Raport z debaty klimatycznej we Wrocławiu Społeczne założenia do powiatowego programu niskowęglowego rozwoju Materiał opracowany przez uczestników debaty zebrali: Helena Wyligała Jacek Zatoński Komentarz eksperta: Wojciech Szymalski Warszawa-Wrocław, 16.11.2012 Projekt Dobry klimat dl powiatów jest realizowany przy udziale środków instrumentu finansowego LIFE+ Komisji Europejskiej oraz dofinansowaniu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
Społeczne założenia programu niskowęglowego rozwoju powiatu wrocławskiego 2
Wstęp Debata klimatyczna we Wrocławiu odbyła się 9 listopada 2012 roku w siedzibie Starostwa Powiatowego przy ul. T. Kościuszki 131 pod patronatem Ministra Środowiska i Starosty Wrocławskiego. Otwarcia debaty dokonał wicestarosta powiatu pan Jerzy Fitek oraz dyrektor Wydziału Ochrony Środowiska Starostwa Powiatowego pani Irena Krasicka, słowo wstępne wygłosił przedstawiciel InE Wojciech Szymalski. W debacie uczestniczyło 17 osób reprezentujących urząd starostwa (6), gminy w powiecie (4), organizacje pozarządowe (5), uczelnie wyższe (1), media (1). Głównym celem debaty było wypracowanie społecznych założeń do powiatowego programu niskowęglowego rozwoju. Spotkanie podzielone zostało na dwie główne części: prezentacyjną i warsztatową. W ramach zajęć warsztatowych uczestnicy pracowali w dwóch grupach. I. Prezentacje W pierwszej części spotkania przedstawiona została prezentacja nt. skutków zmian klimatu w kontekście globalnym i lokalnym wraz z omówieniem zagrożeń i działań podejmowanych na poziomie międzynarodowym, europejskim/unijnym, krajowym i samorządowym. W trakcie prezentacji ze strony uczestników pojawiły się wątpliwości na temat zasadności podejmowania działań na rzecz zapobiegania skutkom zmian klimatycznych, zwłaszcza w kontekście kontrowersji dotyczących antropogenicznych czynników wpływających na zmiany klimatu oraz niedostosowania przykładów prezentacji do realiów zwykłego człowieka. Wśród zaproszonych uczestników debaty wybuchła dyskusja, którą można ująć w kategorię tradycyjnego sporu przeciwników i zwolenników koncepcji zmian klimatycznych i ich skutków. Po prezentacji uczestnicy debaty obejrzeli film pt. Tydzień z dobrym klimatem. II. Warsztat Wprowadzenie do zajęć warsztatowych objęło przedstawienie celów pracy, metod, a także zasad współpracy i dyskusji. Uczestnicy zostali podzieleni na dwie grupy, których prace odbywały się równolegle. Warsztat objął trzy sesje tematyczne, po każdej z nich odbywała się prezentacja wyników pracy grupowej przez wytypowanego przedstawiciela, dyskusja podsumowująca, a także komentarz eksperta. Wyniki sesji warsztatowych 1. Uwarunkowania dla rozwoju gospodarki regionu wynikające z kwestii zmian klimatu Podczas pracy w ramach pierwszego warsztatu w obu grupach zidentyfikowane zostały następujące determinanty występujące w powiecie wrocławskim, które są rezultatem zmian klimatycznych i mają znaczenie dla rozwoju gospodarki regionu: w zakresie uwarunkowań negatywnych: - powodzie; - brak zdefiniowanych terenów zalewowych; - zmniejszające się zalesienie powiatu; - gęsta zabudowa terenów; - słabo zorganizowany i nieekologiczny transport publiczny; - wzrost transportu i intensywny rozwój sieci dróg wpływający na emisje CO 2 ; - teren o słabszej sile wiatru brak inwestycji w energetykę wiatrową; - brak integracji społecznej wokół problematyki negatywnych skutków zmian klimatycznych;- - brak zarządzania; - brak danych dotyczących możliwości geotermalnych w regionie; - brak środków finansowych na wspieranie rozwiązań proekologicznych; - niedostosowane do uwarunkowań przepisy prawne ograniczające działania powiatu i gmin; Społeczne założenia programu niskowęglowego rozwoju powiatu wrocławskiego 3
- bieda ludzi i wiążąca się z nią niska skłonność do inwestycji ekologicznych. w zakresie uwarunkowań pozytywnych: - możliwość stosowania odnawialnych źródeł energii: dobre nasłonecznienie, zasoby wodne, używanie pomp ciepła, w niektórych miejscach możliwość instalacji wiatraków; - możliwe tworzenie zielonych miejsc pracy; - strefy ekonomiczne wpływające na zamożność społeczeństwa; - potencjał prowadzonej edukacji ekologicznej dotyczącej np. selektywnej zbiórki odpadów; - gęsta sieć transportowa i komunikacyjna, w tym uwzględniająca transport wodny i kolejowy; - rozpowszechniony transport zbiorowy; - rowy melioracyjne, rzeki; - możliwa produkcja biopaliw. - gazyfikacja niektórych regionów jako możliwe źródło zmniejszania emisji CO 2. 2. Propozycje i wizje gospodarki w powiecie w 2030 r., biorąc pod uwagę zmiany klimatu W powiecie wrocławskim wypracowane zostały bardzo zróżnicowane pomysły dotyczące funkcjonowania gospodarki niskowęglowej w 2030 roku: w aspekcie rozwoju energetyki: - więcej instalacji niskoemisyjnych (4 liczba oddanych głosów uczestników debaty); - energetyka oparta na źródłach odnawialnych wpływająca na 10% redukcję CO 2 (4); - powiat zaopatrzony w energię ze źródeł geotermalnych (0); - redukcja kotłowni węglowych o 50% (0); społeczeństwo i samorząd: - więcej akcji promocyjnych aktywizujących obywateli (3); - lepsze konsultacje społeczne (1); - instrumenty prawne ułatwiające podejmowanie decyzji na szczeblu samorządów (2); przyroda: - większa ilość terenów zielonych (4); - więcej zieleni wysokiej, więcej zalesień (2); - występowanie 4 pór roku (1); gospodarka przestrzenna: - - lepsze plany zagospodarowania przestrzennego wskazujące miejsca na tereny zielone, parki (3); - stworzony system małej retencji i udrożniony istniejący system melioracyjny (2); - zagospodarowanie terenów dostosowane do zagrożeń klimatycznych (1); transport publiczny: - rozwój transportu zbiorowego, ekologicznego i ścieżek rowerowych (5); - zintegrowany transport, tzn. systemowo połączona komunikacja zbiorowa (kolej podmiejska + metro we Wrocławiu) z uwzględnieniem systemu ścieżek rowerowych w każdej gminie (4); - lotnisko w Mirosławicach w ramach powiatowego systemu komunikacji zbiorowej (0); - poprawa infrastruktury jakość dróg, obwodnice (0). Wybór wiodącego pomysłu na gospodarkę niskoemisyjną w powiecie w 2030 roku W wyniku podsumowania głosów oddanych na powyższe propozycje ustalono, iż w powiecie wrocławskim mogą być opracowane dwie wizje gospodarki niskoemisyjnej: rozwój transportu zintegrowanego (9); wsparcie instalacji urządzeń wykorzystujących OZE (8); Ponadto uczestnicy debaty uznali, iż zwiększanie zalesienia (6 głosów) i bardziej odpowiedzialne ekologicznie planowanie przestrzenne (4 głosy) mogą wspierać realizację gospodarki niskoemisyjnej w powiecie. Społeczne założenia programu niskowęglowego rozwoju powiatu wrocławskiego 4
3. Realizacja wizji: zasoby powiatu i instrumenty istotne dla osiągnięcia wybranej wizji. Uczestnicy debaty w dwóch zespołach zidentyfikowali najważniejsze zasoby, instrumenty i zadania niezbędne do realizacji wybranych wizji, tj.: rozwój transportu zintegrowanego: W projekcie tym chodzi o powiatowy rozwój ekologicznego transportu zbiorowego, ograniczającego komunikację indywidualną. Ze względu na specyfikę, zakres terytorialny oraz kwestie organizacyjne projekt ten musi obejmować podmioty niezwiązane z powiatem i gminami. Głównym aktorem projektu powinna być Agencja Rozwoju Aglomeracji Wrocławskiej (ARAW) oraz Starostwo Powiatowe, gminy, miasto Wrocław skupiające ruch osobowy, organizacje pozarządowe, urzędy wojewódzkie szczebla samorządowego (np. DSDiK Dolnośląska Służba Dróg i Kolei, DZMIUW- Dolnośląski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych, RZGW Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej) oraz PKP. Przeciwnikami projektu mogą być mieszkańcy dotknięci decyzjami administracyjnymi lub posiadający nieruchomości w pobliżu planowanych inwestycji. PKP również może mieć odmienną wizję własnego rozwoju i nie chcieć wychodzić na przeciw potrzebom społeczności lokalnej. W wyniku projektu osiągnięta ma być poprawa jakości powietrza, lepsza dostępność komunikacyjna, zmniejszony hałas, podniesiona zdrowotność mieszkańców, bezpieczeństwo, zaś integracja środków transportu podniesienie atrakcyjności powiatu. W ramach działań, które należałoby podjąć, potrzebne jest zawarcie porozumienia między jednostkami powiatu, pozyskanie środków, powołanie aglomeracji, edukacja oraz budowa zintegrowanego systemu transportowego. Zasoby, którymi powiat powinien dysponować do realizacji zadania to: wiedza ekspercka, świadomość ekologiczna, determinacja interesariuszy, gęsta sieć komunikacyjna oraz zainteresowanie społeczne problematyką. Ponadto wymienione zostały: dokumenty samorządowe (koncepcje/studium), źródła finansowania, rachunek ekonomiczno-społeczny. Wspieranie rozwoju energetyki ze źródeł odnawialnych: Powiat to główny lider działania w zakresie inicjacji, organizacji i motywacji projektu, lecz gmina powinna pełnić także funkcję lidera w zakresie realizacji. Zadaniem powinny być zainteresowane organizacje pozarządowe i przedstawiciele mieszkańców oraz Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i inne podmioty wspierające rozwój OZE. Przeciwnikami rozwoju projektu wspierania energetyki rozproszonej mogą być dotychczasowi monopoliści producenci energii oraz mieszkańcy niechętni zmianom, nie posiadający środków na inwestycje, biedni. W efekcie realizacji wizji obniżona zostanie emisja gazów cieplarnianych, a środowisko będzie czystsze. Produkowana lokalnie energia będzie tańsza, a mieszkańcy będą się czuć niezależni od dostawców i bezpieczni ekologicznie. Projekt może także wpłynąć na większą integrację społeczności lokalnej. Osiągnięcie powyższych rezultatów możliwe będzie przy wysokiej motywacji samorządów i poszerzonej wiedzy ekologicznej mieszkańców. Niezbędne jest uruchomienie środków finansowych w postaci programów finansujących indywidualne inwestycje. Aby zrealizować zamierzania należy zdefiniować lokalnie występujące odnawialne źródła energii oraz posiadać zasoby ludzkie i urzędników chętnych do dalszego współdziałania, aby wytworzyć sprzyjający mu klimat. Społeczne założenia programu niskowęglowego rozwoju powiatu wrocławskiego 5
Komentarz eksperta Debata klimatyczna w powiecie wrocławskim nie była łatwa. Od początku pojawiły się znaczne kontrowersje co do zakresu zmian klimatu i wpływu człowieka na te zmiany, a w dalszej części opór części uczestników przed wdrażaniem rozwiązań, które według ich opinii nie są opłacalne. Nie mniej jednak po podjęciu wspólnej pracy podczas warsztatów okazało się, że zarówno w uwarunkowaniach, jak i pomysłach na rozwój powiatu zmiany klimatu znajdują swoje miejsce. Wysuwającym się na pierwsze miejsce uwarunkowaniem lokalnym związanym ze zmianami klimatu jest ryzyko powodzi. Co prawda powodzie miały miejsce w tych rejonach także w okresie, kiedy jeszcze nie mówiono o zjawisku zmian klimatu, nie mniej jednak skala i rodzaje powodzi mogą się w wyniku zmian klimatu zmienić. Ponadto uczestnicy warsztatów dostrzegli szereg uwarunkowań związanych z polityką klimatyczną lub zasobów możliwych do wykorzystania w celu zaspokojenia celów polityki klimatycznej. Do tego rodzaju uwarunkowań należą: zmniejszające się zalesienie powiatu, będące pochodną jego urbanizacji wynikającej z tendencji do rozlewania się aglomeracji wrocławskiej na teren powiatu i skutkujące mniejszą absorpcją dwutlenku węgla przez tereny zielone w powiecie; niedorozwinięty transport publiczny i powszechne korzystanie z samochodów jako mało efektywnego środka transportu, emitującego dużo gazów cieplarnianych (choć w dwóch grupach podano sprzeczne opinie nt. jakości transportu publicznego); możliwość wykorzystania zasobów energii odnawialnej w powiecie: wiatrowej, słonecznej i ciepła ziemi. Generalnie liczba spisanych uwarunkowań była bardzo duża w porównaniu w innymi debatami, choć nie zawsze wiązały się one bezpośrednio ze skutkami zmian klimatu w powiecie. Jeśli chodzi o pomysły na rozwój powiatu to uczestnicy debaty, jak się wydaje, patrzyli bardziej z punktu widzenia pilnych potrzeb szybko urbanizującego się powiatu, niż pilnych potrzeb ochrony klimatu na Ziemi. Nie mniej jednak w obydwu wybranych pomysłach tkwi potencjał ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, a więc ochrony klimatu. Również niektóre pomysły nie wybrane do dalszego opracowania dają możliwości ograniczania emisji czy zwiększenia pochłaniania dwutlenku węgla w powiecie, np. rozwój czy też bardziej aktywna ochrona terenów zielonych w powiecie. W jakim kierunku powinien się zmieniać transport aglomeracyjny na skutek polityki klimatycznej? Według oczekiwań polityków i sądząc po podawanych przykładach będzie to transport w większym stopniu oparty na komunikacji zbiorowej i zintegrowany, czyli umożliwiający w miarę niezakłóconą wymianę środka transportu podczas podróży w zależności od miejsca do jakiego się dąży. Przy czym będzie to komunikacja niskoemisyjna, korzystająca zapewne w większym stopniu z prądu, jako źródła zasilania, a może z gazu lub biopaliw. Zatem zgodnie z propozycjami uczestników trzeciego warsztatu komunikację trzeba w tym przypadku wdrażać poprzez porozumienie pomiędzy instytucjami odpowiedzialnymi za transport, a w kwestii środków transportu próbować odnowić lub rozwinąć sieć komunikacji szynowej, dostosowując do niej połączenia kołowe: samochodowe lub rowerowe, w punktach przesiadkowych. Być może w gestii starostwa powiatowego mogłoby być w tym przypadku przejęcie lokalnej linii kolejowej i zorganizowanie na niej przewozów kolejowych, np. Wrocław-Sobótka, czy wsparcie integracji komunikacji w powiecie w oparciu o sieć istniejących stacji kolejowych i utworzenie przy nich parkingów samochodowych, rowerowych czy grupowanie wokół nich przystanków transportu samochodowego działającego w skali powiatu. Zapewne w lokalnym systemie trzeba będzie zacząć szukać miejsca dla samochodów hybrydowych i elektrycznych, w tym także zasilanych w ten sposób pojazdów komunikacji zbiorowej. Trzeba w tym miejscu dodać, że w okolicy Wrocławia znajdują się jedni z najlepszych i najprężniejszych w Polsce producentów ekologicznych, w tym hybrydowych pojazdów komunikacji publicznej, z Społeczne założenia programu niskowęglowego rozwoju powiatu wrocławskiego 6
których doświadczeń można by w tym względzie korzystać. Pojazdy tego typu (elektryczne) będą z jednej strony pełniły rolę transportową, a z drugiej wesprą drugi opracowywany przez uczestników debaty pomysł, czyli rozwój odnawialnych źródeł energii w powiecie. Szerzej o roli i funkcjonowaniu samochodów elektrycznych można przeczytać w broszurze InE Samochód elektryczny [zobacz>>]. Według koncepcji duńskiej samochody elektryczne są magazynem energii elektrycznej, do którego można przekazać nadmiar energii z wiatru czy słońca, kiedy ten nadmiar występuje i odebrać go kiedy energii z tego typu źródeł brakuje. Co się zaś tyczy rozwoju produkcji energii ze źródeł odnawialnych w powiecie wrocławskim, trzeba stwierdzić, że realizowana obecnie w powiecie budowa licznych nowych domów jest znaczną szansą na stworzenie już obecnie efektywnego energetyczne zasobu budynków jednorodzinnych. Trzeba jednak nakłonić ich konstruktorów i właścicieli do poczynienia odpowiednich inwestycji już na etapie budowy, albo tuż po jej zakończeniu. Zarówno bowiem elementy wykorzystujące słońce, ciepło ziemi (pompy ciepła) i wiatr są tańsze i mogą lepiej funkcjonować jeśli są od początku związane z koncepcją całego budynku, niż kiedy są do niego osobnym dodatkiem. W Polsce dotychczas kolektory słoneczne będące jednocześnie elementem konstrukcyjnym budynku są rzadko stosowane. Ta dość nowa koncepcja może stać się dobrą niszą rynkową dla producentów opierających swój biznes o ekoinnowacje. Podczas sterowania rozwojem mieszkalnictwa w powiecie warto także pamiętać o tym, że za oszczędność energii w budynkach, aż w 20% może odpowiadać ich odpowiednie umiejscowienie w koncepcji zagospodarowania przestrzennego większego obszaru, tak jak to ma miejsce w przedstawionym na filmie osiedlu Krzywa Iwiczna pod Warszawą. Z początkiem 2013 roku Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej uruchomi program dopłat do budowy energooszczędnych domów i być może przy dodatkowym wsparciu lokalnych samorządów w powiecie mogłoby takich domów powstać jeszcze więcej. Ostatecznie należy także w zagospodarowaniu przestrzennym i polityce lokalnej wespół gmin i powiatu zrobić wszystko, aby wyeliminować zabudowę z terenów zagrożonych powodzią, a w kręgach rządowych proponować rozwiązania, które mogą odgórnie ograniczyć takie praktyki. Społeczne założenia programu niskowęglowego rozwoju powiatu wrocławskiego 7
Model ochrony i adaptacji do zmian klimatu powiatu wrocławskiego Opracowanie: Wojciech Szymalski, na podstawie wyników pracy uczestników debaty klimatycznej we Wrocławiu, 9.11.2012 Zagrożenia Zmiana skali i rodzajów powodzi, zmniejszające się zalesienie powiatu Możliwości Nieefektywność transportu w powiecie, zasoby odnawialne na terenie powiatu (wiatr, słońce, biomasa drzew) Pomysł wiodący (wizja) Rozwój zintegrowanego transportu aglomeracyjnego opartego na ekologicznych środkach transportu, które mogą magazynować prąd i wspierać rozwój odnawialnych źródeł energii wykorzystywanych w budynkach mieszkańców Instrumenty Stworzenie aglomeracyjnego związku transportowego samorządów, aktywne planowanie przestrzenne, wykorzystanie środków zewnętrznych na ekoinwestycje w budownictwo Społeczne założenia programu niskowęglowego rozwoju powiatu wrocławskiego 8
Co po debacie? W ramach projektu Dobry klimat dla powiatów w jednym powiecie uczestniczącym w projekcie społeczne założenia wypracowane podczas debaty zostaną rozwinięte w pełnoprawny Program Niskowęglowego Rozwoju na koszt projektu. Wybór powiatu zostanie ogłoszony do końca 2013 roku podczas regionalnych konferencji klimatycznych projektu organizowanych przez Związek Powiatów Polskich. Preferowany będzie wybór powiatu, który podpisał deklarację Dobry klimat dla powiatów. [zobacz>>] Program zostanie opracowany przez zespół ekspercki projektu wraz z udziałem społecznym mieszkańców powiatu w latach 2014-15. W ramach opracowywania programu zidentyfikowane zostaną projekty, które mogą być przedłożone do finansowania ze środków Unii Europejskiej w perspektywie finansowej do roku 2020. Wybranym uczestnikom debat, którzy wyróżnili się wsparciem społecznych założeń programu niskowęglowego rozwoju w swoim powiecie, a także aktywnie włączyli się w społeczność internetową Lokalnych Inicjatorów Społeczeństwa Obywatelskiego, zostanie zaoferowana możliwość bezpłatnego wyjazdu studyjnego do Kornwalii pierwszego niskowęglowego regionu w Wielkiej Brytanii. [zobacz>>] W społeczności internetowej Lokalnych Inicjatorów Społeczeństwa Obywatelskiego można wymienić się doświadczeniami z osobami, które na co dzień w swoim powiecie aktywnie zajmują się problematyką zmian klimatu, a także uzyskać wsparcie od ekspertów projektu Dobry klimat dla powiatów. Społeczność internetowa znajduje się pod adresem: http://liso.chronmyklimat.pl Projekt Dobry klimat dla powiatów jest realizowany przy udziale środków instrumentu finansowego LIFE+ Komisji Europejskiej oraz dofinansowaniu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Społeczne założenia programu niskowęglowego rozwoju powiatu wrocławskiego 9