Strona 1 z 5 Rolnictwo ekologiczne Pojęcie pojawiające się w języku polskim od końca lat 80-ych XX w. za sprawą pionierskiego Stowarzyszenia Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi EKOLAND, oznacza obecnie system gospodarowania objęty regulacją prawną Unii Europejskiej. Regulacją tą jest rozporządzenie Rady EWG nr 2092/91 z 24 czerwca 1991 w sprawie produkcji ekologicznej produktów rolnych oraz znakowania produktów rolnych i środków spożywczych, z późniejszymi zmianami. Wyróżnikami systemu są: Tym logo oznaczone są produkty których "ekologiczność" gwarantuje Ekoland radykalne ograniczenie środków chemii rolnej (w produkcji) i spożywczej (w przetwórstwie), zdefiniowanie dozwolonych środków i sposobów produkcji (kryteria produkcji), wymóg kontroli wytwórców i dostawców na zgodność z kryteriami ekologicznej produkcji rolnej, warunki znakowania produktów, oferowanych do sprzedaży jako ekologiczne, biologiczne lub organiczne. Certyfikacja W rolnictwie oznacza poświadczenie przez niezależną jednostkę certyfikującą (stronę trzecią), że produkt został wytworzony wg przyjętych kryteriów, a produkcja podlegała obwiązującej kontroli. Wyróżnikiem jest tu kontrola produkcji, a nie kontrola produktu, co wynika z założenia, że jeśli stan środowiska nie budzi zastrzeżeń, to biologiczna jakość płodów jest pochodną sposobu wytwarzania. Warunkiem prowadzenia certyfikacji w rolnictwie jest wskazanie kryteriów (w tym przypadku - rozporządzenie 2092/91) oraz zatwierdzenie jednostki certyfikującej przez właściwy urząd. Znakowanie produktów Nawiązujące do rolnictwa (metody, gospodarstwa, produkcji, pochodzenia, etc.) ekologicznego może mieć miejsce tylko wtedy, gdy produkty zostały wytworzone i przygotowane do sprzedaży w gospodarstwach i/lub przetwórniach certyfikowanych. W przeciwnym razie użycie terminów ekologiczny, biologiczny, organicznym stosunku do żywności, ale także naturalny, przyjazny przyrodzie, zdrowy, bezpieczny etc. jest nieuprawnione (umyślne wprowadzanie w błąd nabywcy) i podlega ściganiu z mocy prawa. Oznakowanie "produkt rolnictwa ekologicznego" wskazuje na wartość dodatkową jaką wnosi metoda produkcji. Wiarygodność w rolnictwie - inicjatywy oddolne Pozytywne oddziaływanie ekologicznych metod produkcji na środowisko i na jakość żywności nie manifestuje się zewnętrznie w produktach. Po to, by konsumenci mogli je bezbłędnie rozpoznać wśród masy rozmaicie oznakowanych towarów, należało wypracować sposób ich identyfikacji. Specjalne oznakowanie nie jest potrzebne, gdy zakupu dokonuje się bezpośrednio u producenta, ale gdy produkty ekologiczne są wprowadzane do obrotu na anonimowy rynek - niezbędna jest rzetelna kontrola zgodności z kryteriami czyli system certyfikacji. Kontrola - jako sposób uwiarygodnienia procesu lub produktu Związana jest z rolnictwem od samego początku. Jest to zupełnie zrozumiale: nowopowstający system, alternatywny wobec rolnictwa konwencjonalnego, musiał we własnym interesie zdobywać zaufanie konsumentów.
Strona 2 z 5 W latach siedemdziesiątych, w miarę rozwoju rynku żywności naturalnej coraz liczniejsze ugrupowania producentów zaczęły ogłaszać własne kryteria produkcji, jej kontroli i znakowania. Wiarygodność produkcji ekologicznej potwierdzali początkowo sami rolnicy, kontrolując nawzajem swoje gospodarstwa, później organizacje rolników ekologicznych powoływały specjalne komisje inspekcji i atestacji, tworząc system kontroli wewnętrznej Zharmonizowanie owych inicjatyw stało się celem Międzynarodowej Federacji Rolnictwa Ekologicznego, IFOAM (załóż. 1972), która wypracowała (1982), ramowe wytyczne dla organizacji członkowskich. Stale aktualizowane i rozwijane, przyczyniły się do rozwoju rolnictwa ekologicznego w ponad 100 krajach, w tym także w Polsce. IFOAM reprezentuje sektor prywatny, samorządny, oparty na dobrowolnych zobowiązaniach do przestrzegania uzgodnień, i na tym polega jego siła. Jego słabością okazała się niemożność przeciwdziałania nieuczciwej konkurencji, wprowadzającej na rynek produkty pseudo-ekologiczne w rodzaju zdrowa żywność", produkt bio-aktywny", z rejonów czystych ekologicznie", czy też pozorujące "bio" produkty z upraw integrowanych. Działania legislacyjne w skali międzynarodowej Tymczasem rosnący popyt na produkty "bez agrochemii" - oprócz stymulowania rozwoju gospodarstw ekologicznych - zrodził szarą strefę, czyli rynek pseudo-bio-produktów. Niestety, prywatne systemy organizacyjne rolnictwa ekologicznego dysponują jedynie ochroną prawną znaków towarowych organizacji, nie można jednak wystąpić na drogę prawną przeciwko fałszywemu czy bałamutnemu znakowaniu produktów. Aby temu przeciwdziałać, potrzeba ponadnarodowych ram prawnych, normujących produkcję, kontrolę i znakowanie żywności wytworzonej metodami i. W zjednoczonej Europie taką rolę pełni Rozporządzenie nr 2092/91 w sprawie produkcji ekologicznej produktów rolnych oraz znakowania produktów rolnych i środków spożywczych obowiązujące (z późniejszymi zmianami) od 1 stycznia 1993. Uzasadnienie tej regulacji prawnej podane jest w preambule rozporządzenia, są to min.: rosnący popyt, który obliguje administrację państwową do ochrony konsumentów przed fałszywym 'bio", ochrona producentów przed nieuczciwą konkurencją ochrona środowiska produkcji rolniczej, ujednolicenie przepisów międzynarodowych w zakresie obrotu żywnością eko-rolniczą. Wejście w życie Rozporządzenia radykalnie zmieniło wizerunek rolnictwa ekologicznego: oddolny program emancypował do rangi prawa stanowionego, a gwarantem systemu stało się państwo -sprawujące urzędowy nadzór nad jego funkcjonowaniem. Regulacja prawna UE - z uwagi na stworzony precedens, skuteczność władzy wykonawczej, wreszcie popyt na przedmiot regulacji -przesądziły o standaryzacji ekologicznej produkcji żywności w Europie. Przyjrzyjmy się zatem wymogom, warunkującym legalność żywności eko-rolniczej. Wymogi prawne dotyczące kontroli ekorolniczej. Rozporządzenie ustala kryteria produkcji oraz wymogi dotyczące jej kontrolowania: spełnienie obu jest warunkiem oznakowania produktów jako pochodzących z rolnictwa ekologicznego. Kryteria produkcyjne są szczegółowo określone i obowiązują bezpośrednio wszystkich dostawców produktów, w każdym z państw członkowskich UE. Dostawcy (rolnicy, przetwórcy, hurtownicy, importerzy) podlegają obowiązkowej kontroli: Rozporządzenie 2092/91 obliguje państwa członkowskie UE do wprowadzenia systemu kontroli", na który składają się odpowiednie struktury organizacyjne, ich wzajemne relacje oraz tryb postępowania kontrolnego. Struktury, to wyznaczony urząd nadzoru oraz akredytowane jednostki kontrolne/certyfikujące, spełniające wymogi normy europejskiej EN 45011. Urząd nadzoru odpowiada za wdrożenie wymogów systemu kontroli oraz za wymianę informacji z Komisją Europejską i urzędami nadzoru w pozostałych państwach członkowskich. Bezpośrednie kontrole techniczne gospodarstw, przetwórni, hurtowni i importerów prowadzą zatwierdzone jednostki kontrolne/certyfikujące; one także wystawiają odpowiednie certyfikaty zgodności.
Strona 3 z 5 Zatwierdzenie jednostki następuje z uwzględnieniem: a) programu standardowej kontroli, obejmującego szczegółowy opis środków i działań kontrolnych podejmowanych w stosunku do kontrolowanego podmiotu; b) sankcji nakładanych przez organizację w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości; c) odpowiedniego przygotowania, na które składa się wykwalifikowany personel, wyposażenie administracyjne i techniczne oraz doświadczenie w kontrolowaniu i rzetelność; d) obiektywizmu organizacji kontrolnej w stosunku do kontrolowanych przedsiębiorców. System jakości spełniający wymogi normy EN 45011 (w Polsce PN-EN 45011) jednostka certyfikująca musi opisać w swej Księdze Jakości, a następnie poddać system ocenie (audit) w instytucji akredytującej (Polskie Centrum Akredytacji). Uzyskanie akredytacji, potwierdzającej profesjonalność jednostki na każdym szczeblu jej organizacji, jest warunkiem ubiegania się w Ministerstwie Rolnictwa o upoważnienie do działania. Program kontrolny jednostki certyfikującej musi spełniać kilka warunków: przede wszystkim -gwarantować bezstronność ocen i decyzji (niezależność od kontrolowanych podmiotów oraz jakichkolwiek grup interesów), poufność w zakresie informacji gospodarczych uzyskanych podczas kontroli, wreszcie - jawność i równą dostępność kryteriów, trybu kontroli, cennika opłat i in. Kluczową zasadą systemu jakości jest rozdział personalny zespołu inspektorów od pionu certyfikacji: osoba kontrolująca gospodarstwo czy przetwórnię nie może podejmować decyzji odnoszącej się do danego podmiotu. Zapewnienie jakości na etapie produkcji. Szczególnym wyróżnikiem żywności z rolnictwa ekologicznego jest... jej pochodzenie z rolnictwa ekologicznego: to właśnie sposób wytwarzania jest artykułowany jako zbiorowa nazwa produktów eko-rolniczych. Innymi słowy, produkt rolnictwa ekologicznego jest definiowany nie na podstawie zawartości składników, ani właściwości zdrowotno-żywieniowych, lecz poprzez metodę produkcji. Powszechnie wiadomo, że analiza chemiczna gotowych produktów żywnościowych (post factum) nie jest skutecznym instrumentem gwarantującym przestrzeganie norm w procesie produkcji. Nie spełnia ona oczekiwanych funkcji: ani jako instrument zapobiegawczy, ani - ścigania, świadczą o tym skandale żywnościowe, dotyczące obecności hormonów czy antybiotyków w mięsie, mleku, jajach, a azotanów, pozostałości pestycydów i metali ciężkich w warzywach - by wymienić tylko kilka przykładów. Wobec zawodności sterowania jakością żywności, w rolnictwie wypracowano inną zasadę: działanie na rzecz powstawania i utrzymania wysokiej jakości biologicznej w trakcie wytwarzania. Oznacza to przeniesienie punktu ciężkości z analizowania cech towaru na kontrolę etapów wytwarzania. Znakowanie produktów raz jeszcze. Ponieważ wymogi w rolnictwie dotyczą sposobu produkcji (i sposobu jej kontroli), a nie charakterystyki produktu finalnego - także znakowanie towarów odnosi się do sposobu produkcji, a nie - właściwości produktu. Co więcej, deklaracje zdrowotnego oddziaływania są zabronione na etykietach eko-produktów. Wymogi odnoszące się do znakowania obejmują surowce roślinne i zwierzęce, pochodzące z gospodarstw, które przeszły 2-letni okres przestawiania na rolnictwo ekologiczne. W przypadku roślin sadowniczych - okres przestawiania sposobu produkcji wynosi 3 lata, a w przypadku zwierząt zakupionych z chowu konwencjonalnego - produkty zwierzęce można znakować jako eko-rolnicze dopiero po ustalonym okresie odchowu tych zwierząt w gospodarstwie. Jeśli chodzi o produkty złożone - tylko produkty zawierające ponad 95% składników eko-rolniczych mogą być etykietowane jako pochodzące z rolnictwa ekologicznego, pozostałe do 5% składników może pochodzić wyłącznie z listy dozwolonych komponentów konwencjonalnych (załącznik VI.C). Jeśli produkt złożony zawiera 70-95% składników certyfikowanych - nie może być reklamowany jako eko-rolniczy; możliwa jest jedynie odnośna wzmianka w spisie składników.
Strona 4 z 5 W obu przypadkach, substancje dodatkowe stosowane w eko-przetwórstwie, muszą figurować na liście dozwolonych dodatków technologicznych (załącznik VI.A i VI.B). Gdy produkt złożony zawiera mniej niż 70% składników w jakości "bio", w znakowaniu i reklamie nie można w ogóle powoływać się na rolnictwo ekologiczne. Forma komunikowania eko-rolniczego statusu produktu jest dowolna. Najczęściej stosowane wyróżniki to przedrostki bio" i eko", a w języku angielskim "organic". Możliwa jest także forma opisowa, np. produkt rolnictwa ekologicznego", wyprodukowano metodami i", z upraw ekologicznych", etc. W 2000 roku Komisja Europejska wprowadziła Wspólnotowe logo oraz adnotację Rolnictwo ekologiczne. System kontroli WE", do dobrowolnego znakowania eko-produktów. Unijny" wizerunek rolnictwa ekologicznego nie spodobał się jednak ani producentom, ani konsumentom w Europie, gdyż zaledwie 20% eko-produktów nosi" ten znak. Natomiast w Polsce, prowadzona trochę beztrosko kampania informacyjna, niesłychanie wypromowała unijne logo, co ma tę pozytywną stronę, że przyciąga uwagę klientów. Konsumenci w starych" państwach członkowskich kierują się przy zakupach znakami dobrze znanych prywatnych organizacji eko-rolniczych, a w Niemczech - także heksagonalnym znakiem bio. Umieszczenie na etykiecie (lub bezpośrednio na opakowaniu) Logo wspólnotowe jakiejkolwiek wzmianki o eko-rolniczym statusie produktu wiąże się z obowiązkiem wskazania jednostki, certyfikującej ostatnie ogniwo łańcucha produkcji, czyli podmiotu przygotowującego produkt do obrotu. Zgodnie z polską ustawą o rolnictwie, należy podać nazwę i numer kodowy jednostki certyfikującej; w innych państwach członkowskich - tylko numer, w jeszcze innych - tylko nazwę. Produkty oznakowane z powołaniem na rolnictwo ekologiczne muszą być wprowadzane do obrotu w zamkniętych opakowaniach, uniemożliwiających podmianę produktu (dotyczy także transportu). Sprzedaż eko-produktów z opakowań zbiorczych, jak skrzynki, worki, etc. jest możliwa tylko w sklepach, które prowadzą wyłącznie asortyment BIO". Heksagonalny znak bio - popularny w Niemczech Import żywności eko-rolniczej. Import z krajów trzecich do państw UE jest możliwy pod warunkiem realizacji równoważnego systemu kryteriów produkcji oraz kontroli ich wdrażania w kraju eksportującym. W zamyśle ustawodawcy równorzędna certyfikacja ma gwarantować europejskim konsumentom jednakowy poziom jakości produktów eko-rolniczych, niezależnie od kraju ich pochodzenia. Kraje trzecie (pozaczłonkowskie), zainteresowane podażą eko-produktów na rynek Unii Europejskiej mogą wnioskować o wpis na tzw. listę krajów trzecich, upoważniającą do swobodnego handlu produktami rolnictwa ekologicznego, pod jednym wszakże warunkiem: muszą przedtem wdrożyć i pozwolić ekspertom unijnym zweryfikować swój system kontroli. Niewiele krajów wykazuje gotowość takiej oceny zgodności ich systemu z regulacją europejską; są to jak dotąd: Australia, Argentyna, Izrael, Szwajcaria, Nowa Zelandia, Kostaryka, Indie, przygotowują się Chiny.
Strona 5 z 5 Ponieważ jednak Europa potrzebuje produktów tzw. kolonialnych - wspólnotowe rozporządzenie przewiduje od początku tryb ubiegania się o indywidualne zezwolenie na import określonej partii eko-produktow, wytworzonych i skontrolowanych przez jednostkę certyfikująca zatwierdzoną przez Komisję Europejską. Wniosek o takie zezwolenie składa importer, we właściwym urzędzie państwa członkowskiego, wnosząc odpowiednie opłaty. Nie trzeba dodawać, że taki tryb jest bardzo uciążliwy, jednak gross importu eko-produktów z krajów trzecich odbywa się tą właśnie drogą. Warto zauważyć, że w krajach przyjaźnie nastawionych do importu, powstało kilka firm, które zaopatrują w importowane eko-produkty prawie całą Europę, w tym Polskę. Dzięki nim mamy na rynku ryż, oliwę i oleje, cukier trzcinowy, pszenicę twardą, nasiona ciepłolubnych roślin strączkowych, wina, owoce tropikalne, egzotyczne przyprawy i wiele innych. W obszarze wspólnego rynku UE, obrót produktami rolnictwa ekologicznego, certyfikowanymi przez upoważnione jednostki certyfikujące - nie podlega bowiem żadnym ograniczeniom.