Profilaktyka pierwotna przez zdrową dietę

Profilaktyka pierwotna przez zdrową dietę (dieta w walce z rakiem) Praca pod redakcją: Agnieszka Dyzmann-Sroka Agnieszka Jędrzejczak Anna Kubiak Maciej Trojanowski Projekt finansowany ze środków Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych w ramach zadania Prewencja pierwotna chorób nowotworowych w populacji Wielkopolski w latach 2007-2018. Poznań 2008

Motto Jeżeli nie palisz i pijesz alkohol w sposób bardzo umiarkowany, najważniejszym czynnikiem kształtującym Twoje zdrowie jest dieta prof. dr hab. n. med. Witold Zatoński

Spis treści Część Pierwsza Rak (nowotwór złośliwy) poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć................................................. 7 1. Nowotwory złośliwe jako istotny problem społeczny i epidemiologiczny..... 8 2. Czym jest nowotwór?........................................ 15 3. Zapobieganie zachorowaniu poprzez odżywianie.................... 18 Część Druga Co to znaczy zdrowa dieta?.................................... 21 1. Z czego powinna składać się codzienna dieta?..................... 22 2. Przechowywanie i przygotowywanie pokarmów..................... 27 3. Niezbędne składniki pożywienia................................ 32 Część Trzecia Dieta przeciwrakowa.......................................... 47 1. Kapusta - a właściwie przeciwrakowe właściwości roślin kapustowatych... 48 3. Przyprawy................................................ 50 4. Zielona herbata............................................ 52 5. Owoce najlepsze na podwieczorek.............................. 52 6. Warzywa na przekąskę...................................... 62 7. Cała prawda o winie......................................... 69 8. Czekolada na osłodę........................................ 70 Część Czwarta Wiedza jako najlepszy sprzymierzeniec w walce z rakiem........... 71

Wstęp Nowotwory złośliwe zwane potocznie RAKIEM stanowią w większości krajów rozwiniętych istotny problem epidemiologiczny i społeczny. Problemem specyficznym dla naszego kraju jest niska skuteczność leczenia (jak wykazują statystyki zaledwie 30% ludzi chorych na raka udaje się wyleczyć). Niska skuteczność leczenia spowodowana jest przede wszystkim niechęcią Polaków do zgłaszania się na badania profilaktyczne (większość Polaków zgłasza się do onkologa, gdy rak jest już zaawansowany, wtedy leczenie jest trudniejsze a szanse na całkowite wyleczenie niskie). To strach sprawia, że ludzie unikają wczesnej diagnostyki. Na skutek niedostatecznej i nieskutecznej edukacji społeczeństwa Polacy nie wierzą w skuteczność leczenia onkologicznego i nie stosują w praktyce zaleceń zdrowego stylu życia. Dlatego bardzo ważnym zadaniem dla onkologów i epidemiologów jest edukacja zdrowotna społeczeństwa i stopniowe zmienianie przekonań Polaków. Zmianie przekonań powinno pomóc wychodzenie specjalistów w teren tak jak to czynią specjaliści z Wielkopolskiego Centrum Onkologii, którzy organizują festyny zdrowotne i w dni wolne od pracy spotykają się z Wielkopolanami, organizują spotkania w zakładach pracy, szkołach, kołach gospodyń wiejskich. Ważnym elementem oswajania lęku przed rakiem są także dni drzwi otwartych organizowane przez Polskie Towarzystwo Unii Onkologii od ośmiu lat w całej Polsce. Podczas tych lutowych akcji każdy może przyjść i zobaczyć szpital onkologiczny, porozmawiać ze specjalistami, przebadać się. Niniejsza publikacja ma na celu edukację zdrowotną. To ważne by ludzie wiedzieli, że prawidłowa dieta odgrywa niezwykle istotną rolę w profilaktyce przeciwnowotworowej. Naukowcy szacują, iż czynniki genetyczne (na które nie mamy wpływu) stanowią zaledwie 15% czynników zwiększających ryzyko zachorowania na raka. Szanowni Państwo, pamiętajcie, że POPRZEZ STYL ŻYCIA PONOSIMY ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA NASZE ZDROWIE. Istotnym elementem tego stylu jest DIETA. Warto zadbać o to, by była nie tylko smaczna, lecz również zdrowa. Z wyrazami szacunku Agnieszka Dyzmann-Sroka

Część Pierwsza Rak (nowotwór złośliwy) poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć

Rak (nowotwór złośliwy) poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć 1. Nowotwory złośliwe jako istotny problem społeczny i epidemiologiczny Wciągu ostatnich 100 lat XX wieku nastąpiły ogromne zmiany stanu zdrowia populacji ludzkiej. W większości krajów świata, zarówno rozwiniętych jak i rozwijających się, obserwuje się stały spadek przedwczesnej umieralności. W Wielkiej Brytanii w 1880 roku około 50% mieszkańców umierało przed ukończeniem 40 roku życia, w 1950 r. w tej grupie wiekowej umierało już tylko 10% ludności, a w 1985 roku zgony przed 40 rokiem życia stanowiły mniej niż 3% ludności (tab. 1). Wzrasta także odsetek populacji dożywającej 70 roku życia. W 1880 roku aż 75% populacji Brytyjczyków nie dożywało 70 r.ż., sto lat później odsetek zgonów w tej grupie wiekowej zmniejszył się do 30%. Wiek 1880 rok 1985 rok < 40 r.ż. 50% 3% < 70 r.ż. 75% 30% < 100 r.ż. ~100% ~100% Tabela 1. Porównanie umieralności populacji Wielkiej Brytanii w latach 1880-1985 W wielu krajach rozwiniętych skuteczne zapobieganie chorobom układu krążenia i niektórym nowotworom spowodowało w latach 70-tych i 80-tych spadek przedwczesnej umieralności osób w średnim wieku. W Szwecji na początku lat 90-tych przed 65 rokiem życia umierała już tylko, co dziesiąta kobieta (11,8%) i co piąty mężczyzna (19,8%). Poprawa stanu zdrowotnego prowadzi do stałego zmniejszania się przedwczesnej umieralności a także do koncentracji umieralności w starszych grupach wiekowych. Podobne zmiany zaszły w możliwym do oceny okresie w Polsce (tab. 2). Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że prawdopodobieństwo zgonu mężczyzn i kobiet na początku lat trzydziestych było bardzo podobne i wynosiło: przed 40 rokiem życia odpowiednio 57% i 56% a przed 70 rokiem życia odpowiednio 84% i 81%. Wynikało to prawdopodobnie z faktu, że umieralność w owym czasie spowodowana była przede wszystkim chorobami infekcyjnymi, które w równym stopniu dotyczyły obu płci. Wyższy procent umieralności mężczyzn w stosunku do kobiet w 1991 roku (ryzyko zgonu mężczyzn przed ukończeniem 70 r. ż. wynosi 59%, a u kobiet 33%) wynika przede wszystkim z różnic w umieralności z powodu chorób przewlekłych (np. układu krążeniowo-naczyniowego, nowotworów) i zgonów nagłych. 8

Rak (nowotwór złośliwy) poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć Polska Mężczyźni Kobiety Wiek 1931 rok 1991 rok 1931 rok 1991 rok < 40 r.ż. 57% 11% 56% 5% < 70 r.ż. 84% 59% 81% 33% < 100 r.ż. ~100% ~100% ~100% ~100% Tabela 2. Porównanie umieralności populacji Polski w latach 1931-1991 według płci Zgodnie z informacjami Głównego Urzędu Statystycznego bezpośrednio po II wojnie światowej poziom umieralności w Polsce był bardzo wysoki. W 1950 r. przeciętna długość życia mężczyzn wynosiła nieco ponad 56 lat, natomiast kobiet prawie 62 lata. W 2005 roku przeciętna długość życia mężczyzny wynosi prawie 72 lata, kobiety 79 lat. Mimo pozytywnych zmian przeciętnego trwania życia, Polska nadal wypada niekorzystnie na tle czołówki krajów europejskich. Wiek dożywania Polaków jest krótszy o kilka lat mężczyźni żyją krócej o 7-8 lat, kobiety o 4-5 lat. Wśród 44 krajów nasz kraj znajduje się dopiero w trzeciej dziesiątce: mężczyźni 28 lokata, kobiety 23. W krajach wysoko rozwiniętych, położonych głównie w zachodniej części Europy oraz w krajach skandynawskich ludzie żyją o kilka lat dłużej niż w krajach Europy Środkowej. W porównaniu z krajami Europy Wschodniej różnica ta sięga nawet kilkunastu lat. Najdłużej żyją mężczyźni w Irlandii (79,2 lat), Lichtensteinie (78,7), Szwajcarii (78,6) i Szwecji (78,4); najkrócej w Rosji 59 lat. Wśród kobiet za długowieczne można uznać Hiszpanki, Francuzki i Szwajcarki. Przeciętne trwanie ich życia przekracza 83,5 lata. Najkrócej w Europie żyją Azerbejdżanki i Mołdawianki 70 lat oraz Turczynki 71 lat. Z danych GUS wynika, iż w Polsce prawie 80% zgonów spowodowanych jest chorobami określanymi mianem cywilizacyjnych (są to choroby układu krążenia, nowotwory złośliwe oraz wypadki, urazy i zatrucia). W 2005 roku choroby układu krążenia stanowiły niewiele około 46% zgonów, podczas gdy na początku lat 90-tych były przyczyną ponad 52% ogółu zgonów. Niekorzystnym zjawiskiem jest wzrost liczby zgonów spowodowanych chorobami nowotworowymi. Nowotwory złośliwe stanowią istotny problem zdrowotny o zasięgu globalnym. W 2002 roku na świecie odnotowano ogółem 10 862 496 zachorowań i 6 723 887 zgonów spowodowanych nowotworami złośliwymi. Według danych szacunkowych Komisji Ekspertów Onkologii Unii Europejskiej liczba nowych zachorowań na nowotwory złośliwe wynosiła w 2000 roku w UE 1 892 000. Zapadalność była prawie równa u obu płci, z niewielką przewagą u mężczyzn ( 1 014 000 mężczyźni, 878 000 kobiety). 9

Rak (nowotwór złośliwy) poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć 2000 rok Mężczyźni Kobiety Typ nowotworu nowotwór jelita grubego Liczba zachorowań Liczba zgonów Liczba zachorowań Liczba zgonów 123 000 70 000 135 000 68 000 nowotwór płuca 192 000 183 000 49 000 49 000 nowotwór żołądka 57 000 45 000 38 000 32 500 Tabela 3. Dane szacunkowe UE dotyczące 3 najczęstszych lokalizacji nowotworów, według płci Od szeregu lat epidemiolodzy obserwują niepokojącą tendencję wzrostową zachorowalności na nowotwory złośliwe. Przyczyn tego zjawiska należy szukać przede wszystkim w zmianach, jakie zachodzą w strukturze demograficznej ludności świata. Ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe rośnie z wiekiem. W ósmej dekadzie życia jest wyższe o dwa rzędy niż w czwartej. Wzrost zarejestrowanych zachorowań i zgonów spowodowanych chorobami nowotworowymi jest prostą konsekwencją starzenia się społeczeństw, jak wynika z przytoczonych danych GUS coraz więcej mężczyzn i kobiet żyje coraz dłużej. Drugi z czynników wpływających na ryzyko zachorowania na nowotwór złośliwy to wzrost liczby mieszkańców miast, co wiąże się z ekspozycją na działanie związków kancerogennych obecnych w wyższym stężeniu w środowisku aglomeracji miejskich (w krajach uprzemysłowionych około 4% wszystkich nowotworów złośliwych jest następstwem ekspozycji zawodowej). Trzeci z czynników edukacja prozdrowotna warunkuje między innymi świadomość ryzyka zachorowania, która współwyznacza czas jaki upływa od zauważenia objawów chorobowych do rozpoznania i podjęcia leczenia. Według danych WHO jedynie w 1/3 przypadków leczenie jest podejmowane w początkowym stadium zaawansowania choroby nowotworowej, co warunkuje jego skuteczność. W Polsce podobnie, jak w wielu innych krajach nowotwory złośliwe stały się obecnie jednym z głównych schorzeń przewlekłych i istotną przyczyną zgonów. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż jeszcze na początku lat 50-tych nowotwory złośliwe nie stanowiły 10

Rak (nowotwór złośliwy) poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć istotnego epidemiologicznie problemu w Polsce. Zgodnie z danymi GUS w 1951 roku nowotwory złośliwe stanowiły dopiero 7 przyczynę zgonów Polaków (rysunek nr 1). 40,0% 37,0% 35,0% 30,0% 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% 12,8% 11,9% 9,1% 6,8% 5,0% 0,0% różne objawy, s tarczoś ć ch. układu krążenia ch. zakaźne i pas ożytnicze ch. układu oddechowego ch. układu trawiennego Rysunek 1. Struktura umieralności w Polsce w 1951 roku obie płcie W 1963 roku nowotwory złośliwe były już przyczyną aż 14% zgonów, w 1990 roku były przyczyną prawie 19% zgonów, a obecnie prawie 25%. Pośród czterech najczęstszych przyczyn zgonów zarówno u kobiet jak i mężczyzn pierwsze miejsce zajmują od czterdziestu lat - choroby układu krążenia, drugie nowotwory złośliwe, trzecie zgony z przyczyn nagłych i wreszcie czwarte - choroby zakaźne. W 2005 roku nowotwory złośliwe stanowiły drugą przyczynę zgonów w Polsce, powodując ponad 26% zgonów u mężczyzn i 23% zgonów u kobiet. Najważniejszym wyróżnikiem polskiej populacji na tle innych krajów europejskich staje się wysoka częstość zachorowań na nowotwory złośliwe przed 65 rokiem życia oraz to, że nowotwory złośliwe są główną przyczyną zgonów przed 65 rokiem życia. Obserwowane od wielu lat trendy zachodzące w częstości zachorowań i zgonów na nowotwory złośliwe w Polsce, uwidaczniają zmiany zachorowań i zgonów związane z ekspozycją na czynniki rakotwórcze dymu tytoniowego. 11

Rak (nowotwór złośliwy) poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć W populacji mężczyzn nastąpiły w ostatnich dekadach korzystne zmiany polegające na zmniejszeniu odsetka palących, co miało odbicie w zmniejszeniu częstości zachorowań (i zgonów) na nowotwory płuca. Ten korzystny trend dotyczył początkowo młodych mężczyzn, następnie od początku lat 90-tych także mężczyzn w średnim wieku. Niestety nadal nowotwory złośliwe płuca są najczęstszym nowotworem złośliwym u mężczyzn, stanowiąc około 1/3 zachorowań i zgonów z powodu nowotworów. Drugim, co do częstości występowania schorzeniem są nowotwory jelita grubego. Następnie żołądek i gruczoł krokowy. W populacji kobiet najczęstszym umiejscowieniem nowotworów są: pierś, płuco i jelito grube. Prawdopodobnie w najbliższej dekadzie rak płuca stanie się najczęstszym nowotworem u kobiet. W 2002 roku rak płuca stanowił pierwszą przyczynę zgonów w 6 województwach, w 2005 w 7 (na 16 województw). Niestety stale wysoka pozostaje także umieralność z powodu nowotworów szyjki macicy, która w innych krajach europejskich (np. w Finlandii, Szwecji) jest schorzeniem niezwykle rzadkim. W Polsce o wysokim zagrożeniu populacji nowotworami złośliwymi decydują dwa zjawiska: - wielkość ekspozycji na czynniki ryzyka (dym tytoniowy w pierwszym rzędzie), - niska skuteczność programów wczesnej diagnostyki i leczenia nowotworów szyjki macicy, piersi i jelita grubego. Bezwzględna liczba nowotworów złośliwych w Polsce stale rośnie. W 1963 roku zarejestrowano 15 864 nowych zachorowań na nowotwory złośliwe u mężczyzn oraz 19 464 u kobiet. W 2005 roku było ich odpowiednio 63 984 i 61 688. W ciągu 43 lat nastąpił ponad trzykrotny wzrost zachorowalności. Zachorowalność na nowotwory złośliwe w Polsce Rok Razem Mężczyźni Kobiety 1963 35.328 15.864 19.464 1990 83.470 44.984 38.486 2005 125.672 63.984 61.688 obserwujemy ponad trzykrotny wzrost zachorowalności 3,56 4,03 3,17 Tabela 4. Zachorowalność na nowotwory złośliwe w Polsce 1963-2005 12

Rak (nowotwór złośliwy) poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć Stały wzrost liczby zgonów na nowotwory złośliwe jest jedną z charakterystycznych cech nowotworów złośliwych w Polsce. W 1963 roku odnotowano w Polsce 16 945 zgonów u mężczyzn oraz 17 555 u kobiet. W populacji mężczyzn liczba zgonów uległa podwojeniu w ciągu trzech dziesięcioleci i osiągnęła 42 077 w 1990 roku. Liczba kobiet, które zmarły na nowotwory złośliwe również wzrosła, ale wzrost ten nie był tak duży jak u mężczyzn, zaś w 1990 roku jest o ponad 10 000 zgonów niższa (30 837). Liczba zgonów na nowotwory złośliwe w Polsce w 1990 roku wynosiła 72 914 (Zatonski and Tyczyński, 1993) w 2005 roku wynosiła już 90 396 (tj. 51 015 świadectw zgonów u mężczyzn i 39 345 u kobiet). W ciągu 43 lat nastąpił ponad dwukrotny wzrost liczby zgonów spowodowanych chorobami nowotworowymi. Umieralność na nowotwory złośliwe w Polsce Rok Razem Mężczyźni Kobiety 1963 34.500 16.945 17.555 1990 72.914 42.077 30.837 2005 90.396 51.015 39.345 obserwujemy ponad dwukrotny wzrost umieralności 2,62 3,01 2,24 Tabela 5. Umieralność na nowotwory złośliwe w Polsce 1963-2005 Zachorowania Polska 2005 rok Kobiety i Mężczyźni Mężczyźni Kobiety Opis Liczba bez. Opis Liczba bez. C34 Nowotwór złośliwy Nowotwór złośliwy 15 248 C50 oskrzela i płuca sutka 13 385 C61 N. z. gruczołu krokowego 7 095 C34 N. z. oskrzela i płuca 4 797 C67 N. z. pęcherza moczowego 4 125 C54 N. z. trzonu macicy 4 196 C18 N. z. okrężnicy 4 072 C18 N. z. okrężnicy 3 821 C16 N. z. żołądka 3 309 C56 N. z. jajnika 3 355 C20 N. z. odbytnicy 3 043 C53 N. z. szyjki macicy 3 263 C64 N. z. nerki z wyjątkiem miedniczki nerkowej 2 260 C20 N. z. odbytnicy 2 092 13

Rak (nowotwór złośliwy) poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć C32 N. z. krtani 2 228 C16 N. z. żołądka 1 872 C25 N. z. trzustki 1 617 C25 N. z. trzustki 1 581 C71 N. z. mózgu 1 359 C64 N. z. nerki z wyjątkiem miedniczki 1 479 nerkowej Tabela 6. Najczęstsze zachorowania na nowotwory złośliwe w 2005 r. - Polska C34 C61 Zgony Polska 2005 rok Kobiety i Mężczyźni Mężczyźni Kobiety Opis Liczba bez. Opis Liczba bez. Nowotwór złośliwy oskrzela i płuca N. z. gruczołu krokowego 16 522 C50 Nowotwór złośliwy sutka 5 112 3 592 C34 N. z. oskrzela i płuca 4 933 C16 N. z. żołądka 3 562 C18 N.z. okrężnicy 3 135 C18 N. z. okrężnicy 3 177 C56 N. z. jajnika 2 357 C67 N. z. pęcherza moczowego 2 158 C25 N. z. trzustki 1 982 C25 N. z. trzustki 2 090 C16 N. z. żołądka 1 955 C32 N. z. krtani 1 542 C53 N. z. szyjki macicy 1 796 C64 N. z. nerki z wyjątkiem miedniczki nerkowej C71 N. z. mózgu 1 362 C23 1 489 C71 N. z. mózgu 1 286 N. z. pęcherzyka żółciowego 1 000 C20 N. z. odbytnicy 1 301 C20 N. z. odbytnicy 983 Tabela 7. Najczęstsze zgony na nowotwory złośliwe w 2005 r. - Polska 14

Rak (nowotwór złośliwy) poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć 2. Czym jest nowotwór? Nowotwór to choroba o podłożu genetycznym. Proces nowotworowy spowodowany jest nakładającymi się zmianami oraz zaburzeniami w strukturze DNA komórki. Różni się ona od zdrowej niezmienionej komórki organizmu tym, że ma zdolność do migracji wewnątrz organizmu (tworzenie przerzutów), oraz tym, że jest nieśmiertelna (ma nieograniczony potencjał rozrostu). Większość przypadków rozrostów nowotworów to rozrosty monoklinalne (wywodzące się z jednej komórki). Przeciętny czas rozwoju guza nowotworowego o średnicy 1 cm wynosi 5 lat, jednak w przypadku najbardziej agresywnych odmian może on wynieść kilka miesięcy. Rozwój nowotworów determinują różne rodzaje czynników: Czynniki chemiczne Należy do nich wiele typów związków, które dzielimy na czynniki inicjujące i czynniki promujące proces nowotworowy, substancje działające bezpośrednio oraz prekancerogeny (wymagają aktywacji metabolicznej w organizmie). Do czynników inicjujących bezpośrednio należą substancje alkilujące i acylujące. Są one często stosowane w chemioterapii nowotworów i mogą powodować w odległej przyszłości chłoniaki nieziarnicze, ostre białaczki szpikowe i raka pęcherza moczowego. Korzyść terapeutyczna przewyższa jednak ewentualne działania niepożądane. Prekancerogeny stanowią większość znanych obecnie substancji chemicznych, które są odpowiedzialne za powstawanie nowotworów. Zaliczamy do nich: aromatyczne policykliczne węglowodory (np. benzopiren) stanowią najlepiej poznaną grupę karcinogenów. Wywołują one wiele typów nowotworów takich jak: mięsaki, raki płuca, nerki, pęcherz, prostaty. Charakterystyczne dla tych związków jest ich działanie miejscowe. Związki te zawarte są w dymie tytoniowym, smażonych i wędzonych potrawach. Nowotwory wywołane przez aromatyczne policykliczne węglowodory są w większości zwiane z naszym stylem życia oraz dietą. 15

Rak (nowotwór złośliwy) poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć aromatyczne aminy i barwniki azowe (np. benzydyna, żółcień masłowa, czerwień szkarłatna) wykazują działania rakotwórcze na wątrobę. W początkowej fazie wywołują włóknienie i marskość wątroby, a następnie prowadzą do powstawania nowotworów wątrobokomórkowych i raków z przewodów żółciowych. roślinne kancerogeny np. aflatoksyna B1 wytwarzana przez grzyba pleśniowego, który rozwija się w źle przechowywanych ziarnach zbóż i orzeszkach ziemnych. Toksyna ta ma zdolność indukowania raka wątrobokomórkowego, która często jest związana z WZW typu B. związki prekursorowe nitrozamin i nitrozamidów zawarte są w większości produktów żywnościowych. W organizmie człowieka bakterie żyjące w przewodzie pokarmowym na azotany i azotyny. Związki te prowadzą do powstawania raków przewodu pokarmowego, w szczególności nowotworów żołądka. inne czynniki chemiczne, najczęściej są związane z narażeniem zawodowym, na związki takie jak: przemysłu barwnikowego i gumowego, chrom, nikiel, azbest, arsen, chlorku winylu. Czynniki fizyczne Do rakotwórczych czynników fizycznych zaliczamy promieniowanie jonizujące, ultrafioletowe oraz radon (coraz więcej naukowców uważa, że karcinogenne działanie ma także promieniowanie elektromagnetyczne, jednak badania w tym kierunku ciągle trwają). promieniowanie jonizujące, wszystkie jego typy (elektromagnetyczne: γ i X, cząsteczkowe: α, β) są czynnikami wywołującymi nowotwory takie jak: białaczki (oprócz przewlekłej białaczki limfatycznej), nowotwory skóry, płuc, ślinianek, sutka oraz tarczycy u młodych osób. promieniowanie ultrafioletowe, wpływa niekorzystnie między innymi na skórę. Wywołuje nowotwory podstawno komórkowe, płaskonabłonkowe oraz czerniaki. Najgroźniejsze są promienie UVB, które powoduje zmiany w DNA i w konsekwencji mutacje w komórkach skóry. radon, jest to promieniotwórczy gaz, występujący naturalnie w przyrodzie oraz uwalniany w procesie spalania niektórych materiałów budowlanych. Odpowiada on za około 40-50% dawki promieniowania, którą otrzymuje mieszkaniec Polski. Produkty rozpadu izotopu radonu odpowiedzialny jest za powstawanie raka płuc. 16

Rak (nowotwór złośliwy) poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć promieniowanie elektromagnetyczne, cały czas nie ma jednoznacznych informacji na temat jego wpływu na ludzki organizm i ewentualne rakotwórcze działanie. Pojawienie się telefonów komórkowych zwiększyło znaczenie tego problemu, w związku z tym należy zachować ostrożność w ich użytkowaniu. Przede wszystkim należy ograniczyć do minimum korzystanie z nich przez dzieci. Czynniki wirusowe i bakteryjne Czynniki wirusowe i bakteryjne są uważane za przyczynę wielu nowotworów, szacuje się, że u ludzi aż 15% wszystkich raków wywołują onkowirusy. Do takich wirusów i bakterii zaliczamy: wirus brodawczaka ludzkiego (HPV), typ 16 i 18 odpowiada za około 85% przypadków raka szyjki macicy, wirus Epsteina Barra (EBV), wywołuje mononukleozę. Po wyzdrowieniu wirus pozostaje w organizmie w postaci latentnej (w okresie utajenia) w limfocytach B, migdałkach podniebiennych, nabłonku jamy nosowej i gardła. Reaktywacja EBV może prowadzić do monoklonalnego rozrostu limfocytów i w konsekwencji do nowotworów takich jak: ziarnica złośliwa, chłoniak Burkitta, rakiem migdałków podniebiennych i ślinianek przyusznych. U chorych z AIDS i ludzi po przeszczepach może wywoływać chłoniaki ośrodkowego układu nerwowego, wirus zapalenia wątroby typu B i C, wirusy te powodują zmiany w miąższu wątroby i w konsekwencji mogą prowadzić od transformacji nowotworowych hepatocytów (komórek wątroby). wirus mięsaka Kaposiego (KSHV), inaczej zwany HHV-8 (human herpes virus), uważany jest za przyczynę mięsaka Kaposiego zarówno u osób stosujących immunoterapię lub też nie. wirus ludzkiej białaczki T-komórkowej typu 1 i typu 2 (HTLV-1 i 2) może prowadzić między innymi do powstawania ostrej białaczki z limfocytów T oraz chłoniaków z limfocytów T u dorosłych. bakteria Helicobacter pylori, jej działania karcinogenne jest spowodowane przede wszystkim ciągłym podrażnianiem przez nią błony śluzowej żołądka, co skutkuje utrzymywaniem się przewlekłego stanu zapalnego. Dowiedziono, że przyczynia się to powstania przede wszystkim chłoniaków żołądka (chłoniak typu MALT z limfocytów B) i raka żołądka (utkanie jelitowe). 17

Rak (nowotwór złośliwy) poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć Leki hormonalne Leki hormonalne stosuje się między innymi w antykoncepcji, hormonalnej terapii zastępczej (HTZ), leczeniu nowotworów. Mają one wpływ na występowanie nowotworów. Antykoncepcja. Stosowanie hormonalnej antykoncepcji obniża ryzyko wystąpienia raka endometrium (trzonu macicy) oraz raka jajnika. Wieloletnie stosowanie tej metody zapobiegania ciąży przez kobiety palące papierosy oraz młode nieródki zwiększa ryzyko raka piersi. Hormonalna terapia zastępcza musi być stosowana pod ścisła kontrolą lekarza. Terapia prowadzona samymi estrogenami może być powodem wystąpienia nowotworów takich jak: rak jajnika, raka piersi, raka endometrium (trzonu macicy). Wykorzystanie w leczeniu estrogenów powinno być równoważone gestagenami. Leczenie nowotworów. Jednym z leków hormonalnych wykorzystywanych w leczeniu nowotworów jest Tamoksifen. Jego stosowanie może prowadzić do zwiększonego ryzyka raka endometrium. Obniża ryzyko wystąpienia raka piersi i jajnika. 3. Zapobieganie zachorowaniu poprzez odżywianie Ocenia się, że trzydzieści procent wszystkich typów raka ma bezpośredni związek z indywidualną dietą. Wysokość tego odsetka może się wydawać zaskakująco duża przeciętnemu Polakowi, gdyż z przeprowadzanych badań wynika, że subiektywne odczucia ludzi są sprzeczne z wynikami badań naukowych. Jak pisze Beliveau [Beliveau R. i Gingras D, 2007] ludzie postrzegają raka jako chorobę wywoływaną przez czynniki pozostające poza kontrolą: osiemdziesiąt procent sądzi, że do zachorowania przyczyniają się czynniki środowiskowe. Większość respondentów (92%) kojarzy z rakiem palenie tytoniu, a zdaniem mniej niż połowy badanych ryzyko zachorowania zwiększa niewłaściwe odżywianie. Z badań, na które powołuje się Beliveau wynika niestety że ludzie nie bardzo wierzą w możliwość zapobiegania rakowi, połowa z nich twierdzi, że jest to mało prawdopodobne lub wręcz wykluczone. Mimo, iż poszczególne badania dotyczące czynników zwiększających ryzyko zachorowania na raka różnią się w niektórych punktach, pierwsze dwa i tym samym najważniejsze czynniki ryzyka pozostają niezmienne: na pierwszym miejscu znajduje się palenie tytoniu (30%), na drugim nieodpowiednie odżywianie (30%). 18

Rak (nowotwór złośliwy) poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć Dla przykładu w pracy Kordka [Kordek R. i współ. 2003] szacunkowy uśredniony udział wśród przyczyn powstawania nowotworów kształtuje się następująco: Rysunek 2. Główne czynniki powodujące nowotwory [Kordek R. i współ. 2003] Nieco inny podział czynników ryzyka przedstawia Beliveau [Beliveau R. i Gingras D, 2007]: Rysunek 3. Czynniki zwiększające ryzyko zachorowania na raka [Beliveau R and Gingras D. 2007] 19

Rak (nowotwór złośliwy) poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć W swojej pracy Beliveau [Beliveau R. i Gingras D. 2007] powołuje się na wyniki ponad dwustu badań (tabela 8) z których osiemdziesiąt procent wykazało że znaczny udział owoców (tj. co najmniej 2 porcje dziennie) i warzyw (tj. co najmniej 3 porcje dziennie) w sposób istotny zmniejsza ryzyko zachorowania na raka. Badane pokarmy (Źródło: Światowy Fundusz Badań nad Rakiem / Amerykański Instytut Badań nad Rakiem, 1997) Zaobserwowane zmniejszenie ryzyka zachorowania Łączna liczba badań % badań wskazujących na zmniejszenie ryzyka zachorowania warzywa ogółem 59 74 80 owoce ogółem 36 56 64 warzywa surowe 40 46 87 warzywa z rodziny kapustnych np. brokuły, kapusta, kalafior 38 55 69 warzywa z rodziny czosnkowatych np. czosnek, cebula, por 27 35 77 warzywa zielone 68 88 77 marchew 59 73 81 pomidory 36 51 71 owoce cytrusowe 27 41 66 Tabela 8. Badania nad związkiem między spożyciem owoców i warzyw a rozwojem raka Biorąc pod uwagę powyższe wyniki bardzo ważnym staje się uświadomienie społeczeństwu jak ważny wpływ na obniżenie ryzyka zachorowania na raka ma właściwa dieta. 20

Część Druga Co to znaczy zdrowa dieta?

Rak (nowotwór złośliwy) poznajmy naszego Co to znaczy wroga, zdrowa aby umieć dieta? z nim walczyć 1. Z czego powinna składać się codzienna dieta? Prawidłowe żywienie polega na dostarczaniu organizmowi niezbędnych składników odżywczych czyli energii oraz składników niezbędnych do utrzymania zdrowia i wszystkich funkcji organizmu. Składniki odżywcze ze względu na swoje podstawowe funkcje dzielą się na 3 grupy: energetyczne: węglowodany, tłuszcze (w mniejszym stopniu białko) budulcowe: białko, składniki mineralne, kwasy tłuszczowe regulujące: witaminy, składniki mineralne Nie istnieje produkt spożywczy, który zawierałby wszystkie niezbędne składniki odżywcze w odpowiednich, potrzebnych dla organizmu ilościach. Tylko wykorzystanie wielu różnych produktów pozwala na właściwe zbilansowanie diety. Rysunek 4. Piramida żywienia 22

Rak (nowotwór złośliwy) poznajmy naszego wroga, Co aby to znaczy umieć zdrowa z nim walczyć dieta? Aby zapewnić organizmowi dostarczenie wszystkich niezbędnych składników odżywczych, należy uwzględnić w codziennym jadłospisie następujące grupy produktów spożywczych: Produkty zbożowe Produkty zbożowe (węglowodanowe) powinny być składnikiem większości posiłków. Zaleca się, aby produkty zbożowe pochodziły z jak najmniej przetworzonych mąk gruboziarnistych, razowych. Produkty takie są nie tylko źródłem skrobi (węglowodany złożone), ale także błonnika regulującego pracę przewodu pokarmowego oraz witamin z grupy B: B1, B2, B6 i PP. Zawierają też pewne ilości składników mineralnych i białka. Produkty spożywcze z tej grupy to pieczywo pełnoziarniste, ryż, kasza gryczana i jęczmienna. Natomiast produkty zbożowe wysoko przetworzone np. białe pieczywo bułki, tosty powinny być spożywane od czasu do czasu. Tłuszcze Tłuszcze obok węglowodanów powinny stanowić główne źródło energii w codziennej diecie. Zaleca się spożywanie olejów: słonecznikowego, sojowego, rzepakowego, oliwę z oliwek oraz wysokiej jakości margaryny oraz masła. Tłuszcze roślinne są podstawowym źródłem niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, dlatego powinny być częścią codziennej diety. Ponad 50% spożywanego przeciętnie tłuszczu to tłuszcz ukryty, występujący w produktach, lecz niewidoczny. Jest to w przeważającej ilości tłuszcz niekorzystny dla zdrowia. Warzywa i owoce Warzywa zaleca się spożywać codziennie 3-5 razy a owoce 2-3 razy dziennie (są bardziej kaloryczne). Warzywa i owoce są bogatym źródłem witamin, składników mineralnych i błonnika. Witaminy i flawonoidy zawarte w warzywach i owocach mają działanie przeciwnowotworowe i przeciwmiażdżycowe. Potas występujący w znaczących ilościach w warzywach reguluje ciśnienie krwi. Błonnik w nich zawarty nie tylko reguluje pracę przewodu pokarmowego i zapobiega zaparciom, ale także obniża stężenie cholesterolu w surowicy krwi i poprawia tolerancje glukozy (chroni przed cukrzycą). 23

Rak (nowotwór złośliwy) poznajmy naszego Co to znaczy wroga, zdrowa aby umieć dieta? z nim walczyć Orzechy i nasiona roślin strączkowych Orzechy (laskowe, włoskie, pistacjowe) i nasiona roślin strączkowych (bób, fasola, groch, soczewica, soja) zaleca się spożywać 1-3 sztuk dziennie. Orzechy są źródłem jedno i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, błonnika, magnezu i witamin. Należy pamiętać, że orzechy są bogato kaloryczne i zaleca się spożywanie nie więcej niż 8-10 sztuk dziennie. Nasiona roślin strączkowych to dobre źródło witamin z grupy B, w tym kwasu foliowego, a także potasu. Są także dobrym źródłem wysokowartościowego białka. Ryby, drób i jajka Ryby, drób i jajka zaleca się spożywać naprzemiennie, niekoniecznie codziennie. Są to produkty bogate w białko. Ryby i drób zawierają mniej tłuszczów nasyconych a więcej nienasyconych w porównaniu z mięsem czerwonym. Zaleca się spożywanie ryb, szczególnie morskich 2 razy w tygodniu, zamiast mięsa, ze względu na zawartość bardzo korzystnych nienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3, które zapobiegają chorobom sercowo-naczyniowym, a także mają korzystny wpływ na centralny układ nerwowy Mleko i przetwory mleczne Zaleca się jedną lub dwie porcje niskotłuszczowych produktów mlecznych dziennie. Produkty mleczne są źródłem łatwo przyswajalnego wapnia, na które zapotrzebowanie w okresie intensywnego wzrostu (dojrzewanie) jest u nastolatków wysokie i wynosi 800-1200 mg/dobę. Mleko jest również źródłem wysokowartościowego białka i witamin z grupy B. Bardzo korzystne jest stosowanie obok mleka sfermentowanych napojów mlecznych (kefiry, jogurty) i sery twarogowe. Należy uważać na sery żółte gdyż mają wysoką zawartość tłuszczu, cholesterolu i soli. Mięso czerwone, makarony, ryż biały i białe pieczywo Mięso czerwone, makarony, ryż biały i białe pieczywo są produktami do spożywania sporadycznego, od czasu do czasu. Są źródłem znacznych ilości kalorii przy ich niewielkiej wartości odżywczej. Również słodycze należą do grupy produktów spożywczych, których ilości powinniśmy bardzo kontrolować. 24