Rola Państwa w gospodarce
Państwo Państwo ma w Polsce wiele organów: od centralnych (np. Sejm, Senat, Kancelaria Prezydenta, ministerstwa, służba zagraniczna), przez terenowe (np. urzędy wojewódzkie), do samorządowych (np. gminy). Do tego dodajmy: Wojsko Polskie, resort spraw wewnętrznych, wymiar sprawiedliwości, państwowa oświata i służba zdrowia. Gdy rynek nie zawodzi, państwowi urzędnicy nie wtrącają się do handlu pietruszką, producenci i konsumenci załatwiają to między sobą. 2
Państwo Rola Państwa w gospodarce Socjaliści cenią sprawiedliwość (równość) Równość oznacza, że ci, których wkład w efekt wspólnej pracy jest równy, maja równe dochody, ci zaś, którzy nie mogą pracować, żyją godziwie. Liberałowie podkreślają znaczenie efektywności Przy danych zasobach i technice alokacja jest efektywna (w sensie Pareta), gdy nie da się zwiększyć ilości żadnego dobra w czyimś posiadaniu, nie zmniejszając porcji któregoś z dóbr dla kogoś innego 3
Państwo P p P sz S p S sz P p 3 P sz 3 P p * E p ΔP p P sz * ΔP sz E sz P p 2 P sz 2 D p D sz Q p 1 Q p 2 Q p Q 1 Q 2 sz sz Q sz Użyteczność ostatniej jednostki jest niższa o ΔP p od kosztu jej wytworzenia Użyteczność ostatniej jednostki jest wyższa o ΔP sz od kosztu jej wytworzenia 4
Państwo Powstaje sytuacja nieefektywna. Przywracając poprzedni stan: na rynku piwa zmniejszenie produkcji doprowadziłoby do oszczędności kosztów większej od spadku użyteczności, na rynku szampana wzrost produkcji spowodowałby większy przyrost użyteczności niż kosztów. Nierównowaga rynkowa jest nieefektywna w sensie Pareta. Tylko równowaga na wolnych rynkach zapewnia efektywne wykorzystanie zasobów. 5
Państwo Zabierzmy część dochodów bogatym i dajmy ją biednym, a popyt na szampana spadnie, na piwo zaś wzrośnie. W gospodarce powstanie nowa, efektywna równowaga. P p P sz S p S sz E p P p 2 P p * E p P sz * E sz E sz P sz 2 D p D p D sz D sz Q p 1 Q p 2 Q p Q sz 2 Q sz 1 Q sz 6
Państwo Zmieniając rozkład dochodów w gospodarce, można sprawić, że wytworzy ona dowolną kombinację produktów. W dodatku wolne rynki zapewnią efektywność produkcji. Zatem Państwo podatkami i zasiłkami może zmienić rozkład dochodów, pozwalając, aby popyt nakłonił gospodarkę do wytworzenia sprawiedliwego zestawu dóbr. Rynek bywa zawodny wymusza to interwencję Państwa. 7
Co robi Państwo w gospodarce? Bez ochrony własności prywatnej rynek, by się nie rozwinął. Każdą transakcję można by unieważnić, zgodnie z interesem silniejszego. Poza prawami własności państwo ustanawia wiele innych norm prawnych (ustawy Sejmu, czy uchwały Rady Gminy). Państwo reaguje w przypadku zawodności w działaniu rynku. 8
1. Państwo reaguje na efekty zewnętrzne Jeśli ktoś gospodarując wpływa na koszty lub użyteczność innych inaczej niż za pośrednictwem ceny, mamy do czynienia z efektem zewnętrznym. Efekt zewnętrzny to wpływ lub skutek uboczny działalności jednego podmiotu gospodarczego odczuwany przez innych. Klasycznym przykładem są różnego rodzaju zanieczyszczenia (np. powietrza, wody) lub hałas. 9
Efekty zewnętrzne mogą być ujemne (zanieczyszczenie środowiska, korki na ulicach) lub dodatnie, inaczej mówiąc korzystne skutki uboczne (czysta nauka i badania podstawowe, lokalizacja domu w pobliżu rezerwatu przyrody). Fabryki chemiczne zatruwają wodę używaną przez innych do produkcji lekarstw. Powstaje wtedy różnica między bilansem kosztów i korzyści tych przedsiębiorstw oraz społeczeństwa. Firmy-truciciele nie biorą pod uwagę strat, których swym postępowaniem przysparzają innym nie mają motywacji do uwzględniania wpływu efektu zewnętrznego na innych. 10
Załóżmy, że przy produkcji 1 litra związku chemicznego powstaje stała i znana ilość zanieczyszczeń jest to 1 m 3 trującego gazu. Koszty zewnętrzny (inaczej społeczny) wyemitowania 1 m 3 zanieczyszczeń w przeliczeniu na litr produktu chemicznego wynosi 1 dolar. Dokładny sposób zidentyfikowania i oszacowania wielkości tego kosztu jest nazywany analizą kosztów i korzyści. Koszt zewnętrzny został pokazany jako dodatkowa linia przebiegająca powyżej krzywej podaży gałęzi produkującej wyroby chemiczne (MIC). 11
12
Optymalna wielkość produkcji odpowiada punktowi przecięcia krzywej popytu z krzywą podaży i wynosi Q * =8 mln litrów. Optymalny wolumen produkcji jest niższy od wielkości produkcji w warunkach wolnej konkurencji (Q c = 10 mln). Nie uwzględniając efektu zewnętrznego, rynek wolnokonkurencyjny wytwarza zbyt dużo produktów i zanieczyszczeń w porównaniu z wielkością optymalną. Czysta strata dla społeczeństwa jest pokazana jako pole trójkąta o podstawie Q c Q *. 13
Nieefektywność towarzysząca efektom zewnętrznym jest spowodowana niewłaściwą wyceną dóbr. Cena ustalona na rynku wolnokonkurencyjnym odpowiada krańcowemu kosztowi wewnętrznemu (MIC) produkcji związku chemicznego. Pełny koszt krańcowy (MTC) jest wyższy o wielkość krańcowego kosztu zewnętrznego (MEC). Efektywnym sposobem regulacji jest obciążenie sprawcy ujemnego efektu zewnętrznego podatkiem, którego wysokość jest równa krańcowemu kosztowi zewnętrznemu. 14
Jeśli istnieją prawa własności (obojętnie: do przedsiębiorstw czy do czystego środowiska), a koszty transakcyjne są niskie, negocjacje sprawców z ofiarami pozwalają osiągnąć społecznie optymalną wielkość produkcji. Zwykle negocjacje i samoorganizację rynku efektów zewnętrznych uniemożliwiają wysokie koszty i problem gapowicza. W grę może wchodzić współdziałanie setek osób, które powinny zebrać odpowiednią sumę pieniędzy. Ponadto każdy może na gapę skorzystać z inicjatywy innych, nie płacąc ani grosza, a mimo to uniknąć dymu. 15
Państwo może również zastosować ograniczenie ilościowe. Np. żadnemu przedsiębiorstwu nie wolno wtedy wyemitować w ciągu roku więcej dwutlenku siarki, niż ustalona ilość. W jednym przedsiębiorstwie zmniejszenie emisji o ostatnią tonę SO 2 kosztuje mniej, a w drugim więcej. Skutkiem tego jest marnotrawstwo. 16
Rozwiązaniem może być ustalenie jednolitej stawki podatku od jednostki emitowanych zanieczyszczeń. Przedsiębiorstwa zrównałyby z nią koszt krańcowy ograniczenia zanieczyszczeń, co eliminowałoby marnotrawstwo. Państwo mogłoby sterować ogólną ilością zanieczyszczeń, skupując i sprzedając zezwolenia na rynku, bo warunkiem emisji byłoby posiadanie odpowiedniego papieru wartościowego. 17
2. Państwo dba o dostępność dóbr publicznych Dobro publiczne to takie dobro, które konsumowane przez jedną osobę musi być jednocześnie w dokładnie takiej samej ilości konsumowane przez innych ludzi. Dobro publiczne to czyste powietrze i obrona narodowa. Dobro prywatne to takie dobro, które konsumowane przez jedną osobę nie może być jednocześnie konsumowane przez kogoś innego. Dobro prywatne to np. lody. 18
Najważniejszą właściwością dóbr publicznych jest to, że: - jedna osoba może konsumować dane dobro, nie zmniejszając przy tym jego ilości dostępnej dla innych; - nie jest możliwe wykluczenie kogokolwiek z udziału w konsumpcji bez poniesienia prohibicyjnych kosztów takiej operacji. Mecz piłkarski może oglądać wielu ludzi i nie powoduje to zmniejszenia ilości tego dobra dostępnej dla innych widzów. Możliwe jest jednak wykluczenie, gdyż stadion może pomieścić ograniczoną liczbę widzów. 19
Czasem jednak wykluczenie pewnych jednostek z udziału w konsumpcji nie jest możliwe. Problem jest szczególnie dotkliwy wówczas, gdy dobra publiczne są dostarczane przez sektor prywatny. Produkowane przez prywatne firmy czyste dobra publiczne padają łupem gapowiczów. Dostajemy taką sama ilość obrony narodowej co wszyscy obywatele, niezależnie od tego, czy płacimy za to, czy nie. Nie leży więc w naszym interesie kupowanie obrony narodowej na rynku prywatnym. 20
Dobrem publicznym jest czystość wody w wodociągach. Co by się zdarzyło, gdyby dobro było produkowane i zbywane prywatnie. Chcąc otrzymać ilość Q danego dobra osoba pierwsza płaciłaby cenę P 1. W takiej sytuacji osoba druga nie zapłaciłaby odpowiedniej sumy pieniędzy (bieżąca cena jest wyższa od prywatnej użyteczności krańcowej), gdyż nie można jej wykluczyć z konsumpcji. Druga osoba jest pasażerem na gapę. rys. 21
Konkurencyjność w konsumpcji TAK TAK Czyste dobra prywatne niskie koszty wyłączenia produkowane przez firmy prywatne rozprowadzane przez rynki finansowane z przychodów ze sprzedaży Przykłady: żywność, obuwie, hamburgery, samochody, domy Możliwość wyłączenia z konsumpcji NIE Dobra mieszane dobra, które są kolektywnie konsumowane, ale nie dla nieograniczonej liczby konsumentów produkowane przez firmy prywatne lub sektor publiczny rozprowadzane przez rynki lub bezpośrednio przez instytucje publiczne finansowane z przychodów ze sprzedaży, czyli opłat dających prawo do korzystania, lub finansowane z przychodów podatkowych Przykłady: parki publiczne, baseny publiczne 22
Konkurencyjność w konsumpcji NIE TAK Dobra mieszane dobra prywatne z efektami zewnętrznymi produkowane przez firmy prywatne rozprowadzane przez rynki przy wykorzystaniu subsydiów lub podatków finansowane z przychodów ze sprzedaży Przykłady: szkoły, systemy transportowe, telewizja kablowa, mosty, prywatne baseny Możliwość wyłączenia z konsumpcji NIE Czyste dobra publiczne wysokie koszty wyłączenia produkowane bezpośrednio przez rząd lub firmy prywatne na podstawie kontraktów zawartych z rządem rozprowadzane przez budżet publiczny finansowane z przychodów z podatków Przykład: obrona narodowa, sądownictwo 23
3. Państwo zapewnia dostęp do informacji Często asymetryczny dostęp sprzedawców i nabywców do informacji powoduje, że rynek źle rozdziela zasoby. Np. udostępnienie danych o ubocznych skutkach stosowania pewnego leku mogłoby zmniejszyć popyt na ten lek. Ludzie pracują w oparach benzenu i kupują dzieciom niebezpieczne zabawki. Ekonomiści widzą w tym argument za koniecznością interwencji państwa i ustawami o bezpieczeństwie pracy, uczciwym handlu. 24
Przykładami dóbr społecznie pożądanych są: oświata, służba zdrowia, niektóre ubezpieczenia. Społeczeństwo sądzi, że pewną ich ilość powinien konsumować każdy bez względu na to, czy tego pragnie, czy nie. Przeciwieństwem są dobra społecznie niepożądane, takie jak papierosy, alkohol, narkotyki. Społeczeństwo stara się ograniczyć ich konsumpcję. 25
W obu przypadkach zbiorowość kieruje się: - efektami zewnętrznymi towarzyszącymi konsumpcji dóbr pożądanych i niepożądanych społecznie, nabywcy nie biorą pod uwagę ubocznych skutków konsumpcji wielu dóbr, w efekcie rynek wytwarza zbyt mało dóbr społecznie pożądanych i zbyt dużo dóbr społecznie niepożądanych; - sugestia, że reprezentanci społeczeństwa maja lepszy dostęp do informacji o właściwościach dóbr i potrzebach ludzi, a więc lepiej wiedzą, co komu potrzeba, państwo nawet zmusza do konsumpcji, wprowadzając obowiązkowe szczepienia. 26
4. Państwo podtrzymuje konkurencję Kiedy konkurencja jest niedoskonała, linia popytu opada, a cena przewyższa utarg krańcowy. Aby sprzedać kolejną porcję towaru trzeba obniżyć cenę. Przy optymalnej wielkości produkcji cena jest wyższa od utargu krańcowego. Przedsiębiorstwa niedoskonale konkurencyjne zwykle osiągają zyski nadzwyczajne. 27
Często przedsiębiorstwa takie osiągają obniżkę kosztów produkcji. Po pierwsze, mogą inwestować w badania naukowe (dysponują dużymi środkami). Po drugie, możliwe są bardzo duże korzyści skali (wielkie przedsiębiorstwa produkują taniej niż małe). Polityka państwa wobec wielkich firm bywa różna: w USA przekroczenie pewnego udziału w rynku wiąże się z przymusowym podzieleniem firmy w UK każdy przypadek traktowany jest inaczej w Polsce prawo antymonopolowe zawiera listę niedozwolonych praktyk 28
5. Państwo prowadzi politykę przemysłową Polityka przemysłowa ma na celu: pobudzenie postępu technicznego poprzez subsydia dla przedsiębiorstw, nisko oprocentowane kredyty, wspieranie rozwoju nauki i techniki, rozpowszechnianie wyników badań; ułatwienie własnym firmom konkurencji międzynarodowej; wspieranie wschodzących gałęzi przemysłu oraz łagodzenie skutków upadku gałęzi zachodzących (państwo pomaga upadającym zagłębiom i nie dopuszcza do spadku dochodów i obniżenia poziomu życia pracowników). 29
6. Państwo nacjonalizuje i prywatyzuje Zdarza się, że państwo przejmuje niektóre sektory gospodarki na własność albo też odsprzedaje własność państwową prywatnym właścicielom. Nacjonalizacja jest to przejęcie przedsiębiorstw prywatnych przez państwo. Prywatyzacja jest to sprzedaż majątku publicznego sektorowi prywatnemu. 30
Nacjonalizacja argumenty za: - konieczność kontrolowania ogromnych przedsiębiorstw, które wytwarzając dużo, produkuje taniej niż grupa przedsiębiorstw; wtedy nie ma sensu dzielić przedsiębiorstwa; - jeśli efektywna alokacja zasobów jest niemożliwa z powodu efektów zewnętrznych, a podatki i ograniczenia ilościowe nie pomagają (przejęcia firmy zanieczyszczającej środowisko); - względy społeczne (równości), np. prywatne koleje likwidują nierentowne linie regionalne, przyczyniając się do spadku poziomu życia ludzi mieszkających w regionie. 31
Prywatyzacja - firmy prywatne charakteryzują się większą efektywnością po warunkiem, że działają w ramach intensywnej konkurencji; - urzędnicy publiczni mają mniej doświadczenia w prowadzeniu biznesu niż menedżerowie firm prywatnych; - firma publiczna częściej staje się przedmiotem skutecznych nacisków ze strony państwa, wymuszającego na niej określone cele społeczne. 32
7. Państwo wyrównuje dochody Wynikiem działania wolnego rynku jest nierówny podział dochodów. Społeczeństwa rzadko godzą się na współistnienie skrajnej nędzy i skrajnego bogactwa. W efekcie państwo podatkami dla bogatych i zasiłkami dla biednych zmienia strukturę dochodów powstałą w wyniku działania wolnego rynku. Przedmiotem sporów jest skala tej wyrównawczej działalności państwa. 33
Podatki to płatności gospodarstw domowych i przedsiębiorstw na rzecz państwa. Podatki dzielimy na: pośrednie, które płacą przedsiębiorstwa, np. akcyza, VAT bezpośrednie, które płacą osoby, np. PIT majątkowe, które są nakładane na składniki majątku, np. podatek od nieruchomosci, podatek od spadku Są różne systemy podatkowe: progresywny lub degresywny, w zależności od tego, czy wraz ze wzrostem dochodu rośnie stopa opodatkowania. tab. 34
Kogo naprawdę obciąża podatek? Równowagę na rynku zakłóca wprowadzenie podatku. Linia popytu nie zmienia położenia, natomiast linia podaży przesuwa się w górę. Aby ilość dobra się nie zmieniła nabywcy musza zapłacić dotychczasową cenę powiększoną o podatek. Zauważmy, że nachylenie linii podaży i popytu rozstrzyga o tym, kto ile płaci. Decyduje ono o proporcji podziału wpływów podatkowych do budżetu pomiędzy konsumentów a producentów. rys. 35
Zmniejszaniu zróżnicowania dochodów służą również płatności transferowe (np. zasiłek dla bezrobotnych). Powodem wypłaty transferów jest troska o równość a nie efektywność. Skalę redystrybucji zwiększa również to, że z podatków (pieniędzy osób zamożnych) są finansowane ogólnie dostępne czyste dobra publiczne oraz dobra do nich podobne (np. parki, baseny), z których osoby mające własne ogrody i baseny korzystają względnie rzadziej. 36
Podsumowanie Co robi Państwo w gospodarce: 1. Państwo reaguje na efekty zewnętrzne 2. Państwo dba o dostępność dóbr publicznych 3. Państwo zapewnia dostęp do informacji 4. Państwo podtrzymuje konkurencję 5. Państwo prowadzi politykę przemysłową 6. Państwo nacjonalizuje i prywatyzuje 7. Państwo wyrównuje dochody 37