Specjalny O~r od k Szkolno Wy c how aw c ~y Nr! 81-155 GDYNIA ul. Pł k. D ąbka 277 tel 625 9tHI I NIP 958-09 71-32i:) ~/4c.<-,,.,, Ń /V1' ~.Lo;/~ ol"<c"t<>rl e 1/6/1/../ d,,,/<. 1f', Il,,!.:::> ~3 Procedury postępowania w przypadku wystąpienia zaburzeń zachowania o podłożu seksualnym u wychowanków Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego nr 1 w Gdyni I. Procedury postępowania w przypadku zaburzeń zachowania o podłożu seksualnym zostały opracowane na podstawie: 1. Kościelska Małgorzata : Niechciana seksualność. O ludzkich potrzebach osób niepełnosprawnych intelektualnie.- Warszawa, 2004. 2. Seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną - uwalnianie od schematów i uprzedzeń I pod redakcją Joanny Głodkowskiej i Andrzeja Giryńskiego.- Warszawa : Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej. 3. Izabela Fornalik: Jak edukować seksualnie osoby z niepełnosprawnością intelektualną? Poradnik dla specjalistów - Wyd. Stowarzyszenie Rodzin i Opiekunów Osób z Zespołem Downa Bardziej Kochani. 4. Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym w szkołach podstawowych i gimnazjach (Rozporządzenie MEN z dnia 27 sierpnia 2012 załącznik nr 3). 5. Rozporządzenie w sprawie organizacji zajęć rewalidacyjno-wychowawczych MEN z dnia 30 stycznia 1997 Dz. U. nr 14 poz. 76. 6. Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół specjalnych przysposabiających do pracy dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi (Rozporządzenie MEN z dnia 27 sierpnia 2012 załącznik nr 7). 11. Przejawy seksualności u osób upośledzonych umysłowo Rozwój psychoseksualny człowieka dokonuje się przez całe jego życie. Za najbardziej istotny uważa się okres od urodzenia do uzyskania pełnej dojrzałości psychofizycznej. W tym czasie występują dwie główne fazy. W fazie przedpokwitaniowej str. 1 z 11
następuje identyfikacja z płcią, podejmowanie roli płci, wczesnodziecięcy trening reakcji emocjonalnych oraz trening zachowań społecznych ;. W drugiej fazie rozpoczynającej się wraz z pokwitaniem rozwija się potrzeba seksualna i nabywane są pierwsze doświadczenia seksualne poprzez masturbację, necking oraz petting, a następnie dochodzi do podjęcia pełnych kontaktów seksualnych, tzn. pierwszych stosunków płciowych i stabilizowania życia seksualnego. Rozwój seksualny w przypadku osób niepełnosprawnych umysłowo w stopniu lekkim przebiega, w zasadzie, w ten sam sposób i podlega tym samym prawom, jak u ludzi z normą intelektualną. Czasami może być on opóźniony o 2-3 lata ale nie determinuje to jego dalszego przebiegu i nie ma wpływy na osiągnięcie dojrzałości seksualnej. Różnice w zachowaniach seksualnych, gdy pojawia się i rozwija potrzeba seksualna, widoczne są natomiast w przypadku osób z głębszą niepełnosprawnością Intelektualną. Często w przypadku młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym, znacznym i głębokim niewiedza i brak rozumienia przemian fizycznych, jakie zachodzą w okresie dojrzewania prowadzi do nieumiejętności łączenia przejawów dojrzewania płciowego z seksualnością: a) fantazje erotyczne i uczucia erotyczne dziewcząt i chłopców nie mają charakteru fizycznego i są skierowane w stronę sfery emocjonalnej; najczęściej zaspokojenia innych potrzeb, np. bezpieczeństwa, akceptacji, stanowią formę b) masturbacja występuje tak samo często u nastolatków z niepełnosprawnością intelektualną, jak i sprawnych intelektualnie. O ile jednak w normie rozwojowej zachowania autoerotyczne wynikają z chęci rozładowania napięcia seksualnego, to w upośledzeniu umysłowym najczęściej są: zachowaniami o charakterze stereotypowym, podejmowanymi w sposób niekontrolowany w warunkach pozbawionych intymności, np. w obecności innych osób, czy w miejscach publicznych, formą zaspokojenia braku emocjonalnych kontaktów z innym i ludźmi, czułości, miłości i akceptacji szczególnie dla tych, którzy żyją w izolacji i osamotnieniu, metodą na wypełnienie tzw. pustyń stymulacyjnych", oznaczających nudę i brak aktywności oraz codzienną monotonię, sposobem wyrażania buntu wobec dorosłych ich uwagi, i opiekunów i zwrócenia na siebie zachowaniami nerwicowymi dającymi odprężenie w przypadku stresu, lęku i napięć psychicznych, str. 2 z 11
motywacją poznawczą w przypadku niezaspokojenia potrzeby poznawczej w inny, niedostępny dla nich sposób, c) petting, inicjacja seksualna i współżycie seksualne tylko w bardzo niewielu przypadkach realizowane są z partnerem płci przeciwnej jako zaspokojenie potrzeby seksualnej. Zdecydowana większość podejmuje tego typu formy aktywności seksualnej z następujących powodów: motywów poza seksualnych, np. chęci zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa, podobania się, bycia z kimś, zaistnienia w grupie, podwyższenia samooceny, itp., braku świadomości intencji innych osób, co stanowi o łatwości podejmowania kontaktów seksualnych, nieumiejętności odmowy tłumaczonej jako zgoda na kontakty seksualne, nieznajomości aspektów technicznych współżycia seksualnego, zaburzeń spółkowania wynikających z problemów nie osiągania orgazmu u kobiet i przedwczesnego wytrysku u mężczyzn. d) kontakty homoseksualne dotyczą najczęściej osób przebywających w segregacyjnych instytucjach opiekuńczych; w zdecydowanej większości mają charakter zastępczy, nie są wynikiem homoerotycznej motywacji i stanowią, obok masturbacji, dostępną formę aktywności seksualnej. Dlatego też wg K. Nowak- Lipińskiej powinno nazywać się je zachowaniami homoseksuałnopodobnymi 111. Zaburzenia zachowania o podłożu seksualnym występujące u wychowanków Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego Obserwacja przez specjalistów pracujących w Ośrodku rozwoju psychofizycznego wychowanków, w tym rozwoju seksualnego, pozwała wnioskować o występujących na danych etapach rozwojowych charakterystycznych dla nich zachowań. Wyróżnić można w związku z tym następujące przejawy: a) W fazie dziecięcej (wiek 0-10 lat): zachowania masturbacyjne, zachowania orientacyjne (podglądanie dorosłych i ekshibicjonizm dziecięcy), interakcyjne (zabawy seksualne/erotyczne). b) W fazie przedpokwitaniowej (wiek 10-13), pokwitaniowej (13-15), fazie młodzieńczej (15-17): zachowania masturbacyjne, nadmierne pobudzenie seksualne, zanieczyszczanie się, strach przed miesiączką, petting, wulgaryzmy zawierające treści erotyczne. str. 3 z 11
Powyższe zachowania, w przypadku osób niepełnosprawnych umysłowo, mają swoje miejsce także w wieku dorosłym, na poziomie klas Szkoły Przysposabiającej do Pracy. Najczęściej występującym zjawiskiem, spośród opisywanych, u podopiecznych Ośrodka jest masturbacja. Na różnych poziomach funkcjonowania uczniów ma ona inną etiologię. Wyodrębnić w związku z tym można masturbację wczesnodziecięcą, która ma związek z odkrywaniem przez dziecko swojego ciała. Jest ona źródłem doznań, niesie za sobą przyjemność, zatem dzieci przejawiają naturalną potrzebę dotykania sfer erogennych. Podczas tych czynności można zaobserwować wyraźne pobudzenie emocjonalne, czerwienienie, blednięcie, pocenie, chwilową utratę kontaktu z otoczeniem, wydawanie dźwięków itp., po czym następuje kulminacja prowadząca do zaprzestania masturbacji. Głównym celem podejmowania przez dzieci w wieku 3-10 lat zachowań autoerotycznych jest wywołanie uczuć pozytywnych: przyjemności, ulgi, ukojenia, radości, poczucia bezpieczeństwa i innych. Jednak dopiero wnikliwa analiza motywów dziecka oraz jego sytuacji rodzinnej pozwala stwierdzić, jaki cel podstawowy pragnie ono osiągnąć. W masturbacji wczesnodziecięcej bowiem wyróżnić możemy : - masturbację rozwojową - stymulacja obszarów erogennych, jest nieszkodliwa i nie przekracza kryterium rozwojowej normy seksualnej; - masturbację eksperymentalną - motywacja poznawcza połączona z motywacją seksualną. Motywem jest głód informacyjny, ciekawość, chęć poznania właściwości fizycznych ciała. Jeśli masturbacja wywołuje negatywne zdrowotne konsekwencje, nie ma charakteru rozwojowego, wymaga interwencji dorosłego ; - masturbacje instrumentalną - jest zachowaniem sygnalizującym istnienie problemu, z którym dziecko nie może sobie poradzić. Jest sposobem radzenia sobie z uogólnionym stresem (rozładowanie napięcia emocjonalnego, mechanizm obronny). Zawsze wymaga interwencji dorosłego. Starsi wychowankowie placówki poprzez masturbację pragną zaspokajać także inne potrzeby. Zauważone pozaseksualne przyczyny masturbacji to: - głód stymulacji" - nuda, brak bodźców, - nadmiar bodźców, -zaburzenia sensoryczne, - głód emocjonalny, - nieradzenie sobie ze swoimi emocjami, - chęć zwrócenia na siebie uwagi, - napięcie mięśniowe, - czynniki zdrowotne i higieniczne. str. 4 z 11
Wychowankowie SOSW przejawiają także zachowania związane z ekshibicjonizmem oraz zabawami seksualnymi. Zauważane są one na wszystkich poziomach edukacyjnych, bez zależności od stopnia upośledzenia umysłowego. Często występują u podopiecznych, u których stwierdza się także współistnienie zaburzeń na tle emocjonalnym i psychicznym. Ekshibicjonizm dziecięcy, w psychologii rozwojowej traktowany jest jako norma, pojawia się około 3 roku życia. Dziecko może zacząć pokazywać swoje ciało innym osobom, zdejmować majtki przy gościach, czy biegać nago po domu po kąpieli. Takie zachowanie określane jako dziecięce zachowania ekshibicjonistyczne, nie są powodem do niepokoju. Pokazując swoje miejsca intymne, dziecko bada reakcje rodziców na takie zachowanie, widzi, że wzbudza tym zainteresowanie dorosłych i otoczenia. Jednocześnie cieszy się swoim ciałem, tym co odkryło i chce się swoimi odkryciami podzielić z innymi ludźmi. W przypadku braku reakcji ze strony Rodzica, Opiekuna i nauczycieli osoby upośledzone umysłowo mogą utrwalić taki model zachowania i przyjąć w repertuar. W okresie poprzedzającym wiek dojrzewania płciowego jedną z możliwości nabywania doświadczeń są pseudoseksualne zabawy określane również zabawami erotycznymi. Zabawy te, związane z odkryciem możliwości wspólnego działania wraz z rówieśnikami w celu odtworzenia ról dorosłych, dostarczają wiedzy o cechach ciała zachowaniach i reakcjach innych osób. Wyróżnia się następujące rodzaje zabaw seksualnych: obu płci, - zabawy naśladujące role dorosłych, które stwarzają okazję do wzajemnego dotykania się, rozbierania się, manipulowania ciałem lub jego demonstrowania; zabawy, których głównym i zaplanowanym celem jest osiągnięcie przyjemności i zaspokojenie ciekawości; - zabawy odtwarzające większy fragment życia dorosłych, na pozór luźno związany z seksualnością, ale na nią ukierunkowany i do niej namawiający; - zabawy samotne. IV. Procedury postępowania na poszczególnych etapach edukacyjnych oraz w zależności od stopnia niepełnosprawności intelektualnej Procedury postępowania w przypadku wystąpienia przejawów seksualności u wychowanków Ośrodka zależne są od: - rodzaju przejawów, - aktualnego wieku rozwojowego wychowanka, str. 5 z 11
- stopnia upośledzenia umysłowego; - współistnienia innych deficytów rozwojowych; - możliwości psychofizycznych ucznia; - natężenia i częstotliwości wysterowanych zaburzeń ; - miejsca i czasu zachowań, - środowiska domu rodzinnego ucznia, - zgody rodziców i opiekunów na zakres podejmowanych działań. Masturbacja Procedury postępowania na poziomie przedszkola i klas młodszych szkoły podstawowej: 1. Reakcja nauczyciela, opiekuna zależy od typu masturbacji: a) Jeżeli jest to masturbacja rozwojowa, należy: - odwrócić uwagę dziecka od stymulacji, np. zaprosić do zabawy, zająć czymś co dziecko lubi; - nie stosować kar (krzyku), może to utrwalić masturbację. b) Jeżeli jest to masturbacja eksperymentalna: - odwrócić uwagę dziecka od masturbacji; podjąć rozmowę (działania) mające na celu wytłumaczenie, że nie należy podejmować zachowań szkodliwych dla zdrowia; - zrealizować zajęcia związane z budową ciała; - nie stosować kar. c) Jeżeli jest to masturbacja instrumentalna: - odwrócić uwagę od masturbacji; - znaleźć przyczynę prowadząca dziecko do masturbacji; - rozwiązanie problemu dziecka; - nie stosować kar (krzyku). 2. Nauczyciel powinien obserwować dziecko pod względem natężenia częstotliwości masturbowania się. 3. Wszystkie działania i realizacja ich (zakres) musi być uzgadniane z Rodzicem (Opiekunem) dziecka. Należy uzyskać zgodę pisemną na wykonanie opisanych działań i współpracę. 4. Zakres oddziaływań należy uwzględnić w indywidualnym programie edukacyjnoterapeutycznym. str. 6 z 11
5. Działania podjęte wobec dziecka nauczyciel powinien zanotować w arkuszu obserwacyjnym. 6. Po określonym w programie czasie należy dokonać ewaluacji podjętych działań, w celu oceny ich przydatności i celowości. Procedury postępowania na poziomie klas IV-VI Szkoły Podstawowej i Gimnazjum: 1. W przypadku powtarzających się zachowań nauczyciel powinien zaprosić do współpracy inne osoby pracujące z podopiecznym oraz jego Rodziców (Opiekunów). 2. Należy ustalić: - przyczynę masturbacji oraz jej rodzaj; - w jakim wieku pojawiła się u podopiecznego; - w jakich sytuacjach zachowanie masturbacyjne jest najczęściej podejmowane; - jakimi i jak silnymi reakcjami emocjonalnymi jest poprzedzone zachowanie masturbacyjne; - czy masturbacja jest podejmowana w miejscach intymnych, czy w obecności innych osób; - jak często podopieczny dąży do masturbacji; jaka jest intensywność zachowania autoseksualnego czy zaburza ono codzienne funkcjonowanie; - czy podopieczny jest w stanie się zająć czymś innym; - jaka była dotychczas reakcja specjalistów i rodziców na masturbację i w jakim stopniu te reakcje okazały się skuteczne; - czy poprzez masturbację podopieczny uzyskuje satysfakcje seksualną; - czy osiąga orgazm. 3. W zależności od przyczyny masturbacji powinno podjąć się określone procedury postępowania: a) Jeżeli przyczyną masturbacji jest niedobór bodźców (nuda): nauczyciel powinien zapewnić odpowiednią aktywność fizyczną podopiecznemu; - dostosować zajęcia do możliwości intelektualnych wychowanka; - przekierować uwagę ucznia z jego doznań wewnętrznych (potrzeb seksualnych), na to co na zewnątrz. b) Jeśli masturbacja jest sposobem na rozładowanie negatywnych emocji: str. 7 z 11
nauczyciel powinien nauczyć podopiecznego radzenia sobie z emocjami w inny, akceptowany społecznie sposób; c) Jeśli masturbacja jest efektem zaburzeń sensorycznych: - nauczyciel powinien przeanalizować i odpowiednio dostarczyć właściwej stymulacji, bądź ograniczyć dostęp bodźców zaburzających funkcjonowanie wychowanka. d) Jeżeli podczas masturbacji podopieczny uszkadza swoje ciało, powoduje obrzęki, wkłada przedmioty i kaleczy się: - nauczyciel bezwzględnie przerywa dalsza masturbację wychowanka; - zgłasza uszkodzenie ciała pielęgniarce dyżurującej w placówce; - w razie konieczności powiadamia za zgodą rodzica pogotowie ratunkowe; - informuje rodziców (opiekunów) o uszkodzeniu ciała; - nauczyciel sporządza protokół z przebiegu zdarzenia. 4. We wszystkich rodzajach masturbacji, nie zależnie od jej przyczyn: a) Nauczyciel nie powinien stosować kar, piętnować. b) Nauczyciel bez zgody Rodzica i lekarza nie powinien podawać podopiecznemu leków obniżających popęd seksualny ani leków uspokajających. c) Nauczyciel powinien poinformować Rodzica (Opiekuna) o zakresie planowanych wobec ucznia działań wyhamowujących niepożądane zachowania. d) Ujęcie w indywidualnym programie edukacyjno-terapeutycznym procedur postępowania mających na celu niwelowania niepożądanych zachowań i współpracy w domu. e) Rodzic musi wyrazić pisemną zgodę na reagowanie w przypadku masturbacji. f) Podjęcie próby odizolowania wychowanka od pozostałych podopiecznych w przypadku braku możliwości wyciszenia niepożądanego zachowania.. Procedury postępowania na poziomie klas Szkoły Przysposabiającej do Pracy: 1. W przypadku powtarzających się zachowań nauczyciel powinien zaprosić do współpracy inne osoby pracujące z podopiecznym oraz jego Rodziców (Opiekunów). 2. Należy ustalić: - przyczynę masturbacji oraz jej rodzaj; - w jakim wieku pojawiła się u podopiecznego; str. 8 z 11
- w jakich sytuacjach zachowanie masturbacyjne jest najczęściej podejmowane; - jakimi i jak silnymi reakcjami emocjonalnymi jest poprzedzone zachowanie masturbacyjne; - czy masturbacja jest podejmowana w miejscach intymnych, czy w obecności innych osób; - jak często podopieczny dąży do masturbacji; - jaka jest intensywność zachowania autoseksualnego czy zaburza ono codzienne funkcjonowanie; - czy podopieczny jest w stanie się zająć czymś innym; - jaka była dotychczas reakcja specjalistów i rodziców na masturbację i w jakim stopniu te reakcje okazały się skuteczne; - czy poprzez masturbację podopieczny uzyskuje satysfakcje seksualną ; - czy osiąga orgazm. 3. W zależności od przyczyny masturbacji powinno podjąć się określone procedury postępowania: e) Jeżeli przyczyną masturbacji jest niedobór bodźców (nuda): nauczyciel powinien zapewnić odpowiednią aktywność fizyczną podopiecznemu; - dostosować zajęcia do możliwości intelektualnych wychowanka; przekierować uwagę ucznia z jego doznań wewnętrznych (potrzeb seksualnych), na to co na zewnątrz. f) Jeśli masturbacja jest sposobem na rozładowanie negatywnych emocji: nauczyciel powinien nauczyć podopiecznego radzenia sobie z emocjami w inny, akceptowany społecznie sposób; g) Jeśli masturbacja jest efektem zaburzeń sensorycznych: - nauczyciel powinien przeanalizować i odpowiednio dostarczyć właściwej stymulacji, bądź ograniczyć dostęp bodźców zaburzających funkcjonowanie wychowanka. h) Jeżeli podczas masturbacji podopieczny uszkadza swoje ciało, powoduje obrzęki, wkłada przedmioty i kaleczy się: - nauczyciel bezwzględnie przerywa dalsza masturbację wychowanka; - zgłasza uszkodzenie ciała pielęgniarce dyżurującej w placówce; - w razie konieczności powiadamia za zgodą rodzica pogotowie ratunkowe; - informuje rodziców (opiekunów) o uszkodzeniu ciała; - nauczyciel sporządza protokół z przebiegu zdarzenia. str. 9 z 11
4. We wszystkich rodzajach masturbacji, nie zależnie od jej przyczyn: g) Nauczyciel nie powinien stosować kar, piętnować. h) Nauczyciel bez zgody Rodzica i lekarza nie powinien podawać podopiecznemu leków obniżających popęd seksualny ani leków uspokajających. i) Nauczyciel powinien poinformować Rodzica (Opiekuna) o zakresie planowanych wobec ucznia działań wyhamowujących niepożądane zachowania. j) Ujęcie w indywidualnym programie edukacyjno-terapeutycznym procedur postępowania mających na celu niwelowania niepożądanych zachowań i współpracy w domu. k) Rodzic musi wyrazić pisemną zgodę na reagowanie w przypadku masturbacji. I) Podjęcie próby odizolowania wychowanka od pozostałych podopiecznych w przypadku braku możliwości wyciszenia niepożądanego zachowania. Ekshibicjonizm Procedury postępowania w przypadku przejawów ekshibicjonizmu podopiecznych: 1. Poznanie przyczyny eksponowania przez podopiecznego swojego ciała. 2. Poznanie stylu wychowania w domach rodzinnych podopiecznych i stosunku do nagości. 3. Zorganizowanie zajęć umożliwiających poznanie ludzkiego ciała i jego tajemnic. 4. Ujęcie w indywidualnym programie edukacyjno-terapeutycznym procedur postępowania mających na celu niwelowania niepożądanych zachowań. 5. Zorganizowanie zajęć dotyczących relacji międzyludzkich i zachowań społecznych nieakceptowanych. 6. Uzyskanie zgody Rodzica (Opiekuna) na realizacje treści. Zabawy seksualne Procedury postępowania w przypadku wystąpienia zabaw seksualnych: 1. Przerwanie w sposób spokojny zabawy seksualnej. 2. Zaproszenie do innej działalności. 3. Przeprowadzenie z wychowankami zajęć na temat różnic w wyglądzie ciała dziewczynki - kobiety oraz chłopca - mężczyzny. 4. Udzielenie wychowankom odpowiedzi na pytania dotyczące seksualności. 5. Odnotowanie w arkuszu obserwacyjnym wystąpienia zabaw seksualnych, określenie ich rodzaju i częstotliwości. str. 10 z 11
Procedura postępowania w przypadku ucznia molestowanego lub skrzywdzonego": 1. W przypadku ujawnienia sytuacji, w której skrzywdzonym jest uczeń, nauczyciel lub inny pracownik szkoły zobowiązany jest do zgłoszenia tego faktu wychowawcy, pedagogowi szkolnemu i dyrektorowi. 2. Wychowawca i pedagog szkolny przeprowadza z osobą powiadamiającą wywiad w celu ustalenia jak największej ilości faktów. 3. Wychowawca wraz z pedagogiem szkolnym w pomieszczeniu odosobnionym przeprowadzają z uczniem skrzywdzonym rozmowę, udzielając mu doraźnego wsparcia. 4. W przypadku fizycznego skrzywdzenia lub stwierdzenia faktu wykorzystania seksualnego, uczeń odprowadzony jest przez wychowawcę do pielęgniarki szkolnej Oeżełi jest na miejscu), dyrektor powiadamia Rodziców i zgłasza ten fakt na Policję. W przypadku zagrożenia życia należy wezwać Pogotowie Ratunkowe. 5. W celu kontynuacji udzielania wsparcia wychowankowi skrzywdzonemu, zostaje zaproponowana pomoc psychologiczna w szkole łub poza nią, a w szkole indywidualna pomoc o charakterze terapeutycznym, prowadzona przez pedagoga szkolnego i psychologa. 6. W przypadku podejrzenia o krzywdzenie ucznia o charakterze seksualnym przez osoby dorosłe (Rodzice), po wstępnym rozpoznaniu sprawy, pedagog we współpracy z dyrektorem kieruje sprawę do Sądu Rodzinnego i Nieletnich oraz powiadamia Kuratorium Oświaty. 7. Naieży sporządzić notatkę służbową w kazdym z wyżej wymienionych punktów. 8. W Przypadku zaistnienia sytuacji przejawów zachm 1 ań o charakterze seksualnym w stosunku do pracownika placówki sporządza się notatkę służbową i powiadamia Dyrektora placówki. str. 11 z 11