej przez bank centralny nie wywołuje żadnych skutków (nie oddziałuje na poziom stopy procentowej i wydatków), bo każdy jej wzrost jest wchłaniany przez rosnącą wielkość (spekulacyjnego) popytu na pieniądz. * Dr Marcin Krawczyk Katedra Teorii Systemów Ekonomicznych, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, mkrawc@sgh.waw.pl
476 Marcin Krawczyk Rysunek 1 Zależność wielkości popytu na pieniądz od stopy procentowej Stopa procentowa 0 M T d Wielkość popytu na pieniądz 1. Przyczyny i skutki pułapki płynności Pułapka płynności wystąpi więc, gdy podmioty oczekują wzrostu rynkowej stopy procentowej. Takie oczekiwania mogą pojawić się wraz z malejącą nominalną stopą procentową, bo granicą nominalnej stopy procentowej jest zero. Stopa procentowa wyrażona w jednostkach danego aktywu zmierza do zera i nie spadnie nigdy poniżej tej wartości, jeśli jak zauważył I. Fisher (1930, s. 30) koszt przechowywania tego aktywu jest równy zeru. Mając na myśli pieniądz I. Fisher stwierdzał, że nikt nie będzie skłonny,,pożyczać go (nabywać oprocentowanych aktywów) przy ujemnej nominalnej stopie procentowej, jeśli pieniądz można przechowywać bez ponoszenia jakiegokolwiek kosztu. Wyjaśnieniem granicy zerowej dla nominalnej stopy procentowej jest więc koszt utrzymywania zasobu pieniądza oraz zachowanie krańcowej korzyści netto z pieniądza (net marginal service yield). Krańcowa korzyść netto z pieniądza maleje wraz ze wzrostem jego ilości w portfelu, lecz nie osiągnie poziomu kosztu utrzymania zasobu pieniądza (zero). Decydują o tym wyjątkowe cechy aktywu, jakim jest pieniądz. Oprocentowane aktywa finansowe nie posiadają takich cech: pieniądz jest miernikiem wartości i najbardziej płynnym środkiem płatniczym. Niezależnie więc od tego, jak duży będzie utrzymywany w portfelu zasób pieniądza, popyt na pieniądz nie nasyci się nigdy. Zatem oprocentowane aktywa zawsze będą cechować się oprocentowaniem wyższym niż koszt utrzymania pieniądza
Piotr P Y S Z: Czego można się nauczyć od myśli ordoliberalnej? Piotr Pysz* Czego można się nauczyć od myśli ordoliberalnej? 1 Wstęp Zapoczątkowany w latach 2007 2008 i ciągle jeszcze trwający kryzys gospodarki światowej ma trzy współzależne wymiary ekonomiczny, społeczny i ekologiczny. Mówić można więc o koincydencji trzech nakładających się na siebie kryzysów 2. Kryzys gospodarki światowej znajduje swój odpowiednik w kryzysie nauki ekonomii. Dotyczy to szczególnie głównego nurtu neoklasycznej teorii ekonomii, od wielu dziesięcioleci dominującego w myśleniu większości ekonomistów, oraz opartej na tym teoretycznym fundamencie doktryny neoliberalnej. Kryzys gospodarki światowej splata się z kryzysem myślenia ekonomicznego w głęboki można wręcz stwierdzić podwójny trudny do przezwyciężenia, wysoce złożony syndrom kryzysowy. Klucza do jego przezwyciężenia trzeba poszukiwać w pierwszej kolejności w myśleniu ekonomicznym. Prawidłowa diagnoza przyczyn kompleksowego syndromu kryzysowego i sformułowanie propozycji jego skutecznej terapii są zadaniami nader poważnymi. Ich realizacja jest możliwa tylko w długim okresie. Od uporania się z tymi fundamentalnymi zadaniami zależy autorytet nauki ekonomii w społeczeństwach i polityce XXI w. W tym celu nie wystarcza jednak tylko krytyka neoklasycznej teorii ekonomii, co do której J.K. Galbraith stwierdził, iż dokonała technicznej ucieczki od realnego świata (Galbraith 2011, s. 262) 3. Nauce ekono- * Prof. dr hab. Piotr Pysz Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Wydział Nauk Ekonomicznych, e-mail: pyszpiotr@googlemail.com 1 Artykuł ten został opracowany w ramach projektu badawczego nr N N 112 258439 Koncepcje stanowionego i spontanicznego ładu gospodarczego w procesie transformacji systemowej gospodarki Polski i byłej NRD. Za pomoc w redagowaniu chciałbym podziękować memu współpracownikowi w projekcie dr M. Moszyńskiemu (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu). 2 Na wymienione aspekty zjawisk procesów kryzysowych w gospodarce światowej i ich współzależność zwracał wielokrotnie uwagę już przed 2007 r. Z. Sadowski (por. m. in. Sadowski 2006, s-15 18). 3 Przykładem ilustrującym określenie Galbraitha może być wypowiedź prominentnego przedstawiciela neoklasycznej teorii ekonomii, laureata Nagrody Nobla R. Lucasa Jr.: Wolę używać słowa»teoria«w bardzo wąskim sensie, w odniesieniu do formalnego układu równań dynamicznych, które można wrzucić do komputera i uruchomić. To właśnie rozumiem przez pojęcie mechaniki rozwoju gospodarczego konstrukcję mechanicznego, sztucznego świata, zaludnionego przez powiązane interakcjami roboty, których działania są zwykle przedmiotem badań ekonomicznych, świata zdolnego do przejawiania zachowań, których
498 Piotr Pysz mii potrzebne jest przede wszystkim radykalne przejście od charakteryzującego się dotychczas absolutną dominacją w głównym nurcie teorii neoklasycznej monizmu szkół myślenia ekonomicznego do pluralizmu oraz konkurencji idei wielu różnych kierunków myśli o gospodarce (Mączyńska 2008, s. 277 281; Pysz 2009, s. 266). W artykule poszukuje się odpowiedzi na pytanie, czego można nauczyć się dla sprostania ogromnym wyzwaniom stojącym przed nauką ekonomii w następnych dekadach XXI w. od ordoliberalizmu, zaliczanego przez główny nurt teorii neoklasycznej do grupy tzw. heterodoksyjnych szkół myślenia ekonomicznego (Wojtyna 2008, s. 17). Co z ordoliberalnej perspektywy badawczej jest konieczne, aby nauka ekonomii nie okaleczała sama siebie poprzez techniczną ucieczkę od realnego świata i mogła znaleźć adekwatną odpowiedź na problemy wyłaniające się w prawdziwym realnym świecie współczesnych gospodarek? Punktem wyjścia dalszych wywodów są skrótowo ujęte elementy krytycznej diagnozy współczesnego stanu głównego nurtu teorii neoklasycznej. Na tej podstawie można podjąć próbę wskazania tego, co współczesna generacja ekonomistów, wyedukowana po jak wówczas wielu neoklasykom się wydawało nieodwołalnej klęsce keynesizmu w stagflacyjnej dekadzie lat siedemdziesiątych XX w. w duchu teorii neoklasycznej, mogłaby przejąć z ordoliberalnego sposobu myślenia o gospodarce i społeczeństwie. 1. Elementy krytycznej diagnozy stanu teorii neoklasycznej Klasyczna i neoklasyczna teoria ekonomii mają historię sięgającą prawie 250 lat wstecz, jeżeli za jej początek przyjmiemy opublikowanie w 1776 r. przez A. Smitha jego dzieła Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów. W. Eucken przypomina wypowiedź jednego ze współczesnych Smithowi angielskich intelektualistów, który stwierdził, iż myśliciel ten przekona współczesną mu generację i opanuje myślenie następnych generacji (Eucken 2005, s. 55 56). Od niemal dwóch i pół wieku nauka ekonomii rozwija się w wyznaczonym przez jej ojca duchowego kierunku analizy funkcjonowania rynku. Istotną dla klasycznej myśli liberalnej, a następnie szkoły neoklasycznej interpretację gospodarki jako odrębnego od społeczeństwa jako całości subsystemu z własnymi konstytuującymi tę odrębność cechami konstytuującymi (prywatna własność, maksymalizacja funkcji użyteczności podmiotów gospodarczych, elastyczne ceny oraz równowaga rynkowa). W odróżnieniu od opublikowanej siedemnaście lat wcześniej Teorii uczuć moralnych (1759), która była ogólnym objaśnieniem sposobu funkcjonowania społeczeństw ludzkich i spajających je wartości oraz więzi wzajemnej sympatii, w Dobrobycie narodów Smith, stosując metodę izolującej abstrakcji, skupia uwagę na jednym wybranym aspekcie życia społeczeństwa. Jest to aspekt gospodarczy. Na jego analityczne podejście badawcze do gospodarki jako wyodrębnionego subsystemu społeczeństwa nałożyła się większość cech przypomina te właśnie, przeze mnie opisane cechy prawdziwego świata (cyt. za Wilkin 2012, s. 379).
M i s c e l l a n e a Barbara G R Z Y B O W S K A: Wiedza i innowacje jako współczesne czynniki wzrostu gospodarczego Barbara Grzybowska* Wiedza i innowacje jako współczesne czynniki wzrostu gospodarczego Wstęp Problematyka dotycząca identyfikacji i znaczenia czynników determinujących procesy gospodarcze była i jest przedmiotem zainteresowania wielu badaczy. Ich poglądy odzwierciedla m.in. bogaty dorobek teorii ekonomii. W swoich koncepcjach koncentrują się na przyczynach, uwarunkowaniach i skutkach zjawisk związanych z gospodarką i zachowaniami ludzi w procesach gospodarowania. Zwracają także uwagę na charakter i znaczenie czynników determinujących procesy wzrostu gospodarczego. Czynniki te mają dynamiczny charakter i zmieniają się, przy czym zmiany dotyczą ich istoty (rodzaju) i/lub intensywności oddziaływania. We współczesnych warunkach globalizującej się gospodarki do wiodących należy wiedza i szeroko pojęte innowacje. Jak podkreśla m.in. A. Rogut, (2007, s. 20) najbardziej efektywne gospodarki to te, w których udaje się zorganizować szybki i skuteczny proces uczenia się i podejmowania decyzji oraz ukształtować przyjazne środowisko. Uzupełniając nieco tę ocenę można dodać, że zmaterializowanym efektem uczenia się i podejmowania decyzji są innowacje. Obecnie istnieje powszechna zgodność co do wpływu wiedzy i innowacji na kształt i tempo zmian zachodzących w szeroko pojętym życiu społeczeństw (nie tylko gospodarczym). Jednak nie mają one długiej historii w teorii ekonomii. W rozważaniach zwolenników ekonomii klasycznej, zapoczątkowanych przez Smitha, podkreślano przede wszystkim kluczową rolę tzw. twardych czynników ziemi, kapitału i pracy. Wzrost gospodarczy był wynikiem wzrostu liczby ludności, inwestycji i powierzchni, a także ogólnej produktywności (Piech 2009, s. 160). Natomiast to, czego nie można było wyjaśnić za pomocą tych czynników, przypisywano postępowi technicznemu. W teorii egzogenicznego wzrostu, bazującej na poglądach przedstawicieli ekonomii neoklasycznej, zakładano, że ma on zewnętrzny charakter, tzn. jest dany, nie podlega zmianom, nie jest wynikiem jakichkolwiek działań czy zjawisk, nie zależy także od polityki gospodarczej. Najczęściej przywoływanym przykładem neoklasycznej funkcji produkcji uwzględniającej te elementy (kapitał, pracę i postęp techniczny) jest model R. Solowa, traktowany w teorii wzrostu gospodarczego w kategoriach kanonu (Solow 1956a). * Dr Barbara Grzybowska Katedra Ekonomiki Przedsiębiorstw, Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie; e-mail: barg@uwm.edu.pl
522 Miscellanea Koncepcje oparte na hipotezie o egzogenicznym wzroście dość długo dominowały w teorii ekonomii (w zasadzie do połowy lat 80. XX w.). Jednym z powodów ich kwestionowania i krytyki było założenie występowania zjawiska konwergencji (kraje biedniejsze powinny rozwijać się szybciej niż zamożniejsze), które nie potwierdziło się w praktyce 1, a wręcz obserwowano pogłębianie się luki między krajami bogatymi a biednymi. Jak zaznaczają L. Balcerowicz i A. Rzońca (2010, s. 48), bieda nie uruchamia automatycznie wzrostu gospodarczego, chociaż nie skazuje na trwałe ubóstwo. W związku z tym pod koniec lat 80. rozwinęła się tzw. nowa teoria wzrostu (teoria wzrostu endogenicznego) 2. W koncepcjach wpisujących się w ten kierunek rozważań przyjęto m.in., że przyczyną rozwoju krajów jest postęp, dzięki któremu możliwe jest ciągłe przesuwanie granic technologicznych i wzrost wydajności pracy. Jednak, w odróżnieniu od ujęć neoklasycznych, ma on endogeniczny charakter. Jest efektem aktywności przedsiębiorstw i władz, poziomu nakładów na działalność badawczo-rozwojową czy rozwoju konkurencji rynkowej. Poziom zaawansowania technologicznego, wraz z kapitałem, determinuje wielkość produkcji (Romer 1990, s. 78 79). Gomułka (1998, s. 24) dodaje, że uzasadnieniem kluczowej roli zmian technologicznych jest także to, że stają się impulsem wyzwalającym zmiany jakościowe w gospodarce. Oprócz postępu technicznego znacznie wzrosła rola kapitału ludzkiego oraz wiedzy i jej dyfuzji. One również mają endogeniczny charakter, co w przypadku kapitału ludzkiego oznacza, że powiększanie tego zasobu jest wynikiem inwestycji dokonywanych przez społeczeństwa i rządy, natomiast kreowanie odpowiednich warunków to elementy pozytywnie oddziałujące na wiedzę (Żelazny 2006, s. 16). Z czasem zaczęto również dostrzegać i doceniać znaczenie doświadczenia, przedsiębiorczości i innowacji. Szczególne zainteresowanie tymi aspektami działalności gospodarczej nastąpiło stosunkowo niedawno dopiero w drugiej połowie XX w. 3 Jednak problematyka ta w naukach ekonomicznych pojawiła się znacznie wcześniej. Jej prekursorem był J.A. Schumpeter, który opracował swoją teorię innowacji w 1912 r. 1. Teoria innowacji J. Schumpetera J.A. Schumpeter jest autorem teorii wzrostu gospodarczego i cyklu koniunkturalnego indukowanego przez przełomowe innowacje. Ze względu na swój dorobek naukowy bywa nawet określany człowiekiem renesansu XX w. (Landreth, Colander 2005, s. 399). Wywodzi się od niego tzw. ekonomia schumpeterowska, której szczególną cechą jest długookresowe i dynamiczne podejście do zagadnień związanych z procesami zachodzącymi w gospodarce. Stanowisko Schumpetera w kwestii przedmiotowego zakresu innowacji, określane dziś jako klasyczne, odnosiło się do następujących pięciu przypadków (Schumpeter 1960, s. 104): 1 B. Fiedor (2010, s. 454) nazywa tę sytuację kryzysem ( zastojem ) w obrębie neoklasycznej teorii wzrostu gospodarczego. Oprócz jej niezdolności do wyjaśnienia przyczyn nierównomiernej dynamiki postępu technicznego między krajami, podkreśla również jej niedostatki w związku z interpretacją znaczenia postępu technicznego, nauki i edukacji we współczesnym wzroście. 2 Przyjmuje się, że zapoczątkowały ją prace P.M. Romera (1986, 1990) i R.E. Lucasa (1988). 3 B. Fiedor (1979, s 22 i dalsze) wyjaśnia, że powody braku takiego zainteresowania mają zarówno obiektywny, jak i subiektywny charakter. Obiektywną przesłanką jest fakt, że wcześniej trudno było zaobserwować wyraźne zależności między działalnością naukową, wynalazczą i produkcyjną. Technologia wyprzedzała naukę, a związki między nimi były słabo rozwinięte. Natomiast subiektywne przyczyny mają swoje podłoże w nieprzygotowaniu przez teorię metod i form analizy właściwych dla wyjaśniania dynamicznych procesów, jakimi są postęp naukowo-techniczny czy procesy innowacyjne.
Szymon T R U S K O L A S K I: Działalność innowacyjna inwestorów zagranicznych i przedsiębiorstw polskich Szymon Truskolaski* Działalność innowacyjna inwestorów zagranicznych i przedsiębiorstw polskich Wprowadzenie Innowacyjność jest jednym z najważniejszych zagadnień gospodarczych, zarówno z perspektywy teoretycznej, jak i politycznej. Wiele rządów podejmuje starania w celu przekształcenia państwa w gospodarki oparte na wiedzy (GOW), w których innowacje są głównym motorem rozwoju gospodarczego. W krajach takich jak Polska, które nie są liderami międzynarodowego wyścigu technologicznego, ale których dystans technologiczny do liderów nie jest zbyt duży, kluczowe znaczenie w transformacji do GOW ma nie tylko zdolność do wprowadzania innowacji, lecz także zdolność do przyjmowania innowacji opracowanych za granicą. Obszerna literatura poświęcona możliwościom przyjęcia zagranicznych technologii podkreśla znaczenie międzynarodowej dyfuzji technologii lub transferu wiedzy. Dwoma głównymi kanałami dyfuzji technologii są bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) i handel międzynarodowy. Oba kanały wpływają na przyjęcie technologii import maszyn i urządzeń ucieleśniających innowacje prowadzi do wzrostu produkcyjności; napływ BIZ jest również związany z pojawieniem się nowych procesów produkcyjnych w kraju przyjmującym najpierw w filiach zagranicznych przedsiębiorstw, a następnie w firmach współpracujących z filiami (efekt spillover). Chociaż w literaturze nie ma zgody, który kanał jest bardziej korzystny dla kraju przyjmującego, w przypadku krajów takich jak Polska, gdzie kapitał jest względnie rzadki, BIZ wydają się dostarczać więcej innowacji, ponieważ lokalne przedsiębiorstwa wskutek ograniczeń kapitałowych nie będą importować najnowocześniejszych technologii. Nie ma powodu, aby transformacja w kierunku GOW była ograniczona tylko do jednego kanału dyfuzji. Polska polityka innowacyjna (czy szerzej, polityka rozwoju) opiera się zarówno na przyciąganiu bezpośrednich inwestycji zagranicznych, jak i - przy znacznym udziale funduszy unijnych bezpośrednim wsparciu zakupu nowych maszyn i urządzeń. W rezultacie, zgodnie z wynikami Community Innovation Survey (CIS) badania działalności innowacyjnej prowadzonego przez Eurostat, przedsiębiorstwa w Polsce nie są innowacyjne, ale wykazują duże możliwości w zakresie przyswajania wiedzy (Surinach i in. 2009). Niniejszy artykuł nie ma stanowić pełnego i rozległego porównania względne- * Dr Szymon Truskolaski Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, e-mail: szymon.truskolaski@ue.poznan.pl
534 Miscellanea go znaczenia wspomnianych powyżej kanałów dyfuzji technologii skupimy się głównie na różnicach w poziomach innowacyjności i internacjonalizacji między filiami przedsiębiorstw zagranicznych i przedsiębiorstwami polskimi oraz na różnicach pomiędzy inwestycjami zagranicznymi z trzech państw, z których pochodzi najwięcej inwestycji zagranicznych w Polsce Francji, Niemiec i USA. W kolejnych częściach artykułu przedstawiono krótkie rozważania na temat roli BIZ w dyfuzji technologii i działalności BIZ w Polsce; następnie przedstawiono dane i metodologię badania oraz uzyskane wyniki; ostatnią część stanowi podsumowanie. 1. BIZ i dyfuzja technologii Transfer technologii poprzez BIZ składa się z dwóch etapów (Jindra 2006) najpierw dochodzi do transferu wewnętrznego pomiędzy centralą i filią, a następnie technologia dociera do lokalnych przedsiębiorstw 1. Jak zauważyli Mansfield i Romero (1980), technologia, która ulega dyfuzji w pierwszym etapie, jest zazwyczaj nowsza od technologii, która jest przekazywana (np. poprzez licencje) między jednostkami, które nie są częścią tej samej grupy. Nawet wtedy, gdy najnowsza technologia może być zakupiona, transfer wewnątrz międzynarodowej korporacji jest często tańszy i szybszy (World Investment Report 1999). W literaturze można znaleźć liczne przykłady empiryczne, które określają główne korzyści dla kraju przyjmującego wynikające z technologii transferowanych poprzez BIZ. Dotyczą one: rozwoju krajowego potencjału naukowego i technologicznego, efektu spillover oraz pośrednio zmian w strukturze handlu międzynarodowego. Skutki związane z efektem spillover są uważane za najbardziej korzystne. Jednakże jak wskazuje wielu autorów prac empirycznych, opisanych przez Mohnena (2001) posługując się pośrednimi miarami tych efektów, na ogół nie udaje się znaleźć empirycznych dowodów korzyści takich efektów płynących z bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Veugelers i Cassiman (2004) wskazują, że większość badań na poziomie przedsiębiorstwa dotyczy krajów rozwijających się (por. Blomström 1986; Fikkert 1997; Aitken, Harrison 1999; Blömström, Sjöholm 1999). W przypadku krajów rozwiniętych można znaleźć prace, w których wykorzystując pośrednie miary efektów spillover, udowadnia się istnienie ich pozytywnych skutków np. Fors (1997) wykazał, że prace B+R prowadzone w centralach zagranicznych przedsiębiorstw w znaczący sposób wpłynęły na wzrost produkcji ich szwedzkich filii, ale Veugelers i Cassiman (2004) nie znaleźli pozytywnych skutków transferu wiedzy w swoim badaniu, opartym na belgijskiej wersji CIS, pomimo wykorzystania bezpośrednich miar efektów spillover. W cytowanym badaniu dane CIS pozwoliły autorom wyróżnić dwa etapy funkcjonowania zagranicznych filii jako podmiotów międzynarodowych efektów spillover po pierwsze, filie muszą uzyskać dostęp do zagranicznych źródeł wiedzy (tj. do wiedzy w posiadaniu centrali), i, po drugie, muszą przetransferować tę wiedzę do lokalnej gospodarki. Przynależność do wielonarodowej korporacji może zapewnić łatwiejszy dostęp do wiedzy, ale dostęp ten nie oznacza automatycznego transferu na rynek lokalny. To rodzi pytanie o motywy, jakimi miałyby się kierować filie, transferując technologie na rynek lokalny. W przypadku sprzedaży licencji wyników B+R oczywistym motywem są zyski pieniężne. Ale korporacje zazwyczaj internalizują transfer technologii poprzez bezpośrednie 1 Zazwyczaj (por. np. Keller 2009) dyfuzja technologii oznacza proces upowszechniania się innowacji, w którym innowator może, ale nie musi mieć wpływu na tempo tego procesu. Transfer technologii oznacza dobrowolne podjęcie transakcji, w wyniku której inne podmioty uzyskują dostęp do danego zasobu wiedzy. W artykule pojęcia dyfuzja i transfer są stosowane zamiennie.
E s e j e Mateusz M A C H A J: Friedmanowska metoda obrony ekonomii neoklasycznej Mateusz Machaj * Friedmanowska metoda obrony ekonomii neoklasycznej 1. Neoklasyczna ekonomia i aprioryzm F. Knighta D. Hausman (1989) w swoim przeglądowym i skrótowym opracowaniu dzieli historię metodologii ekonomii na kilka etapów. Pierwszy z nich dotyczy okresu dedukcyjnego i jest kojarzony m.in. z dziełami J.S. Milla, N. Seniora, J. Cairnesa, J.B. Saya czy wreszcie u progu rewolucji neoklasycznej L. Robbinsa 1. Chociaż dzieła każdego z tych ekonomistów należy bez wątpienia uznać za odmienne, to jednak łączy je pewne ogólne podejście do tego, jak dyscyplina ekonomii powinna być uprawiana. W możliwie największym skrócie wszyscy ci ekonomiści uważali, że ich dyscyplina opiera się na pewnych uogólnionych obserwacjach rzeczywistości, które pozwalają na dedukcyjne budowanie modeli ekonomicznych (Hausman 1989, s. 116 i nast.). Na przykład dostrzegali, że ludzie posiadają coś na kształt preferencji czasowej, czyli preferowania dóbr dzisiejszych wobec przyszłych, w związku z czym mają skłonność do pożądania wynagrodzenia w postaci procentu w zamian za oszczędności (czy też cierpliwość ). Konsekwencje tej i wielu innych generalnych obserwacji były rozwijane w ramach czystej teorii ekonomii, która miała być spójna logicznie i wywiedziona dedukcyjnie. Dywagacje o metodzie ekonomii prowadzone przez samych ekonomistów często przypominają trochę bycie sędzią we własnej sprawie. Ekonomiści zajmujący się kwestiami metody nie zaczynali od warsztatu filozoficznego i przemyślanej refleksji o sposobie uprawiania nauki. Oczywiście najpierw zajmowali się uprawianiem samej dyscypliny, a dopiero potem zaczynali się zastanawiać nad jej statusem. Jednakże w odróżnieniu od fizyków posiadają oni wiele rozmaitych sposobów zajmowania się tą nauką. Dlatego w pewnym sensie stawali się apologetami własnej wersji tejże profesji. Tak w istocie było z ekonomistami klasycznymi i ekonomistami neoklasycznymi. W trakcie płynnego przejścia od epoki jednych do epoki drugich doszło do ataku na dyscyplinę ekonomii ze strony doktryny pozytywizmu, czego przykładem była publikacja T. Hutchinsona (1938, 1960). W jego przekonaniu w ekonomii było zbyt wiele założeń o charakterze ceteris paribus albo czynnikach towarzyszących, które sprawiały, że tez ekonomicznych nie dało się zoperacjonalizować. Przykładowo na ewentualny zarzut o tym, że prawo popytu jest sprzeczne * Dr Mateusz Machaj adiunkt w Instytucie Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Wrocławskiego, e-mail: m.machaj@prawo.uni.wroc.pl 1 Hausman dołącza do tej listy jeszcze F. Knighta, ale jak zobaczymy, ten wymaga odrębnej uwagi i nie powinien być łączony z tymi ekonomistami.
554 Eseje z rzeczywistością, ponieważ przy wzroście ceny danego dobra zaobserwowano jednocześnie wzrost ilości pożądanej, gotowa była odpowiedź: złamano zasadę ceteris paribus. Atak Hutchinsona odnosił się zarówno do ekonomistów klasycznych, jak i neoklasycznych. Obydwa systemy były w pewnym szerokim tego słowa znaczeniu tautologiczne. Opierały się na aksjomatyczno-dedukcyjnej formule, w której wychodząc od pewnych założeń dochodzi się do uniwersalnych konkluzji o naturze analizowanych zjawisk. Istotna różnica, na którą Hutchinson nie zwrócił dostatecznej uwagi, polegała na tym, że w systemie klasycznym ekonomiści raczej dbali o to, żeby założenia były realistyczne, a neoklasycy przyjmowali założenia nierealistyczne (co mamy tutaj konkretnie na myśli, wyjaśnimy później, gdy przejdziemy do Friedmana). Atak jednak nie dotyczył samych założeń czy też aksjomatów, a sposobu budowania teorii. Hutchinson bronił pozytywistycznego podejścia i domagał się takiej operacjonalizacji teorii, która pozwalałaby na zastosowanie modnych ówcześnie kryteriów weryfikacjonizmu. W odpowiedzi na tezy Hutchinsona F. Knight przedstawił swoją wersję aprioryzmu, która miała chronić neoklasyczną ekonomię przed zarzutami empirycznej pustki. W słynnym tekście What is Truth in Economics? Knight (1940) wychodzi od zasadnej pozycji dualizmu metodologicznego, którego program pozytywizmu w pełni nie akceptował. Ludzie różnią się od molekuł tym, że w przypadku tych pierwszych istnieje pewien wewnętrzny świat, którego nie sposób łatwo zaobserwować, zmierzyć i zoperacjonalizować. W związku z tym, że ekonomia zależy w dużej mierze od tego świata, jego analiza nie może przebiegać w zgodzie z postulatami pozytywistycznymi. W przekonaniu Knighta tezy ekonomii są w zupełności aprioryczne i prawdziwe, tak jak prawdziwe są prawa logiki. Te prawa przedstawiają»fakty«, prawdy o»rzeczywistości«(knight 1940, s. 154). Podając przykład prawa Gossena, Knight mówi: Muszę kategorycznie stwierdzić, że nie możemy przyjmować przeciwnego założenia, ani odmiennego założenia i mówić z sensem o zachowaniu ekonomicznym (s. 155). Widzimy zatem, że Knight tworzył tym samym podwaliny pod model człowieka racjonalnego, który musi działać skutecznie i rzeczowo ewaluować zmienne przyjęte w modelu. W przeciwnym razie, gdyby tak nie postępował, byłby nieracjonalny, a my mówilibyśmy najwyraźniej o zachowaniu nieekonomicznym 2. W jego przekonaniu ktokolwiek, kto rozpoczyna analizę ekonomiczną, automatycznie rozumie, czym jest alokacja rzadkich środków pomiędzy konkurencyjne cele (ponieważ na tym polega ekonomizowanie ). Na tym jednak Knight się nie zatrzymuje i z tego bezspornego faktu próbuje niepostrzeżenie wykoncypować znane aksjomaty ekonomii neoklasycznej, twierdząc na przykład, że każdy racjonalny i kompetentny umysł wie, iż (a) jedno działanie oznacza porcjowanie lub alokację ograniczonych środków w alternatywne sposoby wykorzystania do zaspokojenia celów, (b) każda metoda porcjowania osiąga różne»stopnie«dla każdego podmiotu przy przyjęciu celu, co staje się wspólnym mianownikiem do porównań, (c) istnieje pewne»idealne«porcjowanie, które pozwalałoby osiągnąć cel główny»maksymalizacji«(knight 1940, s. 164). Nie sposób nie zgodzić się, że (póki co) rzadkość jest faktem bezspornym dla każdego rozsądnego ekonomisty (teza a), ale Knight idzie zdecydowanie za daleko w sugestii, że z tego już koniecznie wynika istnienie metod porównywania użyteczności różnych rozwiązań (teza b), a także możliwość wyliczenia jakiegoś optimum decyzji dającego maksimum użyteczności przy przyjętym zestawie danych (teza c). To Knightowskie non sequitur zostaje przeprowa- 2 O tym, jak momentami nieprzekonująco Knight porusza się po opisie metod, może świadczyć jego nieuzasadniona teza, że prawa arytmetyki i geometrii można weryfikować empirycznie poprzez liczenie ziaren i rysowanie figur (Knight 1940 s. 157).
Michał Gabriel W O Ź N I A K: O wyzwaniach i zagrożeniach rozwojowych ludzkości refleksje na marginesie książki Grzegorza W. Kołodki Dokąd zmierza świat. Ekonomia polityczna przyszłości Michał Gabriel Woźniak* O wyzwaniach i zagrożeniach rozwojowych ludzkości refleksje na marginesie książki Grzegorza W. Kołodki Dokąd zmierza świat. Ekonomia polityczna przyszłości 1 Studiowanie tej książki jest fascynującą przygodą intelektualną ze złożoną problematyką wyzwań i zagrożeń rozwojowych ludzkości oraz zadań ekonomii przyszłości. Postawione w tym eseju pytania i wątpliwości nie umniejszają jej wielkich walorów poznawczych i literackich. Jest to niezwykle inspirująca lektura dla czytelników zainteresowanych procesami globalizacji, rolą państwa i rynku w gospodarce oraz ekonomii i mądrości polityków w usuwaniu zagrożeń rozwojowych ludzkości i tworzeniu szans na lepszą przyszłość świata. Chociażby z tych powodów książka ta powinna być z uwagą przestudiowana, zwłaszcza przez polityków i ekspertów rządowych, nauczycieli akademickich oraz studentów. 1. Jak zakorzeniona jest treść książki Wyzwania i zagrożenia rozwojowe ludzkości od zawsze frapowały świat nauki, w szczególności zaś ekonomistów. W czasach gospodarki postindustrialnej najpierw wielką debatę wywoływały prognozy ostrzegawcze tzw. Klubu Rzymskiego (Meadows, Meadows, Randers 1972) i publikacje przeciw wzrostowi gospodarczemu (Mishan 1977), wizje szoku przyszłości Tofflerów (1980, 1995), gospodarki sieciowej i społeczeństwa informacyjnego (Kelly 1998; Castells 1998), konkurencji nowego typu (Porter 1998), rozważania nad bogactwem i nędzą narodów (Landes 1993), globalną sprawiedliwością (Mandle 2006), spory przeciwników nieuczciwej globalizacji ze zwolennikami neoliberalnego kapitalizmu (Stiglitz 2002, 2010; Dembinski 2008; Bogle 2009; Barber 2009; Atali 2010; Rodrik 2011), wokół nieodkrytych jeszcze lub zapoznanych pułapek myślenia racjonalnego (Kahneman 2011) i ekonomicznego w szczególności (Sedlaček 2009; Skidelski 2009; Toporowski 2010). Na bazie tych debat powstawały, były modyfikowane i są wskazywane nowe procedury i mierniki oceny sprawności polityki gospodarczej i reform systemowych. Wiele z nich (indeksy konkurencyjności, wolności i postępów globalizacji, rozwoju społecznego, jako- * Prof. dr. hab. Michał Gabriel Woźniak Katedra Ekonomii Stosowanej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Katedra Teorii Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet Rzeszowski; e-mail: wozniakg@uek.krakow.pl 1 Grzegorz W. Kołodko, Dokąd zmierza świat. Ekonomia polityczna przyszłości, Prószyński i S-ka, Warszawa 2013, s. 447.
564 Eseje ści otoczenia biznesu, kapitału ludzkiego, innowacyjności, transformacji, korupcji itp.) jest podstawą badań nad rozwojem gospodarki światowej, jego zagrożeniami i wyzwaniami czy też corocznych raportów renomowanych ośrodków badawczych, sponsorowanych przez: ONZ, MFW, Bank Światowy lub inne biznesowe i narodowe grupy interesów. W swej najnowszej książce Dokąd zmierza świat. Ekonomia polityczna przyszłości, wydanej w marcu 2013 r. Grzegorz W. Kołodko nawiązuje do tej debaty, poddając własnemu osądowi tendencje rozwojowe przedstawiane w najnowszych raportach dotyczących stanu gospodarki światowej, zawierających prognozy na przyszłość. Uzupełnia też krytykę neoliberalnego kapitalizmu z perspektywy nieskutecznych wysiłków podejmowanych w latach 2009 2012 dla przezwyciężenia kryzysu finansowego. Książka ta jest trzecim tomem autorskiego cyklu o współczesnym świecie, w którym jak w poprzednich autor przekonuje, że ekonomia może być wykorzystana w walce o lepszy świat 2 pod warunkiem, że jej luminarze zrezygnują z lansowania zbyt uproszczonych modeli zachowań ludzi w procesie gospodarowania na rzecz racjonalnego pragmatyzmu, respektującego bezstronnie, w duchu odpowiedzialności wewnątrzpokoleniowej i międzypokoleniowej, wyzwania przyszłości i złożone cele rozwojowe. Książka składa się z trzech części i szesnastu rozdziałów, poprzedzonych krótkim i oryginalnie zatytułowanym wstępem oraz opatrzonych zakończeniem dedykowanym na jeszcze lepsze czasy z apelem o umiar, rozsądek, zapobiegliwość, pracowitość, uczciwość, umiejętność współdziałania z innymi, gdyż przyszłość będzie nieustannie targana sprzecznościami interesów i uwikłana w konflikty idei. Zamieszczone są też w niej liczne przypisy bibliograficzne i indeks rzeczowy. Jej integralną częścią jest również tzw. Nawigator, zawierający dynamiczny aneks składający się aż z pięciuset uporządkowanych pozycji bibliograficznych, który można uruchomić na portalu internetowym. W Nawigatorze można znaleźć aktualizowane przez autora załączniki statystyczne (ponad 120 tabel, wykresów i map), fotografie ilustrujące poruszane w książce wątki, a także blog umożliwiający internetową debatę i polemikę nie tylko z tezami tej książki. Ten oryginalny załącznik umożliwia sięganie przez czytelnika do raportów najbardziej renomowanych światowych ośrodków badawczych, empiryczne weryfikowanie diagnozowanych przez autora problemów i sprawdzenie tez i poglądów przez niego głoszonych, gdyż z niego pochodzą przytaczane w tekście książki statystyki i autorskie ekstrapolacje. Książka jest napisana z emocjonalnym zaangażowaniem autora, poczuciem własnej odpowiedzialności za przyszłość wędrującego świata i ekonomii jako nauki oraz w przekonaniu, że idee mają praktyczne konsekwencje. W tym duchu autor odpowiada na postawione przez siebie pytania: Dlaczego ekonomiści tak często nie mają racji (część I), Zagrożenia i szanse czego więcej? (część II) i Jak uciec do przodu (część III). Analogicznie jak w poprzednich z tego cyklu książkach, autor pyta: co będzie?, co być może?, co być powinno? Z właściwym sobie zaangażowaniem na rzecz modernizacji państwa, gospodarki i społeczeństwa, zorientowanej na rozwój zrównoważony społeczne, ekologicznie i ekonomicznie w skali globalnej odpowiada na te pytania, nie szczędząc przy tym krytyki pod adresem neoliberalnej ekonomii i polityki oraz konserwatywnych ideologii. W każdym rozdziale tej monografii autor zrywa z myśleniem obarczonym nadmiernym redukcjonizmem, opartym jedynie na stylizowanych faktach, modelach wyprowadzonych z indywidualizmu metodologicznego i prognozach budowanych na ich bazie teoretycznej. Odrzucając neoliberalną aksjologię i politykę, nawołuje do przekształcenia ekonomii w naukę o znaczeniu praktycznym, wyrastającą ze zrozumienia złożoności wielosferycznego bytu ludzkiego, różnorodności i zmienności dynamiki procesów realnych i wynika- 2 Poprzednie tomy to Wędrujący świat (2008) oraz Świat na wyciągnięcie myśli (2010).
R e c e n z j e i o m ó w i e n i a Autor, Tytuł ksiażki (rec. Jan Kowalski ) Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus, Ekonomia, Dom Wydawniczny Rebis, Poznań 2012, s. 721 Wraz z rozwojem gospodarki rynkowej w Polsce gwałtownie wzrosło zapotrzebowanie społeczne na rzetelną i nowoczesną wiedzę ekonomiczną, która pozwoliłaby nie tylko wyjaśnić i zrozumieć otaczającą nas rzeczywistość gospodarczą, ale także określić zasady, cele i mechanizm gospodarowania. Wiedza i doświadczenia praktyczne polskich ekonomistów na początku transformacji systemowej w Polsce nie były z oczywistych powodów w pełni przydatne do wyjaśnienia zjawisk i procesów zachodzących w gospodarce narodowej i światowej, stąd też istniało duże zapotrzebowanie na nowoczesne opracowania naukowe i podręczniki akademickie. Na polskim rynku wydawniczym pojawiło się wiele podręczników ekonomii (mikro- i makroekonomii) wybitnych autorów zachodnich, głównie amerykańskich, ale też i polskich. Szczególnie prestiżowe miejsce, od kilkudziesięciu lat, w światowej literaturze ekonomicznej zajmuje podręcznik akademicki Ekonomia (pierwsze wydanie angielskie: Economics. An Introductory Analysis w 1948 r.), napisany przez jednego z najwybitniejszych ekonomistów XX w. Paula A. Samuelsona laureata Nagrody Nobla, a od 1985 r. wspólnie z Williamem D. Nordhausem profesorem Uniwersytetu Yale (P.A. Samuelson zmarł w 2009 r. w wieku 94 lat). W 2012 r. w Polsce ukazało się kolejne, dziewiętnaste wydanie przetłumaczone na język polski częściowo zmienione i uaktualnione wspomnianego podręcznika obu autorów. Podręcznik ten jest uznany nie tylko jako najpopularniejszy podręcznik świata (przetłumaczono go na 41 języków i sprzedano do tej pory jak się szacuje ponad kilkadziesiąt milionów egzemplarzy), lecz także jako uniwersalny podręcznik światowy bestseller. Wnosi on nowe spojrzenie na ugruntowane do tej pory w dydaktyce ekonomii teorie, modele i prawa ekonomii, lecz przede wszystkim opisuje i wyjaśnia współczesne trendy w ekonomii oraz wyzwania gospodarki światowej. Na szczególnie podkreślenie zasługuje przyjęta a po raz pierwszy tak wyraźnie wyartykułowana przez autorów postawa aksjologiczna, którą kierowali się przy analizie praw rozwoju i mechanizmów funkcjonowania gospodarki rynkowej, zwłaszcza amerykańskiej, w ciągu ostatniego pięćdziesięciolecia. Mianowicie odrzucają oni jak piszą w Proklamacji centrystów ( ) szaleństwo prawicowego i lewicowego radykalizmu i ogłaszają w niej ( ) wartość gospodarki mieszanej modelu gospodarczego, który łączy twarde zasady rynkowe z bezstronną kontrolą rządu. Centryzm zyskuje dziś na znaczeniu, ponieważ gospodarka światowa znalazła się w straszliwej zapaści możliwe, że najgorszej od czasu Wielkiego Kryzysu lat trzydziestych. Niestety wiele podręczników zabrnęło zbyt daleko w pochwałach libertarianizmu. Wychwalały wolność rynków finansowych i wspierały ich postępującą deregulację oraz osłabienie kontroli. Gorzkie owoce tej euforii ( ) doprowadziły do obecnego kryzysu. I dalej nieskrępowany kapitalizm prowadzi do bolesnych nierówności w podziale dochodów i bogactwa, a doktryna stymulowania podaży kończy się olbrzymim deficytem. Najważniejszym celem poznawczym podręcznika jest dostarczenie czytelnikom reprezentujących różny system wartości i po-